Últtyng damu jolyn kórsetip, onyng maqsatyna jetu jolynda biriktiretin intellektualidyq jәne ruhany azyghy onyng Últtyq iydeyasy. Eger ol últ memleketqúrushy bolsa, onda onyng iydeyasy sol memleketting iydeologiyasyna ainalady. Qazirgi kezendegi qazaq halqynyng nemese Qazaqstannyng últtyq iydeyasy qanday degen súraq aldymen onyng últ bolyp qalyptasuynda sheshushi ról atqaratyn ziyalylaryn mazalauda.

1992 jyly Birikken Últtar Úiymy Tәuelsiz Qazaqstandy ózine mýshelikke qabyldarda, «avtoritarlyq rejimdegi últtyq memleket...» degen anyqtama bergen.

Tәuelsizdik jyldary últtyq iydeya ayasynda Ruhany janghyru, «Qazaqstan-2050» siyaqty shiykizat ekonomikasyna negizdelgen әrtýrli baghdarlamalardyng eldi damyghan memleketter qataryna qosa almaytyny belgili boldy.

2022 jyly Preziydentting Qazaqstan halqyna joldauyndaghy damu qarqyny shiykizattan on ese tez, әri sonsha ese tiyimdi jәne energiya ýnemdeui 6-7 ese az - bilim, ghylym, innovasiyalyq tehnologiyanyng negizinde adam kapitalyn damytyp innovasiyalyq ekonomikagha kóshu jәne әdiletti qogham qúrugha baghyttalghan «Jana Qazaqstan» baghdarlamasyn jariyalandy.

«Jana Qazaqstan» elding bilim, ghylym, tehnologiya men ekonomikany, әleumettik jәne qúqyq salalaryn yaghny qoghamdy órkeniyetti elder standarttaryna kóshirip, Qazaqstandy damyghan memleketter qataryna qosatyn joba.

Qazaqstan búl maqsattargha «birlik, әdilet, damu» ústanymdaryn iske asyru arqyly jetedi.

Ol aldymen qazaq pen Qazaqstan qoghamy men týrki halyqtarynyng birligi jәne halyqaralyq sayasi-ekonomikalyq qatynasty eldi damytu maqsatynda sheshu bolyp tabylady.

Ótken ghasyrdaghy Qazaqstannyng derbes respublika boluymen túspa-tús keletin alashordalyqtardyng ilimderi, onyng ishinde Myrjaqyp Dulatúlynyng «Oyan qazaghynan» bastalghan úrandary zamanynda últtyq iydeyanyng rólin atqaryp, qazaqtyng urbanizasiyalanuynda manyzdy ról atqarghanymen, basqa últtardyng qyzdaryna ýilengen sol kezdegi ziyalylar tobyna qazaq tolyq senbegen bolar, jalpy ermedi.

Odan keyingi últtyq sanany oyatugha erekshe әser etken Júban Moldaghaliyevting «Men qazaqpyn» poemasy. Ondaghy, «Men qazaqpyn myng ólip, myng tirilgen, Jórgegimde tanystym múng tilimen...» degen joldary qazaq taghdyryn anyqtaghan onyng ómirining filosofiyasy bolsa, ol Mahambetting «Men, men edim, men edim...» degen Úly dalanyng úly túlghalarynyng tekti ruhyn «Men qazaqpyn» dep janghyrtyp, últtyq iydeyanyng jana baghytyn kórsetti...

1970-1980jj shyqqan I.Esenberlinning «Kóshpendiler» jәne «Almas qylysh» tuyndylary últtyng tarihy jady men sanasyn oyatuda erekshe ról atqardy.

Kezinde Mústafa Kemali, «Eger bizde bir úly roman, ne kartina payda bolsa últymyz týgeldey ózgerer edi...» dedi. Bizde, zaman talabyna say bir úly tuyndynyng bolmauynan últtyq iydeya ayaghyn senimdi baspaghan sәbiyding keypinde qaluda. 30 jyl kýtkenmen óner men әdebiyette ruhty silkindirip, sanany oyatatyn túshymdy dýnie payda bolmady. Mýmkin onday tuyndy búl ghasyrda payda bolmas?!

HHI ghasyrda qoghamdy damytatyn negizgi sala bilim, ghylym jәne bizdegi shiykizat ekonomikasynan on ese joghary qarqyndy damityn innovasiyalyq tehnologiya. Avtordyng 2008-2009 jyldary shyqqan «Qazaq iydeyasy» jәne «Týrki órkeniyeti negizindegi qazaq iydeyasy» (G.Beligerding alghysózimen shyqqan) monografiyalaryn ziyaly qauym men qogham jaqsy qabyldaghanymen resmy biylik ony qabyldaugha dayyn bolmady. Oghan tәuelsizdik jyldary biylikting últtyq iydeologiyany qalyptastyrudyng ornyna «amerikalyq últ bolamyz», «biz 130 diasporadan túratyn (yaghny qazaq degen últ joq) memleketpiz», «qazaqta shegara nemese memleket bolmaghan», «Qazaqstannyng tarihy 1991 jyldan bastalady» t.b. solaqay sayasattyng kesiri de tiydi.

Jalpy alghanda tәuelsizdik kezdegi avtoritarlyq rejimge qaraghanda 15-19ghgh. Qazaq handyghyndaghy әskery demokratiyalyq sayasy jýie әldeqayda progressivti boldy.

«Jana Qazaqstandaghy» reformatorlyq jana jýie Preziydentten bastap Qazaqstannyng barlyq azamattarynan teng qúqyly birlik, bilim men tehnologiyany iygerudegi jastardyng jappay jigerliligi, ortaq maqsat pen әdiletti qogham ýshin korrupsiya, traybolizm, diny ekstremizm t.b. kelensiz qúbylystarmen ymyrasyz kýresti talap etedi.

Búl baghdarlamanyng Halyqaralyq Adam instituty (HAIY), Álemdik innovasiyalyq Qor (WIF, 3500 ataqty ghalymdar, onyng ishinde TOP-500 jәne 87 Nobeli laureattary), әlemning TOP-50 tehnologiyalyq kompaniyasy, batystyng 30 bankimen seriktes Shveysariyanyng qarjy Qory, QR JOO men GhZY dayyndaghan «Adam kapitalyn kompleksti damytu jәne innovasiyalyq ekonomikagha kóshu» jobasy («Joba») negizgi eki saladan túrady:

1. Adam kapitalyn (AK) kompleksti damytu BÚÚ bekitken negizgi ýsh baghyt (ómir boyy oqu men bilim dengeyi, densaulyq pen ómir úzaqtyghy jәne túrmys dengeyi), 54 kriyteriyden túrady. Halyqaralyq Adam institutynyng (HAI) AK damytu jobasy 2011j Ýkimetting salaaralyq ghylymiy-tehnikalyq Keneste qabyldanyp, 2017-2018jj Preziydentting Qazaqstan halqyna joldaularyna kirdi. AK tausylmaytyn, әri 3,5-4,0 ese bolyp qaytarylatyn kapital;

2. Tiyimdiligi men damu qarqyny shiykizattan ortasha on ese artyq, energiya shyghyny 6-7 ese kem, 17 basymdy sala boyynsha innovasiyalyq ekonomikagha kóshu elding qarqyndy damuyn ýdetip, 2037-2040jj damyghan elder qataryna qosyluyn qamtamasyz etedi. Búl jobanyng tújyrymdamasy barlyq ministrlik, oblys әkimderi, Últtyq kompaniyalarda jan-jaqty talqylanyp qoldau tapty (600-den astam hat keldi).

«Jobany» iske asyru maqsatynda Kremniy dalasy men jogharghy bilim men ghylym dengeyin barlyq eldegi JOO qashyqtyqtan oqytu arqyly bir uaqytta 80-100 jylgha damytatyn Tehnologiyalyq uniyversiytet (TU) ashyluda. TU metodikasymen oqylatyn 87-90% JOO-da 50% sheteldik studentter oqidy. 2031-2032jj Kremniy dalasy men TU budjetke týsetin qarjy múnaygazdan týsetinnen 2,2-2,5 ese, 2035-2036jj 4,5 esedey artyq bolady.

Sonymen qatar, búl baghdarlama eldegi barlyq kenoryndaryn otandyq kompaniyelerding iygerui men olardyng barlyq tenderlargha qatysuy, eldegi barlyq sheteldik kompaniyalardyng 51% aksiyalaryn Ýkimetke berui (Singapur, Malayziya, Ont Koreya osy jolmen 125-135 oryndardan eki-ýsh jylda damyghan 30 el qataryna kirdi) jәne shetke zansyz shygharylghan kapital men mýlikti qaytaru jatady.

T. Ruzvelittin, «Últtyq baylyq onyng shiykizatymen ólshenbeydi, ony qalay paydalanumen ólshenedi» degeni, әdiletti qogham ornatudaghy sheshimin tabugha tiyis ýlken mәselening biri.

Osy joldardyng avtorynyng úsynuymen 1996j Almatyda ótken «Qazaqstan memlekettiligining evolusiyasy» halyqaralyq Ghylymy konferensiyada ghylymy túrghydan alghash tәuelsiz Qazaqstanda (IHgh. Kýltegin men Tonykók jariyalap on eki ghasyr úmyt qalyp) talqylanghan «Mәngilik El», 2014j BÚÚ Bas shtabynda (Niu-York) 133 elding Elshilerining qatysuymen ótken konferensiyada («Alash» GhZO Bas diyrektory, prof. H.M. Ghabjәlelov) túsaukeseri jasalghan «Qazaqstan-Mәngi El» iydeyasy, Qazaq memleketining últtyq iydeyasynyng strategiyalyq baghdarlamasy bolyp qalady.

«Últtyq iydeya memleketting immuniyteti» degen ústanymdy qoldaytyn prof. M.Toqashbaevtyng (Baydilda) 1926j Qazaq Avtonomiyalyq respublikasynyn, 1936j Qazaq kenestik sosialistik respublikasynyn, 1978j Ata zanda, 1991j tәuelsizdikti jariyalaghan Qazaqstan memleketining tәuelsizdigi turaly Konstitusiyalyq zanda jәne 1993j Tәuelsiz Qazaqstannyng túnghysh Konstitusiyasyndaghy «Qazaq halqynyng ózin-ózi biyleu qúqyghyn moyynday otyryp, memleket qúraushy qazaq halqynyng erkin bildire otyryp, Qazaqstan Respublikasy qúryldy» degen halyqaralyq normalardyng barlyghyna say ústanym Qazaqstan Konstitusiyasynyng negizi bolu kerek degeni oryndy úsynys. Onday ústanymy joq Konstitusiya halyqaralyq normalargha sýiengen, eldegi túraqtylyqty saqtay alatyn qújat bola almaydy?!

Tәuelsizdik jyldaryndaghy demografiyalyq ózgeristerden keyin Qazaqstan barlyq normalargha say monoúltty memleketke ainaldy. Aldaghy uaqyttaghy qoghamnyng túraqty damuy qazaqtyng tili, dәstýri, mәdeniyetine negizdelui kerek yaghny qazaq halqy qoghamdy biriktiretin epiysentr, barlyq diasporalardyng basyn qosatyn magnit rólin atqarady. Amerika ýndisteri ózderining qúryp ketu sebebin, «...biz kelimsekterding barlyghyna jaqsy bolyp kóringennen» deydi.

Qazaq tilining memleketke qajettilin arttyryp, ony intellektualidy últ qalyptastyratyn tilge ainaldyru, ony jana jolmen damytudy qajet etude. Ol:

* Álemning әr tildegi (aghylshyn, fransuz, japon...) on uniyversiytetinde qazaq tili men әdebiyetining kafedralaryn ashyp, sol tildermen bәsekelestik jaghdayda til men әdebiyetti jan-jaqty (maman men metodikalar dayyndau...) damytu;

* 2011j HAY úsynghan ghylym, tehnologiya, óner, mәdeniyet salalaryndaghy әlemning 4000 kitap, onyng ishinde 500 týrki halyqtaryniki, 50 jornal t.b. qazaqshagha audaru;

* Bala-baqsha men bastauysh mektepterde sanany erte damytatyn Montessory (AQSh-ta 300 astam Nobeli laureattary men 20 shyqty preziydentter tәrbiyelengen) t.b. metodikalardy endiru;

* Aldymen aralas, odan keyin basqa tildegi mektepterdi últtyq-intellektualidyq mektepterge ainaldyru;

* Qaztesti barlyq memlekettik qyzmetkerlerge mindetteu.

 Týrki (qazaq) órkeniyetining tarihi-etnikalyq mәselesi

Jalpy adamzat tarihyn alatyn bolsaq onyng negizin salghan týrkiler qúrghan órkeniyetter ekenin kóremiz.  Tarihshylardyng arasyndaghy «b.d.d. ýsh mynjyldyqtyng arghy jaghynda týrkilerden basqa eshkim bolmaghan» degendi ghylym әli de dәleldey jatar?! Ghylymda qazirgi dәleldengeni, ol kóne týrkilerding osydan 25-30 myng jyl búrynnan bastalatyn Amerika qúrlyghyna barghan kezden belgili tarihy (Vsemirnaya hronologiya..., Rusi. Narod mayya).

Sol qúrlyqtaghy sikua, ketchua, atabask, aimara t.b. ondaghan týrkitildes taypalardyng astek, olimek, mayya, ink órkeniyetterin qúrghany dәleldendi. Amerikadaghy ýndister men týrki halyqtarynyng arasynda 400-den astam sózderding maghynalarynyng birdey ekeni (Mysaly, Venesuelanyng astanasy Qaraqas, qazaqta kóp әn «ahaudan» bastalsa, Ahau Mayyanyng Qúdayynyng aty, Kanadadaghy Atabask kóli men navahodaghy atabask ýndilerining tili men Fransiyadaghy Baskiler tilderining arasyndaghy baylanys qanday?!...), astronomiyagha negizdelgen kýntizbeleri men kiyimderindegi oiy-órnekting bir ekeni t.b. kóptegen úqsastyqtar dәleldendi (Ahmetov Á., Karimullin t.b.).

Týrkizmder sonymen qatar German, Skandinav (olar ózderin Orta Aziyadan barghanbyz deydi), aghylshyn tilderinde keninen tarasa, hindy tilinde týrkimen birdey 400-den astam sózder bar... Orys tilindegi memleketqúrushy sózderding jartysyna juyghy týrkiniki. Radlov t.b. ghalymdar qazaq tilining 2,5 mln sózden túratynyn kórsetip, onyng sany orys, eston, flaman tilderining qosyndysynan kóp deydi.

Osy joldardyng avtorynyng songhy zertteuleri kóne týrkilerding Afrika qúrlyghynda keninen taraghanyn kórsetedi. Qoysan tilinde sóileytin jer betindegi eng kóne taypalar - guttentot pen bushmender mongholaidtar. Olar men týrkilerding arasynda 8 týrli úqsastyqtar bar. Olar Afrikanyng Ontýstik aimaghynda ornalasqan. Songhy zertteuler qazirgi halyqtardyng ortaq babasy Adam osydan 150-170 myng jyl shamasynda sol jerden shyqqanyn dәleldedi. Onyng úrpaqtary b.d.d. 110-1200 myng jyl búryn Afrikadan Araviya týbegi arqyly Euraziya qúrlyghyna kóshken. Norvegiyanyng ataqty jihangeri Tur Heyerdal ózining «Kon tiki» atty kitabynda Kongoda laq jәne tana taypalarynyng ókilderin kórgenin jazady. Týrkining búl eki taypasynyng atynda Kongo t.b. elderde ózen, qala, aeroport ... attary bar. Qoysan tilinde «qap-qara» t.b. ondaghan týrki sózderi kezdesedi. Nil ózenining bir saghasy «Aqoba» dep atalsa, soltýstik Afrika elderinde El (El) degen eldimekender ondap kezdesedi. Al, Marokkodaghy «Tanjer» porty, «Aqadyr» sanatoriyi, «Qozbaq» qorghandary... kóne týrkiler Eki ózen arasy men Jerorta tenizining ainalasyn b.d.d. 2700-2500jj jaulaghannan keyin payda bolghan. Shumer memleketin (Qúdayy Tәnir, memleket basshysy Bilgemish (Geligamesh) (Kramer t.b.), Miyken, Kriyt, Hannan nemese Finikiy (qúdaylary El, Elim...), Midiya memleketin qúrghan Mәdy Targhytay-Qolaqsaylardyng nemeresi, Ertedegi Grekiyanyng ghúlamalary- Pifagor, Anaksagor... skif (grekter týrkilerdi skiyf, parsylar saq degen), Egiypette qayta órleu bastalyp, Heops t.b. úly piramidalar salyna bastap, biday ósiru elding negizgi tabys kózine ainalghan kezde, egin ósiretin qúday etip Osiristi bekitti (qaz., ne týrkishe «Ósiru»).

2017j Maks Plank instituty (Max Plank Institute for the Science of Human History) men Tubingen uniyversiytetining ghalymdary jastary 3500-den 1500 jyl aralyghyndaghy 90 egiypet mumiyasynyng genomyn qalpyna keltirdi. Saraptama olardyng týrki jәne birazynyng ontýstik Europadan (Izraili, Iordaniya, Siriya, Livani, Gruziya jәne Abhaziya) ekenin anyqtady. Shumerde salynghan Ur, Uruk, Samara t.b. qalalar Or (Orsk), Oral, Samara... temir óndirgen týrki jerinen barghan alty qala. Faraondardyng Assiriyagha jazghan hattarynan olardyn  týrkining temirine zәru bolghanyn kóremiz.

Italiyanyng búrynghy halqy etrustardyng bir qúdayy Túran jәne onda Targhytaydyng molasynyng tabyluy, sonymen qatar Rimning negizin salghan Romul ózining shejiresin týrkilerding babasy Núh payghambardyng úly Iafetten (Iafes) bastauy jәne Yuliy Sezaridan (b.d.d. IIgh.) - Nerongha (b.d.d. IIgh.) deyingi imperatorlardyng teginde «Kaisar yaghny Qyzyr» dep jazyluy olardyng tekterining týrki ekenin kórsetedi.

Angliya memleketin qúrghan Artur patsha sarmat (kishi jýz, tabynnyng bir tarmaghy)... Osy siyaqty Kipr araly (Alashiya), ondaghy jalghyz tau-Beshbarmak, Eurodaqtyng parlamenttik astanasy Strasburg (Argyntorat) búlardyng bәri yutubta túr. Angliyadaghy «Breton» degen sózden bastap 326 toponomikanyng týbiri týrkiniki (prof. Efremov), Arkaimnan 200 jyldan keyin salynghan Stounhendjdi (olarda 18 týrli úqsastyq bar) ghalymdar týrkiler salghan deydi.

Islandiya aralynan bastap Europa qúrlyghy túnyp túrghan týrkizmder. «B.d. IVgh. deyin Europada resmy týrki tili boldy» deytin Múrat Adjidyng sózining jany bar (ol Vatikannyng kitaphanasynda zerttegen jalghyz músylman).

Qytaydyng alghashqy memleketin b.d.d. 1700 j qúrghan Huandy men onyng 30 nókerleri ghúndardyng astanasy Ordostan barghanyn «Qytaydyng Gerodoty» Sym-Syani jazsa, alghashqy órkeniyet Ordostan Gansu, Shensy t.b. qalalar arqyly taraghanyn Tier De-Sharden arheologiyalyq qazbalar negizinde dәleldese, ýshpatshalyqtan keyingi (b.d. III-IVghgh.) órkeniyetindegi qúmyradaghy ornamentten bastap barlyghy týrkiden shyqqanyn fin ghalymy Kastren jәne japon ghalymdary dәleldedi (Ákim J.M., Týrki órkeniyeti negizindegi qazaq iydeyasy, Almaty, 2008j.).

Ýndistandaghy Harappa órkeniyeti (b.d.d. III-II mynj.) de Orta Aziya men Oral tauynan barghan metaldardyng negizinde damydy (akad. Chernyh t.b.).Chernyh bizding dәuirge deyin Qarghaly, Jezqazghandardan 1,3 mln tonnaday ruda ketkenin jazady.

Jogharydaghy týrkining tarihyna qysqa sholudyng ózinen, olardyng Euraziya, Soltýstik Afrika jәne Amerika qúrlyqtaryndaghy yaghny

qazirgi adamzat órkeniyetterining negizin salghanynyng dәleli.

Kóne týrkiler tek qazirgi adamzat órkeniyeti ghana emes odan da búrynghylaryna atsalysqanynyng izderi Tengrian kýntizbesi, kosmogoniyasy men qazirgi kvanttyq ghylymdarmen úshtasyp jatqan ilimderi...:

1. Kez-kelgen jyly 12 jyldyq kýntizbening basy, ne ayaghy bolatyn yaghny mәngi Mýshelden bastalatyn Tengrian kýntizbesi (TK) a). 12h5 =60 jyl adamdar ómiri (uaqyty); ә). 60h6=360 aruaqtardyng uaqyty; b). Odan әrmen Qúdaylardyng uaqyty dep bóledi .

Jerding әrbir 72 jylda (12h6=72) Kýnge baylanysty bir gradusqa (gr.) ózgerip otyruyn «prosessiy qúbylysy» deydi. 72h360 =25920:2=12960. Búl jerdegi 360 gr. jer sharynyng tolyq ólshemi, 25920 jyl jerding kýnge baylanysty tolyq ainalu uaqyty jәne «12 mynj. su tasqyny t.b. apattar bolatyn eki sikli» bolsa,12960 jylda qaytalanatyn sikli. TK Kýn, Saturn, Mars t.b. planetalardaghy әrtýrli sikliderding jerge әserin eskergen jәne solardyng negizinde qúrylghan. Avtordyng zertteuleri Tengrian mәngi kýntizbesin osydan 13,6 mlrd jyl búryn payda bolghan galaktikalar evolusiyasyndaghy zandylyqtardy zertteuge  bolatynyn dәleldegen ghylymy maqalalary Europada jariyalandy.

2012j Mayya kýntizbesi boyynsha osy «12 mynj.» siklining qaytalanatyn uaqyty... Aghylshyn ghalymdary ótken sikliding aldynda jer betinde bolghan 676 mln adamnyng apattan bir payyzy aman qalghanyn jazady;

2. «0» gradus Egiypet piramidalarynan bastalyp, odan 72 gr. keyin Qaylas (Shambala), kelesi 72 gr. Ankgor, kelesi 72 gr Pashy araly, kelesi 72 gr. vertikali bir gradustyng boyynda jatqan Mayya, Olimek, Astek jәne Ink órkeniyetteri. Búl Úly eskertkishterding ortasynda yaghny әrqaysysynan 36 gradus qashyqtyqta Bermud ýshbúryshy, Kursk magnit anomaliyasy t.b. qauipti aimaqtar bolghanyn jәne órkeniyetterdi qauipsiz jerlerge salynghanyn kóremiz?! Jogharyda keltirilgen jәne jer betindegi basqa Úly eskertkishterding gorizontalidy ornalasuy Tengrian kospogoniyasyna say zandylyqtarmen ornalasqan kórsetedi;

3. Osydan ýsh myng jyldar shamasynda payda bolghan semitterding qasiyetti kitaptary Taurat, Zaburdan bastap, Kóne jәne Jana Injil, Qúran... adam balshyqtan payda boldy dese, kóne týrki-ghúndar ózderin «Kýn sәulesinen payda bolghan Ghúnbyz» yaghny Kýnning úlymyz dedi. Búl jerde tenizden shyqqan tirshilik (sonynan adam da) 200 mln jyl búryn yaghny «balshyqtan» payda boldy. Kýn 4,5 mlrd jyl búryn payda boldy. Búl jerde prinsipialidyq qarsylyq joq. Mәsele ghylymnyng damu dengeyinde. Ghúndardyng ózderin sәuleden jaraldyq degenin HHI ghasyrdyng ghylymy Galaktikadaghy jýzdegen mlrd planetalar men olardaghy óli jәne tiri materiyalardyng barlyghy sәuleden jaralghanyn dәleldeude. Adam, kópshilik aityp jýrgen «Mendeleev tablisasyndaghy barlyq elementten emes» gharyshta eng kóp kezdesetin 24 elementten túrady. Onyng tórteui- ottek, sutek, kómirtek, azot adam denesining 98% qúraydy. (Ákim J., t.b. avtorlar, Tirshiliktanu (Jalpy biologiya) oqulyghy, 1993-2007jj). Ghúndardaghy (qazaq) Sәule, Núr, Aysәule, Núrly, Núrbolat (osydan 2100j búryn týrkiler alghan bolatty osy kýnge deyin eshkim shygharghan joq), Kýnekey, Kýnay t.b. úghymdar qazirgi kvanttyng balamasy yaghny osynday adam men últtyng attary osydan «12 mynj.» sikliden búryn, ghylym men tehnologiyasynyng damu dengeyi qazirgi órkeniyetterden myndaghan jyldargha alda bolghan qoghamda payda bolghan. Mysaly, Japoniyadaghy Kýnashar aralynyng atyn kóne týrkiler shamamen osydan 30 myng jylday búryn Amerika qúrlyghyna kóship bara jatqanda túrghan jerlerine qoyyp ketken. Orta Aziya, Altay, Amerikada kezdesetin kýnbasty adamdar sol dәuirde payda boldy;

4. Osydan 15 myng jyl búryn Tynyq múhittyng astyna ketken Mu memleketi turaly aghylshyn әskerining polkovniygi Chartvelid jýieli zerttep 2500 artefaktiler tapty. Ol, Mu joyylghannan keyin onyng ornyna qazirgi Qytaydyng jerinde Úly Úighyr memleketi payda bolghanyn jazady. Qazirgi qytaylar qúpiya ústap otyrghan jýzge juyq piramidalar (olardyng kópshiligi Heopstan ýlken) sol kezde salynghan bolu kerek.

Chuvashtar týrkining kóne taypasy siburdan (Sibir siburdan shyqqan) tarasa, siburlar Ýndi múhitynyng astynda jatqan adamzattyng tórtinshi órkeniyeti lemurlardan shyqqan. Sonymen qatar, chuvash, sarmat jәne saq (skifterdin) populyasiyalarynyng amazonkalardan taraghanyn dәleldeu ghylymnyng aldyndaghy mindet...

Halyqaralyq Adam instituty jogharydaghy mәselelerdi ghylymy túrghydan jýieleu maqsatynda jýz tomdyq «Álem tarihyndaghy týrki órkeniyeti» jinaghyn shygharudy josparlady.

Últtyq iydeya taqyrybyn tereng zerttegen fransuzdar Fransiya memleketi qúrylghanda 180 diasporany, Ýndistan 2800 tilden túratyn halyqtardy ózderi qúrghan memleketterding tuynyng astyna biriktirip úly elderge ainaldy. Bizding birlik qashan bayandy bolady?! Qazirgi geosayasy jaghdayda týbi bir týrkilerding birliginsiz 7 respublikanyng tәuelsizdikterin saqtap qaluy ekitalay. Onyng ishinde eki órkeniyetting arasyndaghy, halqy 85 mln Týrkiya da bar (Z.Bzejinskiy, Velikaya shahmatnaya doska, 1996). Búl últtyq iydeyanyng bazalyq negizi. Búl birlik saqtalmay jeke-dara respublikalar kórshilerine tәueldi bolyp qalady. Tәueldilik týpting týbinde otar bolugha aparatyn jol.    

Balizaktyng shagren terisi

Onore de Balizaktyng «Shagren terisi» romanynda Úly dalanyng kepken shagren (qúlan) terisi siyaqty semip bara jatqanyn jazady. Romanda ony tatar dalasy deydi. HIH ghasyrda Resey imperiyasynyng otaryna ainalghan týrki halyqtarynyng bolashaq taghdyryn dәl tapqan úly jazushynyng romandaghy kóripkeldigi HHI ghasyrda taryday shashyraghan 48 týrki halyqtarynyng taghdyryna ainaluda.

Týrkiler irili-úsaqty jýzden astam memleket qúrghan. Onyng ishinde Europadaghy ghún memleketi, Úly týrk qaghanattary, Altyn Orda, Úly moghol memleketi, Osman imperiyasy t.b. iri memleketter qúrghan týrkilerding úsaqtanyp, basqa halyqtardyng otaryna ainaluynyng sebebi nede?

Onyng negizgi sebepteri:

• Basyndda әrtýrli ru-taypalardan qúrylghan týrkilerde birlikting bolmauy yaghny Móde siyaqty (b.d.d. II ghasyr) úly qolbasshy ghúnnyng 24 taypasyn, Bilge qaghan (b.d. VI gh.) 20 taypasyn biriktirip qúrghan memleketterding ydyrauyna biylikke talasqan taypaaralyq soghystar men quanshylyq - júttar boldy. Onday kóshpendi taypalardyng Odaghynda óndirushi sharuashylyghy bolmaghandyqtan (barlyq kýnkóris baghatyn maldyng ónimi boldy) yaghny ózderin azyq-týlikpen qamtamasyz etu әsirese quanshylyq-jút (mal bir júttyq) jyldary qiyn boldy. Toynbi, «óndirushi sharuashylyghy joq kóshpendiler ózinshe órkeniyet qúra almaydy, olardyng bolashaghy bolmaytynyn» jazghan;
• týrkiler bir til men bir dinge negizdelgen bir memleket qúra almady. Olardaghy birikken memleketten góri әrtýrli ru-taypanyng mýddesi biyik túrdy. Onday jerde birin-biri satyp ketu jii bolatyn. Mysaly, b.d.d. II ghasyrda Qytay Qyzyr babanyng úrpaqtary «Úly iozy»-kederlerding (Geser, Kerderi) 400 jyldyq bodandyghynan qútylu ýshin onyng syrtyndaghy ghúndardy paydalandy. Odaqtasy ghúndarmen birge 17 jyl soghysta «Úly iozylardy» jengennen keyin, endi ghúndardy talqandau ýshin onyng syrtyndaghy ýisinderdi odaqtas etti. Osynday birin-biri shýberekke (jibek) satqan týrki taypalary toz-toz bolyp jenilip, qanghyryp ketti. Olardyng bir bóligi «Jiydeli Baysanda» (qazirgi Ferghana jeri) bes ghasyrday esterin jinap, kóbeygennen keyin, b.d. 552j Bilge qaghan bastap Úly týrk (ol kezde «i» әrpi bolmady) qaghanatyn qúrdy.

Týrk qaghanattarynyng ydyrauyna da ony qúraghan taypalar sebep boldy. Aldymen ony jaulaghan úighyrlar óz qaghanatyn qúrsa, olardy jengen qyrghyzdar óz qaghanattaryn qúrghanymen, olar ózara soghystarda kezindegi úly qaghanattyng týbine jetip, Kýltegin men Tonykók jariyalaghan «Mәngi El» iydeyasy olar jazdyrghan anghar tastarda 1200 jylgha úmyt bolyp qaldy.

1370-1405 jyldary Aqsaq Temirding Osman imperiyasynyng qolbasshysy Bayazit әskerin jenui, odan keyin Toqtamys әskerin talqandauy Altyn Ordanyng kýirep, orys memleketining kýsheyuinde sheshushi ról atqardy. Týrki halyqtary men memleketterining әlsirep, joyyluyna Aqsaq Temir «erekshe ról atqardy» jәne sonyng kezinde Euraziyada  qalyptasqan geosayasy jýie HHI ghasyrda kóp ózgergen joq. Týrki halyqtarynyng taghdyry ýshin ru-taypagha bólinip, ózara jaulasqan týrkiden asqan ziyan bolghan joq.

1717 jyly biyligi әlsiregen Tәukeni handyqtan ketirip, onyng ornyna «jer men jesir dauyn sheshuden aspaghan» ýsh by biylikti bólip alghanymen, olardyng artynan el men әsker ermedi. El ydyrap, jongharlarmen eki ghasyr soghysta jenilmegen qazaq 1723j «Aqtaban shúbyryndy» kezinde 1/3 juyghynan aiyrylyp, Qarataudan kirgen jongharlar jolynda kezdesken eldi qiratyp Edilden bir shyqty...

1970-1980jj «QazMU-dyng qúqyq fakulitetine týsetin jýz balanyng toqsany úly jýzden, jeteui orta... ýsheui kishi jýzden degen kvota bolghan» dep jazady Izvestiya gazeti 1987j. aqpandaghy nómirinde.

2000 jyldary Úzynaghash auylyndaghy ortaq ziratta «qaytys bolghan qandasty jerlese jergilikti aghayyndar ol jer qazaq, ne músylmannyng emes, bir rudyng qorymy» dep, kómilgen mәitti qazyp alyp zirattyng syrtyna jerleuge mәjbýr bolghan. Búl, eki dýniyede de bastary qosylmaytyndardyng tirligi.

Traybolizm - ol migha singen sanadaghy obyr nemese keybir biologiyalyq týrlerde (qúmyrsqa, egeuqúiryqtarda...) kezdesetin ajaldyng shenberi. Qúmyrsqa ózdiginen jol tauyp jýrmeydi. Ol aldyndaghy qúmyrsqanyng artynan jýrip otyrady. Eger aldynghysy tike jýrmey búrylyp ketse, onyng artyndaghylardyng barlyghy sol shenberdi ainalyp, zoryghyp ólgenshe jýre beredi. Osynday shenberding diametri birneshe shaqyrymgha jetken kezder bolghan... Búl, sana emes, instinktige sýiengen týrding tragediyasy. Onyng traybolizmge qanday qatysy bar?! Eldi ru-taypagha bóletinderding instinktisi boyynsha, olar ýshin ómirding tiregi órkeniyetti últ bolyp úiysu nemese memleket qúru emes, sol rudyng ainalasynan aspaydy. Oghan mysal, Sudan men Efiopiya arasyndaghy ondaghan jylgha sozylghan taypaaralyq jәne memleketke qarsy soghystar traybolizmning bir týri.

Búryn әrtýrli taypagha bólingen týrkilerdegi teris dәstýr, býginde qazaqtarda saqtaluda. 1991 jyly kazaktar BQO men Atyrau oblystaryn (Qarashyghanaq, Tengiz t.b. eldegi 80% múnaygaz kenoryndarymen) bólip alyp qyrkýiek aiynda avtonomiya qúramyz degende, oghan respublikalyq «Azat» qozghalysy kedergi bolyp elding tútastyghyn saqtap qaldy. Sol kezde «Azat» qozghalysynyng jigerimen bir sheti Dneprden bastap, Qap tauy, Qazaqstan, Altay... Baykalgha deyingi halyqtar birigip kazaktargha qarsy halyqaralyq koalisiya qúrdy. Sondaghy el tútastyghyn saqtaymyz dep kýresip jýrgenimiz M.Sholohovtyng «qazaq pen kazak bir halyq. Tarihty bilu kerek...» deytin tarihy men tekterin úmytqan kazaktar yaghny ózimizge jau bolghan qandas-tuystaryn. Týrkining ydyrauynan tek kazaktar ghana payda bolghan joq. 1770 jyldary Altyn Ordanyng múrageri noghay halqyn jer betinen joq qylghan Suvorov (Dosmambet jyrau sol jyldary «Azaudyng Stambúldan nesi kem...» deytin noghaydyng bas qalasynyng biri Azaudyng (Azov) qazir izi de joq ekenine kim senedi?! Qazirgi 16 mln túrghyny bar Stambúl әlemde ózining erekshe oryny bar polis bolsa, Azau degendi Dosmambetten keyin eshkim bilmeydi), Sibir handyghyn qúlatyp Kóshimdi óltirgen jәne sol arqyly Reseyding Sibirden... Qiyr Shyghysqa deyin jaulauyna jol ashqan Ermak, bashqúrttyng eki qabat әielderin jappay óltirumen ainalysqan Tevkeleev... barlyghynyng tegi týrkiler. «Bólingendi bóri jeydi...»;

- AQSh sosiology S.Tulmin týrkiler memleketti basqaratyn jýie qalyptastyra almaghanyn jazady. Oghan Altyn Ordada bir jylda 8 han auysyp, «qan sasyghan han ordasyna ainalyp jatqany» nemese Úly Moghol shahtarynyng taghdyrlary mysal bola alady.

Tulmin aitatyn jýie qalyptaspauynyng negizgi sebebi, olardaghy belgili ru-taypagha negizdelgen biyliktegi klandardyng bastarynyng qosylmauynan nemese eki qoshqardyng bas bir qazangha simaytynynan. Altyn Orda ydyraghanda Rusiting ýsh ghasyr patsha әuleti bolghan Romanovtar (týrkishe tegi Temirbaylar), týrkining tughan jiyeni IY.Groznyilar, týrkilerdi otarlau ýshin qúrylghan Kasimovka qalasy (Qasymov, Oraz-Múhamed (M.Maghauinning «Alasapyranyndaghy» bas keyipker)... t.b. ) ru-taypadan arylyp jәne tekterin úmytqandar ýlken imperiya qúrugha atsalysty. Orys patshalyghyn  qúrghan negizinen týrkiler men ugro-finder (L.Gumiylev). Búl Altyn Ordadaghy bastary birikpeytin ru-taypalyq qatynastan Reseydegi últtyq (nasiya) sananyng aityqshylyghyn kórsetedi. Sebebi, sol Romanov dinastiyasyn qúrghandar, Reseyding týrkilerdi otarlau sayasatyn belsendi jýrgizgen Kasimov, Oraz-Múhamed, Qadyrghaly Jalairy (1690 jyldan bastap Mәskeude ýiqamaqta boldy) t.b. óz erikterimen barghandar. Sebebi, Altyn Ordanyng qazirgi sózben aitqanda avtoritarlyq biyligi ydyraghanda búryn orys-ormannan jinaghan mol salyqtan aiyrylghan dalada alasapyran bastaldy. Altyn Ordanyng ornynda payda bolghan Qyrym, Noghay, Astrahan, Manghyt, Sibir, Qazan t.b.  handyqtar zamanyndaghy ózin-ózi qorghay alatyn tolyqqandy memleketter bola almady jәne ózara odaq qúrugha aqyldary jetpedi. 1558j Groznyy Qazandy jaulaghannan keyin Qyrym hanynyng Moskvany órteui birlikting tirligi emes, birlikke eshqanday paydasy joq, keshikken ashu-kekti shygharu edi. Qorytyndysynda, kezinde Altyn Orda handarynyng tabandaryn sýiip (olar meshit, shirkeu túrghyzbaghan tәnirshilder boldy) salyq tólegender, endi bastary birikpegen týrkilerdi otar qyluda. Mysaly, 2025j shyqqan Tatarstannyng tarihynda tatar halqy turaly eshtene jazylmaghan.

Qazirgi týrkining 7 respublikasy da bastary qosylyp tolyqqandy odaq qúrugha qol jetkize almauda?!

Qazaq dәstýrinde qyzdy «qonaq», «qyz jat júrttyq», odan tughan «jiyen basqa rudyng túqymy», «jiyen el bolmas...» degen teris úghymdar ghasyrlar boyy sanagha sinip ketken. «Dәstýrding estisi bar, eseri bar» bolsa elu jylda janaratyn elde onyng zaman men tarih synynan ótken estilerin qaldyryp, qalghandarynan qútylmasa, songhysy últ pen qoghamdy biriktiruge kedergi, elding damuyna túsau boluda. Qorytyndysynda qyzy bir jaq, jiyeni ekinshi jaq... taram-taram bolyp bastary birikpey damymay qalghan qauym, tórt qúbylasy teng últ bolyp qalyptaspaydy nemese myqty memleket qúra almaydy. Kóshpendilik kezdegi bar mýlikti birer arbagha sighyzyp, qysy-jazy maldyng artynan kóshken (ghalymdar adaylardyng jyl sayyn 2800-3000 km kóship jýretinin aitady) el ýnemdi (rasionaldy) ómir sýruge beyimdelgen. Onyng ishinde bala tuudy da shektep, qyzdy 13 jastan keyin túrmysqa beretin bolghan. Tonykók IHgh. týrkilerding qytaydan elu esedey az ekenin aitady.

HHI ghasyrda qazaqtan basqa halyqtardyng eshqaysysy, mýmkin biz bilmeytin Afrika, Okeaniyanyng jabayy taypalarynda nemese sharighatqa sýienip 9 jasar qyzdy túrmysqa beretin Irannan basqalary qyzdy jat júrttyq dep sanamaydy.

Sebebi, sol «jat júrttyq» úghymy qyz bala es bilgennen bastap onyng sanasynda taghdyryn aiqyndaytyn kod bolyp qalady. Olar óz taghdyry men baqytyn ózi ósken úyadan emes, basqa jer, basqa elden izdeydi... Basqa elder milliardtan astam adamdy biriktirip otyrsa, biz qazirgi 20 mln qazaqtyng jartysynan astamyn «jat júrttyq» etip bólip tastap otyrmyz?! Ol bireulerge jay úghym bolghanymen, basyna týsken adamgha taghdyr! 12-18 jasar qazaq qyzdary suisidten әlemde birinshi orynda boluynyng negizgi sebebi osynda jәne «qyzgha qyryq jerden tiym» degen tәrbiyege jat dәstýrde jatyr. On jyldan astam soghysta segiz mlnnan astam bosqyngha úshyraghan Siriya halqynyng jaghdayy tap bizdegidey mýshkil emes yaghny «bizdegi qayghyly jaghdaydyng sebebi (suisiyd) syrtqy faktor emes, ghasyrlar boyy sanagha singen eser dәstýrde?!

Týrki memleketteri shetelge qyzdar túrmysqa shyghatyn bolsa, kýieu jaghynan memleketke $50-80 myng tóleudi mindettegen. Qazaqstanda osy uaqytqa deyin búl mәsele mýldem qaralmaghan. Sonyng saldarynan Resey, Týrkiya, Avstraliyada... bireui jogharghy qabattan qúlaghan t.b. әrtýrli sebeppen mezgilsiz qaytys bolghan qazaq qyzdary súrausyz qaldy. Bizge shetke túrmysqa shyghatyn qyzgha $70-80 myng tóleytin zang shygharu kerek jәne ol zanda shetelde qazaq qyzynan tughan balany qazaq dep jazdyrudy zandastyru jolyn qarau kerek. Ol, orta jasy 28-degi yaghny osynday «myng jylda bir bolatyn» qúbylysty qazaq sanyn ósiru ýshin tiyiimdi paydalanu qajet. «Qyz jat júrttyq»... degen úghym aldymen óz túqymyn jynystyq negizde bólu yaghny tabighat zanyna qayshy qúbylys bolsa, ol keng kólemde alghanda últty ekige bóletin jabayy qoghamnyng teris úghymy.

Shettetilgen qyzdan tughan balany qazaq jiyen yaghny ol basqa ru nemese halyqtyng túqymy deydi. Sol jiyender degen kim?! El ishinde olardy bir jaghynan «nemerege teng tuysymyz» dese, ekinshi jaghynan «ol basqa rudyng nemese elding túqymy» dep bóledi jәne qazirgi shejire boyynsha alghashqysy jәy kónildi aldarqatu bolsa, ekinshisi yaghny jiyendi basqanyng túqymy dep bólu barlyq qazaq moyyndaytyn zandastyrylghan, tekti bólip yaghny últ bolashaghyna balta shabatyn úghym.

Búl jerde oqyrman Úldana Moldabaevanyn, «Mening oiymsha qyzdyng balasyn jiyen dep bóletinder Jaratushy IYemen isi joqtar! Bireuge úldan kóbeyip, kórkey búiyrsa, bireulerge qyzdan ósip-ónu búiyrghan. Úldiki bolsyn, qyzdiki bolsyn, nemere, shóbere...!» degeni Jaratushygha da, ghylymgha da say úghym.

Sany qazaqtarday ghana evreyler barlyq payghambarlardy semitterden shyqqan dep, qasiyetti kitaptarda ózderin basqalardan joghary dep jazdyryp jәne Kabala t.b. anyz-әlemderine sendirip, әlemdi auzyna qaratyp otyrsa, qazaqtar (týrkiler) sol Injil, Qúrandarda payghambarlardyng ústazy yaghny Qúdaygha tenegen Tәnirding úly Qyzyr baba, ýndieuropalyqtardyng qasiyetti kitaby Avestada Qúday dep ataghan Sarmat biyke, Kete biykelerding qadirin bilmegen qúdaysyz elde ie de, kie de bolmaydy. Kiyesiz elge baq qonbaydy. Qazirgi Últtyq iydeya degenimiz osy kie bolar!

- Qazaqtyng (qypshaq) qyzynan tughannyng biri Qazan tatarlary, bashqúrt, chuvash, sonymen qatar týrkilerge tuystas ugro-fin halyqtary - mordva (Mary El), udmurt, komy t.b. bodan qylyp, tatarlardy shoqyndyrghan yaghny týrkining (qazaqtyn) jauy bolghan onyng tughan jiyeni yaghny anasy qypshaq Ivan Groznyi, admiral Kolchak, ataman Kornilov, revolusioner V. Kuybyshev t.b. Osyndaylardyng eshqaysysy qazaqty ayaghan joq. «Jiyen el bolmas» degen osyndaydan shyqqan.

Jiyender el bolyp, qazaq mýddesine qyzmet etip, Qazaqstandy óz otanym dep sanau ýshin, ony bólmey, óz bauyr etindey etip tәrbiyeleu kerek. Olay bolmaghanda qazaq pen týrkining týbine shettetilgen jiyender jetip jatqan joq pa?!

Qazaqtaghy «Alty alash», «jigitting ýsh júrty bolady» degeni de Asan qayghynyng «narmaya siyrek aiyr kóp...» degenning bir týri. Ol, «onyng bir júrty aqqu, ekinshisi shortan, ýshinshisi shayan»... degen maghynany bildiredi. Búnday jaghdayda (1,4 mlrdtan astam halqy bar Ýndistan bir últ bolghanda, «týbi bir týrkining úrpaghy altygha bólinip» «jigit» degening «migitke» ainalyp kóbine bastary qosylmaytyn bereketsiz qoghamnyng ornyna ana tili yaghny Otany etip tórtinshi nemese jetinshi jaqty tandaydy?! Bizding mәngýrt dep jýrgenimiz osyndaylar. Qazaqta bir til, bir el-júrt yaghny alash bireu, jigitting bir júrty qazaq bolghanda ghana ol bir últ, birtútas memleket qúrady;

- Búl jerde kezinde otarlaushylardyng búratana halyqty tiyimdi basqaru ýshin aldymen qyzdargha (bolashaq analar ana tilderin bilmese, onyng balalary da bilmey ósedi degen eseppen ashylghan) arnalghan orys mektepteri, býginde aralas mektepke ainalghanymen qazaq tilin bilmeytinderding nemese bilgisi kelmeytin búratana úrpaqtyng ortasy boluda. Onday úrpaq intellektualidyq últ qúrudan góri, últ mýddesin satugha beyim túrady. Sondyqtan, ol mektepter últtyq-intellektualidyq mektepterge ainaldyru kerek. Mysaly, tәuelsizdik jyldary qazaq rularynyng DNQ geneologiyasyn zertteu yaghny olardyng ishinen aiyrmashylyq, ne әr rugha tәn erekshelikter izdep, olardy bólu keng etek aluda. Álemning genetiyk-ghalymdary adamzat Adam men Evadan taraghanyn yaghny jer betindegi adamdar bir ata-ananyng úrpaghy degendi dәleldep jatsa, bizding dýmsheler QR Jogharghy bilim jәne ghylym ministrligi arqyly alynghan qarjygha qazaqty bólu joldaryn yaghny traybolizmdi qoldaumen ainalysuda. Mәngýrtterding tirligi osynday bolady. Mәngýrttik iyesiz ýidegi taraqan siyaqty, onyng qaydan payda bolatynyn bilmeysin, biraq ol ainalada yaghny barlyq dengeydegi memlekettik mekemeler, oqu oryndary, bazar t.b. qaptap jýr. Búl qúldyqtan arylmaghan qoghamnyng psihologiyasy.

Sonyng saldarynan aqparattyq kenistiktegi memlekettik tilding taraluy bes payyzdan aspay otyr. Sonda búl qanday tәuelsizdik? Oilanatyn mәsele kóp, biraq oilanyp qalghyp otyratyn uaqyt joq! Tәuelsizdik kezindegi 30 jyldaghy kýresting jartysy sol eski biylikpen kýreske ketti. Ol:

- 1991 jylghy «Azat» qozghalysynyng eki múnayly ónirdi elden bólip әketuge qarsy jenispen ayaqtalghan kýresi;

- 1993j. Elde eki memlekettik til bolu kerek degen Kongress partiyasyn japtyru (onyng ornyna 1994j. Assambleya qúryldy);

- 1994j 94 kәsipkerding eki memlekettik tildi qoldaghan haty jәne onymen kýres;

- 1996 jylghy Últtyq Akademiyanyng jabyluyna qarsy kýres;

- 1996-2005jj. oppozisionerlerding ólimi (2024j Núrqadilov ghana Preziydent jarlyghymen aqtaldy);

- «Qazaqstannyng tarihy 1991 jyldan bastalady» degen últty dingeginen aiyrugha baghyttalghan solaqay sayasat, qalaymaqan sheshimning saldarynan JOO-da jabylghan qazaqtyng kóne jәne ortaghasyrlyq tarih kafedralaryn ashu býgingi kýnnning mindeti;

- 2010-2011jj Qazaqstanda 130 últ bar (yaghny memleket qúrushy qazaq últy joq) degen «Doktrina... baghdarlamasymen» kýres;

- 2009-2016jj Qytaygha 1,7 mln ga jer beruge qarsy kýres (2021j Preziydentting sheshimimen jer jalgha berilmeydi jәne satylmaydy)...

- Memleketting negizgi atributtary, orden-medalidary onyng negizin salghan Jәnibek-Kerey, adamzattyng ústazy Ali-Farabi, gharyshtaghy júldyzdyng aty berilgen ghalym Sәtbaev t.b. emes «Barys», «Qyran», «Aybyn»... ataluy bizde adamdy baghalaudan góri jabayylar qoghamyndaghy zoomorftyq sana basym ekenin kórsetedi. Onda da myndaghan jyldar boyghy týrkining bayraghyna ainalyp, ruhynyng negizi bolghan, Sýiinbaydyn, «Kókbóri mening bayraghym, Bayraghym eske týskende, Qozyp keter qaydaghym...» degen jyryndaghy 62 tamyrdy shymyrlatyp, qalghyghan ruhty oyatatyn, Tәnirden (Kók Aspan-Kók Bóri) týsken joldardy esten shygharu ýshin qazaqqa Euraziya men Amerikagha keninen taraghan Kók bórining ornyna, Ile Alatauynda ghana saqtalghan, Qyzyl kitaptaghy joyyludyng aldynda, bir rudyng tanbasy sanalatyn irbisti (bars) úsynyp, Balizaktyng shagren terisin shaqyrady?!

- Tәuelsizdik jyldaryndaghy qoghamgha keninen taraghan korrupsiya eldi azdyruda. Korrupsiyanyng qaynar kózi Ýkimet, qúqyq organdary, sottar...

«Jana Qazaqstan» iske asu yaghny halyq pen biylik arasynda senim ornap, olar bir maqsat ýshin kýresu ýshin aldymen jogharyda jibergen kemshilikterdi týzetu qajet. Al, býginde el Preziydentting janyna toptasyp el bolashaghy ýshin qúlshynyp kýresuding ornyna, qoghamnyng biraz bóligi nemqúraylylyq pen senimsizdik tannytuda. Onyng bir sebebi, negizinen biylikting últ taghdyryn siyrqúiymshaqtandyryp, syrtqy shovinistik kýshterding marionetkasyna ainaluynan boluda.

Jalpy osy tәuelsizdik jyldary qazaqqa ana til, jer, jerasty baylyghy, últtyq óner men mәdeniyet, memlekettik mýdde... siyaqty manyzdy mәselelerdi ózinen basqa eshkimge senuge bolmaytynyn kórsetti!

Qazaqtyng «Ákemdi alghan qúdaygha da senbeymin» degeni osyndaygha aitylghan bolar?! 

Shejire:

- Qazirgi ghylymnan týrkilerding 32-35 myng jyldyq tarihy belgili bolsa, onyng aldyndaghy tarihy jan-jaqty zertteudi talap etedi. Metodikalyq túrghydan 300-320 jyldyq kezenge dúrys jauap bere alatyn qazaqtyng shejiresi býgingi tarihtyng talabyna say emestigin 1991 jyldan bergi dayyndalghan ru-taypalardyng shejirelerining tarihy qúndylyghy joq enbek ekeninen kóremiz. Shejirening negizgi mindeti bir әuletting qysqasha tarihyn týsindiru. Ony elding tarihyna paydalanghandaghy teris qorytyndysy oqyrmandy adastyrady.

Sondyqtan, «Alash» GhZO dayyndalghan «Qazaqtyng etnikalyq tarihy» akademiyalyq 40 tomdyghynyng avtorlary shejireni bir әuletting qysqa uaqyttaghy tarihy ocherki nemese qosymsha әdis retinde qarady.

Sonymen qatar shejirelerding negizgi kemshilikteri, olar qazaqty biriktiretin emes, qyzdy nemese últtyng jartysynan astamyn jat júrttyq etip bóletin, tarih kórsetkendey últtyng bolashaghyna balta shabatyn (jogharydaghy Groznyi, Kolchaktar...) әdis bolyp qaluda. Mysaly, Múhtar Áuezovting shejiresinde, onyng 57-shi babasy Múhamed payghambar (gh.s.) deydi. Ony jan-jaqty zerttelgen dep aitugha bolmaydy?!

- KSRO kezinde Qazaqstan JOO tarihshy-ghalymdar emes, tarihshy-pedagogtar ghana dayyndaghandyqtan búl salada sheshilmegen mәsele kóp. Oghan, derektanu salasynyng damymauy, sýiekting negizinde mýsindi qalpyna keltiru, DNQ-geneologiya laboratoriyalarynyng joqtyghy t.b.

Shejiredegi kemshilikter jәne tarihtaghy metodikanyng jetilmeuinen el belgili túlghalardyng (mysaly Shynghyshan) qay últqa jatatynyn anyqtay almay dal boluda. Shynghyshan, ne basqa túlgha bolsyn, búl jerdegi mәsele mynada. Ru-taypanyng ózin alyp qarasa, olardyng kópshiligin tek qazaqqa ghana emes týrki, monghol, arab, tipti ugro-finderde kezdesedi. Sondyqtan, mysaly qypshaq, qiyat t.b. yaghny ru ol tek ghana qazaq eken degen jalghan úghym. Olardy bir úghym dep qaraghan oqyrmandar shatasuda. Qypshaq taypasy qazaq, qyrghyz, bashqúrt... Siriyada, tili ugro-finge jatatyn Vengriyagha deyin taraghan. Vengriyadaghy qypshaqtar, HIIIgh Qotan hanmen barghan 60 myng әskerding úrpaqtary. 33 rudan túratyn qonyrattyng 30-31 ruy, naymannyng 85-90% juyghy Ózbekstanda, qalghany Qazaqstanda, birazy Qytayda túrady. Tamalar bashqúrttarda, Ukrainada bar. Sol siyaqty H ghasyrda qaraqalpaq jerinde Qiyat atty qalasy bolghan qiyattar mongholdarda da bar. Al, mongholdar da týrkiler siyaqty kóne ghúndardyng úrpaghy. Týrki men mongholdardyng tilderi bizding dәuirding basynda ajyraghanyn prof. Poppe t.b. dәleldedi. Eniyseyden tabylghan kóne týrki runikasyn alghash oqyghan Daniyalyq professor Tomsen aldymen mongholdyng «Tangri» sózin anyqtaydy. Mýsheldegi maymyl dep jýrgen meshin jyly mongholsha shoqjúldyz Ýrkerdi bildiredi. Eger biz týrkiler men mongholdardy ghúnnyng úrpaghy dep tarihy shyndyqty ornyna keltirsek Shynghys han turaly eshqanday talas bolmaydy.

Halyqtyng qanyn suday aghyzyp Búhara halqynyng jartysyn, Ýrgenshting 70% joyyp, ózi halyqtyng qaharynan qoryqqannan molasyn jasyrghan Shynghys han nemese Horezmdi jermen-jeksen etip, ornyna jýgeri ektirip, adamnyng bas sýieginen piramida túrghyzghan Aqsaq Temir t.b. yaghny «aziyalyq dispotizmdi» dәripteytin býgingi qazaq liyberaldy demokratiyalyq damyghan memleket qúrudan góri, «sakralidy yaghny ýngirdegi Qazaqstan», traybolizm, óz túqymyn jat sanau, jeke basqa tabynyp avtoritarlyq rejimdi nemese diktatorlardy pir tútugha beyim túrady. Qazaq, osynday «órkeniyetting adasuynan arylyp», oghan bet búrghanda ghana elde jaghday týzeledi.

«Qyz jat júrttyq» dep qyzdy jәne odan taraghan úrpaq-jiyendi basqa rudyng túqymy dep shejirege kirgizbeu de,- úrpaqty, tekti, últty rugha bólip, birtútas memleket qúrugha kedergi bolatyn ghasyrlar boyy sheshimin tappay kele jatqan mәsele. Ony últtyq dәstýr deytin bolsan, ol onyng estisi emes, eseri. Shejire tarih ghylymynyng mәselesin sheshpeydi. Eger ol qoghamgha qajet bolsa, onda genetika ghylymyna say oghan úl men qyzdy jәne onyng úrpaqtaryn osy uaqytqa deyingi ru-taypagha bólmey, adamzattyng tegi bir adamnan taraghan ekenin moyyndaytyn ghylymy metodika jәne eldi biriktiretin ghylymgha úshtasqan dәstýr retinde paydalanu kerek. Onda shejirede rugha bólu bolmaydy, barlyghy qazaq. Jalpy, qazaqstandyqtardyng barlyghy ózderin qazaqpyz dep, qogham bir últ (nasiyagha) ainalghanda yaghny onyng mýsheleri bir últ retinde bir tilde sóilep, bir maqsatqa úmtylyp, damyghan el baqytty qogham qúrady.

2020 jyly chelendj jýrgizgen 10-12 Ýkimet mýsheleri (internette túr) «qazaqtyng moralidyq dengeyi orystyng (týrmedegi) mújyghynan tómen, qazaqtyng jauy qazaq, qazaq enbek etpeytin kezbe, qazaqtyng aiuanday qasiyeti joq t.b. Qara sózdegi qazaqty qaralaghan ondaghan tezisti ýzip alyp respublikalyq telearna, radiodan jariyalady.

Sonda búl chelendjding maqsaty ne?! Ol 2019 jyly búrynghy biylik otstavkagha ketkennen keyingi, ony synaghan halyqqa jauap dep qarau kerek.

Al, osy Qara sóz qazaqtyng ruhany qoryna jatatyn dýnie bolsa, onda ony qazaqty kemsitu, ruhyn janshyp, saghyn syndaru ýshin búrynghy biylik pen otarlaushylar nege jýieli paydalanady? Ondaghy «orystan ýirenu ýshin bar malyndy sal...» t.b. qazaqtyng jerin bólip alyp, ony otarlaudy maqsat etetin syrtqy kýshter paydalanuda. Osyny qazaq oilandy ma?

Sonymen qatar, «osynday aksiyalardyng boluy» biylik pen halyqtyng arasynda birlik pen ózara syilastyqtyng bolmauyn, el mýddesi ýshin birge kýresuge dayyn emestigin kórsetedi?!

Preziydent songhy Qúryltayda osy mәselege jan-jaqty toqtalyp ziyaly qauym men qoghamdy birlik pen yntymaqqa shaqyrdy. Biraq ghasyrlar boyy migha singen traybolizm siyaqty obyrdy jenu ýshin ýgit jetkiliksiz. Oghan Ýndistan tәuelsizdigin alghannan keyin Gandiyding 2800 tilden yaghny halyqtan túratyn qoghamdy biriktirgen nemese Atatýrkting Týrkiyanyng barlyq halqyn týrik dep ataghan (Osman yanysharlarynyng (әsker) nebәri on payyzy týrik bolghan) naqty sayasat yaghny memlekettik iydeologiya nemese «Qúdaydyng qamshysy» qajet.

Qazaqstandyqtar, búl mәseleni sheship, «Jana Qazaqstandy» iske asyru Preziydentting tarihy missiyasy dep týsinedi jәne ol mәselelerdi sheshudi jan-jaqty qoldaydy.   

Vahabizm (salafizm) elde resmy tirkelegen 3725 sektalardyng biregeyi. Ony búrynghy biylik tikeley qoldap respublikalyq telearna ashyp berdi.

2022 jyly Saud Arabiyasy korolining sheshimimen memleket, onyng halyqaralyq bedelin týsirip, damuyna kedergi bolyp kelgen radikaldyq úiym vahabizmge tiym saldy. Bizding biylikting jigersizdiginen búl úiym jastardyng milaryn ulap, memleketke qauip tóndiretinin Mәjilis deputattary birneshe ret kóterdi. Vahabizm (salafizm) uaghyzshylarynyng róli songhy jyldary týrmelerde kýsh alyp barady.

Jalpy, әlemdik din Islamgha jәne onyng qazaqtar ústanghan sunnitting Hanafy mashabyn órkeniyet dep qarau kerek. Sonymen qatar, akademik Bartolid Islamdy qabyldaghan halyqtardyng tarihta basqa dinge ótpegenin jazady yaghny búl din otarshyldar men t.b. syrtqy kýshterden saqtaydy.

Al, vahabizm taza Islamgha jatpaydy yaghny ol elding ruhany azyghy nemese órkeniyet emes, ol K.Marks aitatyn «opium». Jastar esterin jinap, ondaydan aulaq bolu kerek. Ony HIH ghasyrdyng sonynda Osman imperiyasyn qúlatu ýshin aghylshyndar qúrghan, Mәshhýr-Jýsip KÓPEYÚLYNYNG «Dini bar da, últy joq, Saqaly bar da, múrty joq. Teke saqal, qyrma múrt, El týbine sol jeter» deytin radikaldyq úiym. Memleket qauipsizdigine qater tóndiretin búnday úiymdargha jay ýgit emes, tiym saldyru qajet.

Qazaq týrme salmaghan. Qazir, týrmedegilerding ýlesi jóninen Qazaqstan әlemde alghashqy ondyqtargha (búryn ýshinshi orynda bolatyn) kiretin jandarmeriyalyq elderding qatarynda. Solardyng kópshiligi qúqyq oryndary men sottardyng «shash al, dese bas alatyn» nemese birazy naqaq jalamen jәne qatelesip sottalghandar. Týrmede otyrghandardyng 80-90% 30 jasqa deyingi enbek etip elge payda keltiretin, demografiyalyq mәseleni sheshetin jәne últtyng jas patriottary. Meyramdar sayyn 80-90-daghylargha, tipti «qoghamdyq әielderge» (Islamnyng anyqtamasy) deyin orden-medalidar taratqansha amnistiya t.b. jenildiktermen týrmedegilerding sanyn sheneunikterdiki siyaqty alghashynda 4-5 esege qysqartu kerek (Halyqaralyq qúqyq organdarynyng úsynysy).

Ukraina Reseyge zorlyqpen alyp ketken 20 myng sәbiylerining barlyghynyng qay jerde ekenining esebin alyp, olardy elge qaytaru ýshin BÚÚ t.b. halyqaralyq úiymdardy úiymdastyryp jatsa, bizding biylik pen qogham shetke satylghan 25 myng qazaqtyng sәbiylerining qayda ekenin bilmeydi jәne olardy izdeuge mýddeli emes?! Sebebi, ol sәbiyler zansyz satylghan yaghny el bolashaghyna qarsy istelgen qylmys! Qazaqtyng sәbiyleri Ýkimetke kerek bolmaghanymen, olardy tauyp, reti kelse sol jýrgen jerlerinde Qazaqstanmen baylanysty ýzbeytin jaghday jasaugha qoghamdyq úiymdar Qauymdastyq qúruda;

BÚÚ mamandarynyng derekteri boyynsha otbasy zorlyghynyng 2012-2019 jyldar arasyndaghy ósui 78%-gha jetip elde jylyna 400-den astam qyz-kelinshek ólip jatady. Anany óltiru, ol últty óltirumen birdey. Sebebi últtyng mәngi bolashaghy analardyng qolynda. «Bas jarylsa bórik ishinde...» dep qylmysty jasyru otbasy-semiya institutyn әlsiretip, ajyrasudy kóbeytip, demografiyalyq daghdarystyng negizi boluda. Adamnyng intellektisi onyng qyz-kelinshekke araqatynasymen anyqtalatyn bolsa, al olardy qorghaytyn jigitterding tirligi anau bolsa, onda zandy kýsheytuden basqa shara qalmaydy!

Semiyany saqtau men ata-anamen araqytynasty jaqsy ústauda týrikterding jaqsy tәjiriybesi bar. Olar birigip 3-5 qabat ýy salyp alady da bir qabatta ata-anasy, basqalarynda úl-qyzdary semiyalarymen túrady. Balalardy ortaq tәrbiyeleytin onday otbastarynda bizdegidey sheshilmeytin kelin men ene mәseleleri, jastardyng ajyrasuy... siyrek, aghayyn arasynda tatulyq pen ata-anany silau berik bolady. Olarda qyz ben kýieu bala qyzdyng әke-sheshesimen birge túrugha bolmaydy dep bizdegidey bólmegendikten olardyng úl-qyzdary otbasyn qúrghannan keyin jan-jaqqa ketpey negizinen әke-sheshesining janynda bolady. Ata-әjeden tәrbie alghan nemere de últtyq dәstýrdi saqtap ósedi. Búl urbanizasiyany tiyimdi paydalanudyng ýlgisi;

Al, bizde qogham damyghan sayyn semiyadaghy ajyrasudyng kóbengi, suisidten 12-18 jasar qyzdardyng әlemde eng kóp ómirmen qoshtasuy, osy dertten qazaqtardyng әlemde tórtinshi oryn aluy... uaqyt ótken sayyn bizdegi әleumettik, ruhani, psihologiyalyq mәselelerding sheshimin tappay kýrdelenip bara jatqanyn kórsetedi?! Búl mәseleni sheshu ýshin memlekettik dengeyde baghdarlama qabyldanyp tiyisti qarjy bólinu kerek;

Jylyna 36-41 mynday azamattarymyz, negizinen joghary bilimdi injener, dәriger, múghalim mamandar shetelge qonys audaruy maman jetispeui mәselein ushyqtyruda. Mәsele, sol mamandardyng beybit elden soghys jýrip jatqan jerge ketuinde jәne Reseydegi qazaqtardyng elge keluding ornyna óz erikterimen Ukrainany jaulaugha baryp, sonda sanaly týrde qaza tabuynda?! Songhy 60 jylda ana tilderinde ne bir әn, ne bir kýy shygharmaghan Reseydegi qandastar jyl ótken sayyn mәngýrttenip el men ana tilden alystauda...

1980 jyldardyng ayaghynda Mәskeude bir top aspiranttar bastap, Qazaqstannyng túraqty ókildigining (Basshysy S. Ábdildiyn) qoldauymen sonda oqyp jatqan 47 myng qazaqtyng studentteri men aspiranttaryna eki qauymdastyq ashqan edik. Qazir sol qauymdastyqtardyng Reseyding 42 subektisinde bólimderi jyl sayyn «Nauryz», Tәuelsizdik kýni t.b. sharalardy ótkizip túrady. 2010-2012jj qoghamdyq úiymdar RF qazaqtary shoghyrlanghan bes oblysta qazaq bala-baqshalaryn, mektepter men qazaq uniyversiytetterining filialdaryn ashu mәselesin kótergende RF Ýkimeti, onyng ornyna Peterbordan bastap Ýrkitke deyingi aimaqta qazaq tilin oqityn 37 top ashqan edi. Biraq, biz býgin ol sharalardyng negizgi mәseleni sheshpegenin kórip otyrmyz...

Árbir últ ózderining mәdeniyetterin halyqaralyq dengeyde taratu maqsatynda әlem moyyndaghan úly oishyldarynyng attaryn paydalanuda. Mysaly, Qytayda Konfusiy (Qytaydy jaulaghan ghúndardyng ekinshi buynynyng úrpaghy), Ýndistanda Budda-shakiya (Orta Aziyadan ketken saqtardyng úrpaghy), nemisterde Gete... Týrki halyqtarynda osynday missiyany abyroymen atqaratyn birden-bir túlgha, «adamzattyng ekinshi ústazy» Áli-Farabi. Ony Europa men Reseyding shirkeulerinde 7 ghasyr boyy Avgustiyn, Akvinskiyler sekildi qasiyetti sanasa, O.Shpengler Gegeli men Kanttardan joghary qoyghan...

Osy uaqytqa deyin manyzyn joymaghan Farabiyding «Qayyrymdy qala túrghyndary» enbegi memleket qayratkerleri, sayasatkerler men Preziydentterding әli de talay úrpaghyn eldi әdiletti basqarugha tәrbiyeleytin qúndy dýnie bolmaq.

Jogharydaghy, «qazaq rugha bólinbeydi, rudan túrady», qyzdyng jat júrttyq boluy, «qyzdan tughan jiyen basqa rudyn, ne basqa elding túqymy» bolyp, tarih kórsetkendey jiyenderding óz jauyng bolyp jatatyny (endi ekinshi Groznyy kelse týgel týrkining jaghdayy qiyndauy mýmkin), «Alashtyng altau, jigitting ýsh júrty bolatyny»... kezinde sanagha singen eser dәstýrding uaqytynda týzetilmey, eldi sorlatyp otyrghanyn jogharyda keltirilgen 2200 jyldan bergi týrki, odan keyin qazaqtyng tarihy dәleldeude. Últ ýshin tarihtyng sabaghynan asqan aqiqat bolmaydy. Birligi myqty el ghana tarihtyng synynan mýdirmey ótedi. Al, odan óte almaghandar toz-toz bolyp joyylady...

Júban Moldaghaliyev әkem «biz ne kórmedik, Sasay tauyn da kórgenbiz... dep otyratyn. Sóitse, Sasay tauy degen bizding auyldan 40 shaqyrym jerdegi tóbe eken» deydi. Búl, jas buyn ata-babasynan ozyp jәne olardan qalghan asyl múra - dәstýri men mәdeniyetin damytyp, zaman talabyna say bolghanda ghana janarghan el, bәsekeles qogham men damyghan memleket qúra alady.

Jogharydaghy dәstýrler qazaq kóshpendi ómir sýrgen kezde yaghny sol kezdegi әleumettik-ekonomikalyq jaghdaygha baylanysty sanynyng kóbengine mýddeli emes, otbasynyng ózin úl balany óz túqymym, qyzdy jat júrttyqtan... bastap, rudyng әrqaysysyn, mysaly 33 ata qonyrat, 12 ata Bayúly..., al jýzderdi jýzdegen, últty myndaghan bólshekke bólip tastap otyryp biz qalay bir últ, bir memleket bolamyz?! Osy uaqytqa deyin sheshimi tabylmaghan búl dillemany ong sheshu joly últtyq iydeyanyng negizinde dayyndalghan memleketti biriktiretin iydeologiyany iske asyru.  Euroodaq Týrkining 6 respublikasyna olar Soltýstik Kiprdegi Týrik respublikasyn moyyndamaghan jaghdayda $12 mlrd grant bóletinin jariyalady. Týrki elderining basshylary jibekke satylghan búrynghy qaghandardyng tirligin qaytalaydy ma, әlde birlikterin saqtay alar ma eken?!

Janúzaq Ákim,

biolog-ghalym, Qazaq Últtyq Jaratylystanu ghylymdary men Halyqaralyq KONKORD (Fr.) Akademiyalarynyng korr. mýshesi, Europa jaratylystanu ghylymdary Akademiyasynyng akademiygi

Abai.kz