ۇلتتىڭ دامۋ جولىن كورسەتىپ، ونىڭ ماقساتىنا جەتۋ جولىندا بىرىكتىرەتىن ينتەللەكتۋالدىق جانە رۋحاني ازىعى ونىڭ ۇلتتىق يدەياسى. ەگەر ول ۇلت مەملەكەتقۇرۋشى بولسا، وندا ونىڭ يدەياسى سول مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىنا اينالادى. قازىرگى كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ نەمەسە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي دەگەن سۇراق الدىمەن ونىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن زيالىلارىن مازالاۋدا.

1992 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تاۋەلسىز قازاقستاندى وزىنە مۇشەلىككە قابىلداردا، «اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ۇلتتىق مەملەكەت...» دەگەن انىقتاما بەرگەن.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلتتىق يدەيا اياسىندا رۋحاني جاڭعىرۋ، «قازاقستان-2050» سياقتى شيكىزات ەكونوميكاسىنا نەگىزدەلگەن ءارتۇرلى باعدارلامالاردىڭ ەلدى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسا المايتىنى بەلگىلى بولدى.

2022 جىلى پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىنداعى دامۋ قارقىنى شيكىزاتتان ون ەسە تەز، ءارى سونشا ەسە ءتيىمدى جانە ەنەرگيا ۇنەمدەۋى 6-7 ەسە از - ءبىلىم، عىلىم، يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيانىڭ نەگىزىندە ادام كاپيتالىن دامىتىپ يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ جانە ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا باعىتتالعان «جاڭا قازاقستان» باعدارلاماسىن جاريالاندى.

«جاڭا قازاقستان» ەلدىڭ ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيا مەن ەكونوميكانى، الەۋمەتتىك جانە قۇقىق سالالارىن ياعني قوعامدى وركەنيەتتى ەلدەر ستاندارتتارىنا كوشىرىپ، قازاقستاندى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوساتىن جوبا.

قازاقستان بۇل ماقساتتارعا «بىرلىك، ادىلەت، دامۋ» ۇستانىمدارىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى جەتەدى.

ول الدىمەن قازاق پەن قازاقستان قوعامى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى جانە حالىقارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق قاتىناستى ەلدى دامىتۋ ماقساتىندا شەشۋ بولىپ تابىلادى.

وتكەن عاسىرداعى قازاقستاننىڭ دەربەس رەسپۋبليكا بولۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلەتىن الاشوردالىقتاردىڭ ىلىمدەرى، ونىڭ ىشىندە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ويان قازاعىنان» باستالعان ۇراندارى زامانىندا ۇلتتىق يدەيانىڭ ءرولىن اتقارىپ، قازاقتىڭ ۋربانيزاتسيالانۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعانىمەن، باسقا ۇلتتاردىڭ قىزدارىنا ۇيلەنگەن سول كەزدەگى زيالىلار توبىنا قازاق تولىق سەنبەگەن بولار، جالپى ەرمەدى.

ودان كەيىنگى ۇلتتىق سانانى وياتۋعا ەرەكشە اسەر ەتكەن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن قازاقپىن» پوەماسى. ونداعى، «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن، جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىمەن...» دەگەن جولدارى قازاق تاعدىرىن انىقتاعان ونىڭ ءومىرىنىڭ فيلوسوفياسى بولسا، ول ماحامبەتتىڭ «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم...» دەگەن ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ تەكتى رۋحىن «مەن قازاقپىن» دەپ جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق يدەيانىڭ جاڭا باعىتىن كورسەتتى...

1970-1980جج شىققان ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» جانە «الماس قىلىش» تۋىندىلارى ۇلتتىڭ تاريحي جادى مەن ساناسىن وياتۋدا ەرەكشە ءرول اتقاردى.

كەزىندە مۇستافا كەمال، «ەگەر بىزدە ءبىر ۇلى رومان، نە كارتينا پايدا بولسا ۇلتىمىز تۇگەلدەي وزگەرەر ەدى...» دەدى. بىزدە، زامان تالابىنا ساي ءبىر ۇلى تۋىندىنىڭ بولماۋىنان ۇلتتىق يدەيا اياعىن سەنىمدى باسپاعان ءسابيدىڭ كەيپىندە قالۋدا. 30 جىل كۇتكەنمەن ونەر مەن ادەبيەتتە رۋحتى سىلكىندىرىپ، سانانى وياتاتىن تۇشىمدى دۇنيە پايدا بولمادى. مۇمكىن ونداي تۋىندى بۇل عاسىردا پايدا بولماس؟!

ءححى عاسىردا قوعامدى دامىتاتىن نەگىزگى سالا ءبىلىم، عىلىم جانە بىزدەگى شيكىزات ەكونوميكاسىنان ون ەسە جوعارى قارقىندى داميتىن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيا. اۆتوردىڭ 2008-2009 جىلدارى شىققان «قازاق يدەياسى» جانە «تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى» (گ.بەلگەردىڭ العىسوزىمەن شىققان) مونوگرافيالارىن زيالى قاۋىم مەن قوعام جاقسى قابىلداعانىمەن رەسمي بيلىك ونى قابىلداۋعا دايىن بولمادى. وعان تاۋەلسىزدىك جىلدارى بيلىكتىڭ ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ ورنىنا «امەريكالىق ۇلت بولامىز»، «ءبىز 130 دياسپورادان تۇراتىن (ياعني قازاق دەگەن ۇلت جوق) مەملەكەتپىز»، «قازاقتا شەگارا نەمەسە مەملەكەت بولماعان»، «قازاقستاننىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى» ت.ب. سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرى دە ءتيدى.

جالپى العاندا تاۋەلسىزدىك كەزدەگى اۆتوريتارلىق رەجيمگە قاراعاندا 15-19عع. قازاق حاندىعىنداعى اسكەري دەموكراتيالىق ساياسي جۇيە الدەقايدا پروگرەسسيۆتى بولدى.

«جاڭا قازاقستانداعى» رەفورماتورلىق جاڭا جۇيە پرەزيدەنتتەن باستاپ قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارىنان تەڭ قۇقىلى بىرلىك، ءبىلىم مەن تەحنولوگيانى يگەرۋدەگى جاستاردىڭ جاپپاي جىگەرلىلىگى، ورتاق ماقسات پەن ادىلەتتى قوعام ءۇشىن كوررۋپتسيا، ترايبوليزم، ءدىني ەكسترەميزم ت.ب. كەلەڭسىز قۇبىلىستارمەن ىمىراسىز كۇرەستى تالاپ ەتەدى.

بۇل باعدارلامانىڭ حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى (حاي), الەمدىك يننوۆاتسيالىق قور (WIF, 3500 اتاقتى عالىمدار، ونىڭ ىشىندە توپ-500 جانە 87 نوبەل لاۋرەاتتارى), الەمنىڭ توپ-50 تەحنولوگيالىق كومپانياسى، باتىستىڭ 30 بانكىمەن سەرىكتەس شۆەيتساريانىڭ قارجى قورى، قر جوو مەن عزي دايىنداعان «ادام كاپيتالىن كومپلەكستى دامىتۋ جانە يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ» جوباسى («جوبا») نەگىزگى ەكى سالادان تۇرادى:

1. ادام كاپيتالىن (اك) كومپلەكستى دامىتۋ بۇۇ بەكىتكەن نەگىزگى ءۇش باعىت ء(ومىر بويى وقۋ مەن ءبىلىم دەڭگەيى، دەنساۋلىق پەن ءومىر ۇزاقتىعى جانە تۇرمىس دەڭگەيى), 54 كريتەريدەن تۇرادى. حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ (حاي) اك دامىتۋ جوباسى 2011ج ۇكىمەتتىڭ سالاارالىق عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەستە قابىلدانىپ، 2017-2018جج پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋلارىنا كىردى. اك تاۋسىلمايتىن، ءارى 3,5-4,0 ەسە بولىپ قايتارىلاتىن كاپيتال;

2. تيىمدىلىگى مەن دامۋ قارقىنى شيكىزاتتان ورتاشا ون ەسە ارتىق، ەنەرگيا شىعىنى 6-7 ەسە كەم، 17 باسىمدى سالا بويىنشا يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ ەلدىڭ قارقىندى دامۋىن ۇدەتىپ، 2037-2040جج دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل جوبانىڭ تۇجىرىمداماسى بارلىق مينيسترلىك، وبلىس اكىمدەرى، ۇلتتىق كومپانيالاردا جان-جاقتى تالقىلانىپ قولداۋ تاپتى (600-دەن استام حات كەلدى).

«جوبانى» ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا كرەمني دالاسى مەن جوعارعى ءبىلىم مەن عىلىم دەڭگەيىن بارلىق ەلدەگى جوو قاشىقتىقتان وقىتۋ ارقىلى ءبىر ۋاقىتتا 80-100 جىلعا دامىتاتىن تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەت (تۋ) اشىلۋدا. تۋ مەتوديكاسىمەن وقىلاتىن 87-90% جوو-دا 50% شەتەلدىك ستۋدەنتتەر وقيدى. 2031-2032جج كرەمني دالاسى مەن تۋ بيۋدجەتكە تۇسەتىن قارجى مۇنايگازدان تۇسەتىننەن 2,2-2,5 ەسە، 2035-2036جج 4,5 ەسەدەي ارتىق بولادى.

سونىمەن قاتار، بۇل باعدارلاما ەلدەگى بارلىق كەنورىندارىن وتاندىق كومپانيەلەردىڭ يگەرۋى مەن ولاردىڭ بارلىق تەندەرلارعا قاتىسۋى، ەلدەگى بارلىق شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ 51% اكتسيالارىن ۇكىمەتكە بەرۋى (سينگاپۋر، مالايزيا، وڭت كورەيا وسى جولمەن 125-135 ورىنداردان ەكى-ءۇش جىلدا دامىعان 30 ەل قاتارىنا كىردى) جانە شەتكە زاڭسىز شىعارىلعان كاپيتال مەن مۇلىكتى قايتارۋ جاتادى.

ت. رۋزۆەلتتىڭ، «ۇلتتىق بايلىق ونىڭ شيكىزاتىمەن ولشەنبەيدى، ونى قالاي پايدالانۋمەن ولشەنەدى» دەگەنى، ادىلەتتى قوعام ورناتۋداعى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى.

وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ ۇسىنۋىمەن 1996ج الماتىدا وتكەن «قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا عىلىمي تۇرعىدان العاش تاۋەلسىز قازاقستاندا (ىحع. كۇلتەگىن مەن تونىكوك جاريالاپ ون ەكى عاسىر ۇمىت قالىپ) تالقىلانعان «ماڭگىلىك ەل»، 2014ج بۇۇ باس شتابىندا (نيۋ-يورك) 133 ەلدىڭ ەلشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كونفەرەنتسيادا («الاش» عزو باس ديرەكتورى، پروف. ح.م. عابجالەلوۆ) تۇساۋكەسەرى جاسالعان «قازاقستان-ماڭگى ەل» يدەياسى، قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ستراتەگيالىق باعدارلاماسى بولىپ قالادى.

«ۇلتتىق يدەيا مەملەكەتتىڭ يممۋنيتەتى» دەگەن ۇستانىمدى قولدايتىن پروف. م.توقاشباەۆتىڭ ء(بايدىلدا) 1926ج قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ، 1936ج قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ، 1978ج اتا زاڭدا، 1991ج تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا جانە 1993ج تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسىنداعى «قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن مويىنداي وتىرىپ، مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ ەركىن بىلدىرە وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى» دەگەن حالىقارالىق نورمالاردىڭ بارلىعىنا ساي ۇستانىم قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگىزى بولۋ كەرەك دەگەنى ورىندى ۇسىنىس. ونداي ۇستانىمى جوق كونستيتۋتسيا حالىقارالىق نورمالارعا سۇيەنگەن، ەلدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاي الاتىن قۇجات بولا المايدى؟!

تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى دەموگرافيالىق وزگەرىستەردەن كەيىن قازاقستان بارلىق نورمالارعا ساي مونوۇلتتى مەملەكەتكە اينالدى. الداعى ۋاقىتتاعى قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋى قازاقتىڭ ءتىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتىنە نەگىزدەلۋى كەرەك ياعني قازاق حالقى قوعامدى بىرىكتىرەتىن ەپيتسەنتر، بارلىق دياسپورالاردىڭ باسىن قوساتىن ماگنيت ءرولىن اتقارادى. امەريكا ۇندىستەرى وزدەرىنىڭ قۇرىپ كەتۋ سەبەبىن، «...ءبىز كەلىمسەكتەردىڭ بارلىعىنا جاقسى بولىپ كورىنگەننەن» دەيدى.

قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتكە قاجەتتىلىن ارتتىرىپ، ونى ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىراتىن تىلگە اينالدىرۋ، ونى جاڭا جولمەن دامىتۋدى قاجەت ەتۋدە. ول:

* الەمنىڭ ءار تىلدەگى (اعىلشىن، فرانتسۋز، جاپون...) ون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ كافەدرالارىن اشىپ، سول تىلدەرمەن باسەكەلەستىك جاعدايدا ءتىل مەن ادەبيەتتى جان-جاقتى (مامان مەن مەتوديكالار دايىنداۋ...) دامىتۋ;

* 2011ج حاي ۇسىنعان عىلىم، تەحنولوگيا، ونەر، مادەنيەت سالالارىنداعى الەمنىڭ 4000 كىتاپ، ونىڭ ىشىندە 500 تۇركى حالىقتارىنىكى، 50 جورنال ت.ب. قازاقشاعا اۋدارۋ;

* بالا-باقشا مەن باستاۋىش مەكتەپتەردە سانانى ەرتە دامىتاتىن مونتەسسوري (اقش-تا 300 استام نوبەل لاۋرەاتتارى مەن 20 شىقتى پرەزيدەنتتەر تاربيەلەنگەن) ت.ب. مەتوديكالاردى ەندىرۋ;

* الدىمەن ارالاس، ودان كەيىن باسقا تىلدەگى مەكتەپتەردى ۇلتتىق-ينتەللەكتۋالدىق مەكتەپتەرگە اينالدىرۋ;

* قازتەستى بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە مىندەتتەۋ.

 تۇركى (قازاق) وركەنيەتىنىڭ تاريحي-ەتنيكالىق ماسەلەسى

جالپى ادامزات تاريحىن الاتىن بولساق ونىڭ نەگىزىن سالعان تۇركىلەر قۇرعان وركەنيەتتەر ەكەنىن كورەمىز.  تاريحشىلاردىڭ اراسىنداعى «ب.د.د. ءۇش مىڭجىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا تۇركىلەردەن باسقا ەشكىم بولماعان» دەگەندى عىلىم ءالى دە دالەلدەي جاتار؟! عىلىمدا قازىرگى دالەلدەنگەنى، ول كونە تۇركىلەردىڭ وسىدان 25-30 مىڭ جىل بۇرىننان باستالاتىن امەريكا قۇرلىعىنا بارعان كەزدەن بەلگىلى تاريحى (ۆسەميرنايا حرونولوگيا...، رۋس. نارود مايا).

سول قۇرلىقتاعى سيكۋا، كەتچۋا، اتاباسك، ايمارا ت.ب. ونداعان تۇركىتىلدەس تايپالاردىڭ اتستەك، ولمەك، مايا، ينك وركەنيەتتەرىن قۇرعانى دالەلدەندى. امەريكاداعى ۇندىستەر مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا 400-دەن استام سوزدەردىڭ ماعىنالارىنىڭ بىردەي ەكەنى (مىسالى، ۆەنەسۋەلانىڭ استاناسى قاراقاس، قازاقتا كوپ ءان «احاۋدان» باستالسا، احاۋ مايانىڭ قۇدايىنىڭ اتى، كاناداداعى اتاباسك كولى مەن ناۆاحوداعى اتاباسك ۇندىلەرىنىڭ ءتىلى مەن فرانتسياداعى باسكىلەر تىلدەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس قانداي؟!...), استرونومياعا نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەلەرى مەن كيىمدەرىندەگى ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ەكەنى ت.ب. كوپتەگەن ۇقساستىقتار دالەلدەندى (احمەتوۆ ءا.، كاريمۋللين ت.ب.).

تۇركيزمدەر سونىمەن قاتار گەرمان، سكانديناۆ (ولار وزدەرىن ورتا ازيادان بارعانبىز دەيدى), اعىلشىن تىلدەرىندە كەڭىنەن تاراسا، حيندي تىلىندە تۇركىمەن بىردەي 400-دەن استام سوزدەر بار... ورىس تىلىندەگى مەملەكەتقۇرۋشى سوزدەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇركىنىكى. رادلوۆ ت.ب. عالىمدار قازاق ءتىلىنىڭ 2,5 ملن سوزدەن تۇراتىنىن كورسەتىپ، ونىڭ سانى ورىس، ەستون، فلامان تىلدەرىنىڭ قوسىندىسىنان كوپ دەيدى.

وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرى كونە تۇركىلەردىڭ افريكا قۇرلىعىندا كەڭىنەن تاراعانىن كورسەتەدى. قويسان تىلىندە سويلەيتىن جەر بەتىندەگى ەڭ كونە تايپالار - گۋتتەنتوت پەن بۋشمەندەر مونعولايدتار. ولار مەن تۇركىلەردىڭ اراسىندا 8 ءتۇرلى ۇقساستىقتار بار. ولار افريكانىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا ورنالاسقان. سوڭعى زەرتتەۋلەر قازىرگى حالىقتاردىڭ ورتاق باباسى ادام وسىدان 150-170 مىڭ جىل شاماسىندا سول جەردەن شىققانىن دالەلدەدى. ونىڭ ۇرپاقتارى ب.د.د. 110-1200 مىڭ جىل بۇرىن افريكادان اراۆيا تۇبەگى ارقىلى ەۋرازيا قۇرلىعىنا كوشكەن. نورۆەگيانىڭ اتاقتى جيھانگەرى تۋر حەيەردال ءوزىنىڭ «كون تيكي» اتتى كىتابىندا كونگودا لاق جانە تانا تايپالارىنىڭ وكىلدەرىن كورگەنىن جازادى. تۇركىنىڭ بۇل ەكى تايپاسىنىڭ اتىندا كونگو ت.ب. ەلدەردە وزەن، قالا، اەروپورت ... اتتارى بار. قويسان تىلىندە «قاپ-قارا» ت.ب. ونداعان تۇركى سوزدەرى كەزدەسەدى. نيل وزەنىنىڭ ءبىر ساعاسى «اقوبا» دەپ اتالسا، سولتۇستىك افريكا ەلدەرىندە ەل (ەل) دەگەن ەلدىمەكەندەر ونداپ كەزدەسەدى. ال، ماروككوداعى «تاڭجەر» پورتى، «اقادىر» ءساناتوريى، «قوزباق» قورعاندارى... كونە تۇركىلەر ەكى وزەن اراسى مەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ اينالاسىن ب.د.د. 2700-2500جج جاۋلاعاننان كەيىن پايدا بولعان. شۋمەر مەملەكەتىن (قۇدايى ءتاڭىر، مەملەكەت باسشىسى بىلگەمىش (گەلگامەش) (كرامەر ت.ب.), ميكەن، كريت، حاننان نەمەسە فينيكي (قۇدايلارى ەل، ەلىم...), ميديا مەملەكەتىن قۇرعان ءمادي تارعىتاي-قولاقسايلاردىڭ نەمەرەسى، ەرتەدەگى گرەكيانىڭ عۇلامالارى- پيفاگور، اناكساگور... سكيف (گرەكتەر تۇركىلەردى سكيف، پارسىلار ساق دەگەن), ەگيپەتتە قايتا ورلەۋ باستالىپ، حەوپس ت.ب. ۇلى پيراميدالار سالىنا باستاپ، بيداي ءوسىرۋ ەلدىڭ نەگىزگى تابىس كوزىنە اينالعان كەزدە، ەگىن وسىرەتىن قۇداي ەتىپ ءوسيريستى بەكىتتى (قاز.، نە تۇركىشە «ءوسىرۋ»).

2017ج ماكس پلانك ينستيتۋتى (Max Plank Institute for the Science of Human History) مەن تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى جاستارى 3500-دەن 1500 جىل ارالىعىنداعى 90 ەگيپەت مۋمياسىنىڭ گەنومىن قالپىنا كەلتىردى. ساراپتاما ولاردىڭ تۇركى جانە ءبىرازىنىڭ وڭتۇستىك ەۋروپادان (يزرايل، يوردانيا، سيريا، ليۆان، گرۋزيا جانە ابحازيا) ەكەنىن انىقتادى. شۋمەردە سالىنعان ۋر، ۋرۋك، سامارا ت.ب. قالالار ور (ورسك), ورال، سامارا... تەمىر وندىرگەن تۇركى جەرىنەن بارعان التى قالا. فاراونداردىڭ اسسيرياعا جازعان حاتتارىنان ولاردىڭ  تۇركىنىڭ تەمىرىنە ءزارۋ بولعانىن كورەمىز.

يتاليانىڭ بۇرىنعى حالقى ەترۋستاردىڭ ءبىر قۇدايى تۇران جانە وندا تارعىتايدىڭ مولاسىنىڭ تابىلۋى، سونىمەن قاتار ءريمنىڭ نەگىزىن سالعان رومۋل ءوزىنىڭ شەجىرەسىن تۇركىلەردىڭ باباسى نۇح پايعامباردىڭ ۇلى يافەتتەن (يافەس) باستاۋى جانە يۋلي تسەزاردان (ب.د.د. ىىع.) - نەرونعا (ب.د.د. ىىع.) دەيىنگى يمپەراتورلاردىڭ تەگىندە «Kaisar ياعني قىزىر» دەپ جازىلۋى ولاردىڭ تەكتەرىنىڭ تۇركى ەكەنىن كورسەتەدى.

انگليا مەملەكەتىن قۇرعان ارتۋر پاتشا سارمات (كىشى ءجۇز، تابىننىڭ ءبىر تارماعى)... وسى سياقتى كيپر ارالى (الاشيا), ونداعى جالعىز تاۋ-بەشبارماك، ەۋروداقتىڭ پارلامەنتتىك استاناسى ستراسبۋرگ (ارگىنتورات) بۇلاردىڭ ءبارى يۋتۋبتا تۇر. انگلياداعى «برەتون» دەگەن سوزدەن باستاپ 326 توپونوميكانىڭ ءتۇبىرى تۇركىنىكى (پروف. ەفرەموۆ), اركايمنان 200 جىلدان كەيىن سالىنعان ستوۋنحەندجدى (ولاردا 18 ءتۇرلى ۇقساستىق بار) عالىمدار تۇركىلەر سالعان دەيدى.

يسلانديا ارالىنان باستاپ ەۋروپا قۇرلىعى تۇنىپ تۇرعان تۇركيزمدەر. «ب.د. IVع. دەيىن ەۋروپادا رەسمي تۇركى ءتىلى بولدى» دەيتىن مۇرات ادجيدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار (ول ۆاتيكاننىڭ كىتاپحاناسىندا زەرتتەگەن جالعىز مۇسىلمان).

قىتايدىڭ العاشقى مەملەكەتىن ب.د.د. 1700 ج قۇرعان حۋاندي مەن ونىڭ 30 نوكەرلەرى عۇنداردىڭ استاناسى وردوستان بارعانىن «قىتايدىڭ گەرودوتى» سىم-تسيان جازسا، العاشقى وركەنيەت وردوستان گانسۋ، شەنسي ت.ب. قالالار ارقىلى تاراعانىن تەر دە-شاردەن ارحەولوگيالىق قازبالار نەگىزىندە دالەلدەسە، ۇشپاتشالىقتان كەيىنگى (ب.د. ءىىى-IVعع.) وركەنيەتىندەگى قۇمىراداعى ورنامەنتتەن باستاپ بارلىعى تۇركىدەن شىققانىن فين عالىمى كاسترەن جانە جاپون عالىمدارى دالەلدەدى (اكىم ج.م.، تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى، الماتى، 2008ج.).

ۇندىستانداعى حاراپپا وركەنيەتى (ب.د.د. ءىىى-ءىى مىڭج.) دە ورتا ازيا مەن ورال تاۋىنان بارعان مەتالداردىڭ نەگىزىندە دامىدى (اكاد. چەرنىح ت.ب.).چەرنىح ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن قارعالى، جەزقازعانداردان 1,3 ملن تونناداي رۋدا كەتكەنىن جازادى.

جوعارىداعى تۇركىنىڭ تاريحىنا قىسقا شولۋدىڭ وزىنەن، ولاردىڭ ەۋرازيا، سولتۇستىك افريكا جانە امەريكا قۇرلىقتارىنداعى ياعني

قازىرگى ادامزات وركەنيەتتەرىنىڭ نەگىزىن سالعانىنىڭ دالەلى.

كونە تۇركىلەر تەك قازىرگى ادامزات وركەنيەتى عانا ەمەس ودان دا بۇرىنعىلارىنا اتسالىسقانىنىڭ ىزدەرى تەنگريان كۇنتىزبەسى، كوسموگونياسى مەن قازىرگى كۆانتتىق عىلىمدارمەن ۇشتاسىپ جاتقان ىلىمدەرى...:

1. كەز-كەلگەن جىلى 12 جىلدىق كۇنتىزبەنىڭ باسى، نە اياعى بولاتىن ياعني ماڭگى مۇشەلدەن باستالاتىن تەنگريان كۇنتىزبەسى (تك) ا). 12ح5 =60 جىل ادامدار ءومىرى (ۋاقىتى); ءا). 60ح6=360 ارۋاقتاردىڭ ۋاقىتى; ب). ودان ارمەن قۇدايلاردىڭ ۋاقىتى دەپ بولەدى .

جەردىڭ ءاربىر 72 جىلدا (12ح6=72) كۇنگە بايلانىستى ءبىر گرادۋسقا (گر.) وزگەرىپ وتىرۋىن «پروتسەسسي قۇبىلىسى» دەيدى. 72ح360 =25920:2=12960. بۇل جەردەگى 360 گر. جەر شارىنىڭ تولىق ولشەمى، 25920 جىل جەردىڭ كۇنگە بايلانىستى تولىق اينالۋ ۋاقىتى جانە «12 مىڭج. سۋ تاسقىنى ت.ب. اپاتتار بولاتىن ەكى تسيكل» بولسا،12960 جىلدا قايتالاناتىن تسيكل. تك كۇن، ساتۋرن، مارس ت.ب. پلانەتالارداعى ءارتۇرلى تسيكلدەردىڭ جەرگە اسەرىن ەسكەرگەن جانە سولاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان. اۆتوردىڭ زەرتتەۋلەرى تەنگريان ماڭگى كۇنتىزبەسىن وسىدان 13,6 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولعان گالاكتيكالار ەۆوليۋتسياسىنداعى زاڭدىلىقتاردى زەرتتەۋگە  بولاتىنىن دالەلدەگەن عىلىمي ماقالالارى ەۋروپادا جاريالاندى.

2012ج مايا كۇنتىزبەسى بويىنشا وسى «12 مىڭج.» تسيكلىنىڭ قايتالاناتىن ۋاقىتى... اعىلشىن عالىمدارى وتكەن تسيكلدىڭ الدىندا جەر بەتىندە بولعان 676 ملن ادامنىڭ اپاتتان ءبىر پايىزى امان قالعانىن جازادى;

2. «0» گرادۋس ەگيپەت پيراميدالارىنان باستالىپ، ودان 72 گر. كەيىن قايلاس (شامبالا), كەلەسى 72 گر. انكگور، كەلەسى 72 گر پاسحي ارالى، كەلەسى 72 گر. ۆەرتيكال ءبىر گرادۋستىڭ بويىندا جاتقان مايا، ولمەك، اتستەك جانە ينك وركەنيەتتەرى. بۇل ۇلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ورتاسىندا ياعني ارقايسىسىنان 36 گرادۋس قاشىقتىقتا بەرمۋد ءۇشبۇرىشى، كۋرسك ماگنيت انومالياسى ت.ب. قاۋىپتى ايماقتار بولعانىن جانە وركەنيەتتەردى قاۋىپسىز جەرلەرگە سالىنعانىن كورەمىز؟! جوعارىدا كەلتىرىلگەن جانە جەر بەتىندەگى باسقا ۇلى ەسكەرتكىشتەردىڭ گوريزونتالدى ورنالاسۋى تەنگريان كوسپوگونياسىنا ساي زاڭدىلىقتارمەن ورنالاسقان كورسەتەدى;

3. وسىدان ءۇش مىڭ جىلدار شاماسىندا پايدا بولعان سەميتتەردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى تاۋرات، زابۋردان باستاپ، كونە جانە جاڭا ءىنجىل، قۇران... ادام بالشىقتان پايدا بولدى دەسە، كونە تۇركى-عۇندار وزدەرىن «كۇن ساۋلەسىنەن پايدا بولعان عۇنبىز» ياعني كۇننىڭ ۇلىمىز دەدى. بۇل جەردە تەڭىزدەن شىققان تىرشىلىك (سوڭىنان ادام دا) 200 ملن جىل بۇرىن ياعني «بالشىقتان» پايدا بولدى. كۇن 4,5 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولدى. بۇل جەردە پرينتسيپيالدىق قارسىلىق جوق. ماسەلە عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيىندە. عۇنداردىڭ وزدەرىن ساۋلەدەن جارالدىق دەگەنىن ءححى عاسىردىڭ عىلىمى گالاكتيكاداعى جۇزدەگەن ملرد پلانەتالار مەن ولارداعى ءولى جانە ءتىرى ماتەريالاردىڭ بارلىعى ساۋلەدەن جارالعانىن دالەلدەۋدە. ادام، كوپشىلىك ايتىپ جۇرگەن «مەندەلەەۆ تابليتساسىنداعى بارلىق ەلەمەنتتەن ەمەس» عارىشتا ەڭ كوپ كەزدەسەتىن 24 ەلەمەنتتەن تۇرادى. ونىڭ تورتەۋى- وتتەك، سۋتەك، كومىرتەك، ازوت ادام دەنەسىنىڭ 98% قۇرايدى. (اكىم ج.، ت.ب. اۆتورلار، تىرشىلىكتانۋ (جالپى بيولوگيا) وقۋلىعى، 1993-2007جج). عۇندارداعى (قازاق) ساۋلە، نۇر، ايساۋلە، نۇرلى، نۇربولات (وسىدان 2100ج بۇرىن تۇركىلەر العان بولاتتى وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم شىعارعان جوق), كۇنەكەي، كۇناي ت.ب. ۇعىمدار قازىرگى كۆانتتىڭ بالاماسى ياعني وسىنداي ادام مەن ۇلتتىڭ اتتارى وسىدان «12 مىڭج.» تسيكلدەن بۇرىن، عىلىم مەن تەحنولوگياسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى قازىرگى وركەنيەتتەردەن مىڭداعان جىلدارعا الدا بولعان قوعامدا پايدا بولعان. مىسالى، جاپونياداعى كۇناشار ارالىنىڭ اتىن كونە تۇركىلەر شامامەن وسىدان 30 مىڭ جىلداي بۇرىن امەريكا قۇرلىعىنا كوشىپ بارا جاتقاندا تۇرعان جەرلەرىنە قويىپ كەتكەن. ورتا ازيا، التاي، امەريكادا كەزدەسەتىن كۇنباستى ادامدار سول داۋىردە پايدا بولدى;

4. وسىدان 15 مىڭ جىل بۇرىن تىنىق مۇحيتتىڭ استىنا كەتكەن مۋ مەملەكەتى تۋرالى اعىلشىن اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى چارتۆەلد جۇيەلى زەرتتەپ 2500 ارتەفاكتىلەر تاپتى. ول، مۋ جويىلعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا قازىرگى قىتايدىڭ جەرىندە ۇلى ۇيعىر مەملەكەتى پايدا بولعانىن جازادى. قازىرگى قىتايلار قۇپيا ۇستاپ وتىرعان جۇزگە جۋىق پيراميدالار (ولاردىڭ كوپشىلىگى حەوپستان ۇلكەن) سول كەزدە سالىنعان بولۋ كەرەك.

چۋۆاشتار تۇركىنىڭ كونە تايپاسى سيبۋردان ء(سىبىر سيبۋردان شىققان) تاراسا، سيبۋرلار ءۇندى مۇحيتىنىڭ استىندا جاتقان ادامزاتتىڭ ءتورتىنشى وركەنيەتى لەمۋرلاردان شىققان. سونىمەن قاتار، چۋۆاش، سارمات جانە ساق (سكيفتەردىڭ) پوپۋلياتسيالارىنىڭ امازونكالاردان تاراعانىن دالەلدەۋ عىلىمنىڭ الدىنداعى مىندەت...

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى جوعارىداعى ماسەلەلەردى عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەۋ ماقساتىندا ءجۇز تومدىق «الەم تاريحىنداعى تۇركى وركەنيەتى» جيناعىن شىعارۋدى جوسپارلادى.

ۇلتتىق يدەيا تاقىرىبىن تەرەڭ زەرتتەگەن فرانتسۋزدار فرانتسيا مەملەكەتى قۇرىلعاندا 180 دياسپورانى، ءۇندىستان 2800 تىلدەن تۇراتىن حالىقتاردى وزدەرى قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرىپ ۇلى ەلدەرگە اينالدى. ءبىزدىڭ بىرلىك قاشان باياندى بولادى؟! قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ بىرلىگىنسىز 7 رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن ساقتاپ قالۋى ەكىتالاي. ونىڭ ىشىندە ەكى وركەنيەتتىڭ اراسىنداعى، حالقى 85 ملن تۇركيا دا بار (ز.بزەجينسكي، ۆەليكايا شاحماتنايا دوسكا، 1996). بۇل ۇلتتىق يدەيانىڭ بازالىق نەگىزى. بۇل بىرلىك ساقتالماي جەكە-دارا رەسپۋبليكالار كورشىلەرىنە تاۋەلدى بولىپ قالادى. تاۋەلدىلىك ءتۇپتىڭ تۇبىندە وتار بولۋعا اپاراتىن جول.    

بالزاكتىڭ شاگرەن تەرىسى

ونورە دە بالزاكتىڭ «شاگرەن تەرىسى» رومانىندا ۇلى دالانىڭ كەپكەن شاگرەن (قۇلان) تەرىسى سياقتى سەمىپ بارا جاتقانىن جازادى. روماندا ونى تاتار دالاسى دەيدى. ءحىح عاسىردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان تۇركى حالىقتارىنىڭ بولاشاق تاعدىرىن ءدال تاپقان ۇلى جازۋشىنىڭ رومانداعى كورىپكەلدىگى ءححى عاسىردا تارىداي شاشىراعان 48 تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرىنا اينالۋدا.

تۇركىلەر ءىرىلى-ۇساقتى جۇزدەن استام مەملەكەت قۇرعان. ونىڭ ىشىندە ەۋروپاداعى عۇن مەملەكەتى، ۇلى تۇرك قاعاناتتارى، التىن وردا، ۇلى موعول مەملەكەتى، وسمان يمپەرياسى ت.ب. ءىرى مەملەكەتتەر قۇرعان تۇركىلەردىڭ ۇساقتانىپ، باسقا حالىقتاردىڭ وتارىنا اينالۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى:

• باسىنددا ءارتۇرلى رۋ-تايپالاردان قۇرىلعان تۇركىلەردە بىرلىكتىڭ بولماۋى ياعني مودە سياقتى (ب.د.د. ءىى عاسىر) ۇلى قولباسشى عۇننىڭ 24 تايپاسىن، بىلگە قاعان (ب.د. VI ع.) 20 تايپاسىن بىرىكتىرىپ قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋىنا بيلىككە تالاسقان تايپاارالىق سوعىستار مەن قۋاڭشىلىق - جۇتتار بولدى. ونداي كوشپەندى تايپالاردىڭ وداعىندا ءوندىرۋشى شارۋاشىلىعى بولماعاندىقتان (بارلىق كۇنكورىس باعاتىن مالدىڭ ءونىمى بولدى) ياعني وزدەرىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ اسىرەسە قۋاڭشىلىق-جۇت (مال ءبىر جۇتتىق) جىلدارى قيىن بولدى. توينبي، «ءوندىرۋشى شارۋاشىلىعى جوق كوشپەندىلەر وزىنشە وركەنيەت قۇرا المايدى، ولاردىڭ بولاشاعى بولمايتىنىن» جازعان;
• تۇركىلەر ءبىر ءتىل مەن ءبىر دىنگە نەگىزدەلگەن ءبىر مەملەكەت قۇرا المادى. ولارداعى بىرىككەن مەملەكەتتەن گورى ءارتۇرلى رۋ-تايپانىڭ مۇددەسى بيىك تۇردى. ونداي جەردە ءبىرىن-ءبىرى ساتىپ كەتۋ ءجيى بولاتىن. مىسالى، ب.د.د. ءىى عاسىردا قىتاي قىزىر بابانىڭ ۇرپاقتارى «ۇلى يوزى»-كەدەرلەردىڭ (گەسەر، كەردەرى) 400 جىلدىق بوداندىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ونىڭ سىرتىنداعى عۇنداردى پايدالاندى. وداقتاسى عۇندارمەن بىرگە 17 جىل سوعىستا «ۇلى يوزىلاردى» جەڭگەننەن كەيىن، ەندى عۇنداردى تالقانداۋ ءۇشىن ونىڭ سىرتىنداعى ۇيسىندەردى وداقتاس ەتتى. وسىنداي ءبىرىن-ءبىرى شۇبەرەككە (جىبەك) ساتقان تۇركى تايپالارى توز-توز بولىپ جەڭىلىپ، قاڭعىرىپ كەتتى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «جيدەلى بايساندا» (قازىرگى فەرعانا جەرى) بەس عاسىرداي ەستەرىن جيناپ، كوبەيگەننەن كەيىن، ب.د. 552ج بىلگە قاعان باستاپ ۇلى تۇرك (ول كەزدە «ءى» ءارپى بولمادى) قاعاناتىن قۇردى.

تۇرك قاعاناتتارىنىڭ ىدىراۋىنا دا ونى قۇراعان تايپالار سەبەپ بولدى. الدىمەن ونى جاۋلاعان ۇيعىرلار ءوز قاعاناتىن قۇرسا، ولاردى جەڭگەن قىرعىزدار ءوز قاعاناتتارىن قۇرعانىمەن، ولار ءوزارا سوعىستاردا كەزىندەگى ۇلى قاعاناتتىڭ تۇبىنە جەتىپ، كۇلتەگىن مەن تونىكوك جاريالاعان «ماڭگى ەل» يدەياسى ولار جازدىرعان اڭعار تاستاردا 1200 جىلعا ۇمىت بولىپ قالدى.

1370-1405 جىلدارى اقساق تەمىردىڭ وسمان يمپەرياسىنىڭ قولباسشىسى بايازيت اسكەرىن جەڭۋى، ودان كەيىن توقتامىس اسكەرىن تالقانداۋى التىن وردانىڭ كۇيرەپ، ورىس مەملەكەتىنىڭ كۇشەيۋىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى. تۇركى حالىقتارى مەن مەملەكەتتەرىنىڭ السىرەپ، جويىلۋىنا اقساق تەمىر «ەرەكشە ءرول اتقاردى» جانە سونىڭ كەزىندە ەۋرازيادا  قالىپتاسقان گەوساياسي جۇيە ءححى عاسىردا كوپ وزگەرگەن جوق. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن رۋ-تايپاعا ءبولىنىپ، ءوزارا جاۋلاسقان تۇركىدەن اسقان زيان بولعان جوق.

1717 جىلى بيلىگى السىرەگەن تاۋكەنى حاندىقتان كەتىرىپ، ونىڭ ورنىنا «جەر مەن جەسىر داۋىن شەشۋدەن اسپاعان» ءۇش بي بيلىكتى ءبولىپ العانىمەن، ولاردىڭ ارتىنان ەل مەن اسكەر ەرمەدى. ەل ىدىراپ، جوڭعارلارمەن ەكى عاسىر سوعىستا جەڭىلمەگەن قازاق 1723ج «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە 1/3 جۋىعىنان ايىرىلىپ، قاراتاۋدان كىرگەن جوڭعارلار جولىندا كەزدەسكەن ەلدى قيراتىپ ەدىلدەن ءبىر شىقتى...

1970-1980جج «قازمۋ-دىڭ قۇقىق فاكۋلتەتىنە تۇسەتىن ءجۇز بالانىڭ توقسانى ۇلى جۇزدەن، جەتەۋى ورتا... ۇشەۋى كىشى جۇزدەن دەگەن كۆوتا بولعان» دەپ جازادى يزۆەستيا گازەتى 1987ج. اقپانداعى نومىرىندە.

2000 جىلدارى ۇزىناعاش اۋىلىنداعى ورتاق زيراتتا «قايتىس بولعان قانداستى جەرلەسە جەرگىلىكتى اعايىندار ول جەر قازاق، نە مۇسىلماننىڭ ەمەس، ءبىر رۋدىڭ قورىمى» دەپ، كومىلگەن ءمايتتى قازىپ الىپ زيراتتىڭ سىرتىنا جەرلەۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇل، ەكى دۇنيەدە دە باستارى قوسىلمايتىنداردىڭ تىرلىگى.

ترايبوليزم - ول ميعا سىڭگەن ساناداعى وبىر نەمەسە كەيبىر بيولوگيالىق تۇرلەردە (قۇمىرسقا، ەگەۋقۇيرىقتاردا...) كەزدەسەتىن اجالدىڭ شەڭبەرى. قۇمىرسقا وزدىگىنەن جول تاۋىپ جۇرمەيدى. ول الدىنداعى قۇمىرسقانىڭ ارتىنان ءجۇرىپ وتىرادى. ەگەر الدىڭعىسى تىكە جۇرمەي بۇرىلىپ كەتسە، ونىڭ ارتىنداعىلاردىڭ بارلىعى سول شەڭبەردى اينالىپ، زورىعىپ ولگەنشە جۇرە بەرەدى. وسىنداي شەڭبەردىڭ ديامەترى بىرنەشە شاقىرىمعا جەتكەن كەزدەر بولعان... بۇل، سانا ەمەس، ينستينكتىگە سۇيەنگەن ءتۇردىڭ تراگەدياسى. ونىڭ ترايبوليزمگە قانداي قاتىسى بار؟! ەلدى رۋ-تايپاعا بولەتىندەردىڭ ينستينكتىسى بويىنشا، ولار ءۇشىن ءومىردىڭ تىرەگى وركەنيەتتى ۇلت بولىپ ۇيىسۋ نەمەسە مەملەكەت قۇرۋ ەمەس، سول رۋدىڭ اينالاسىنان اسپايدى. وعان مىسال، سۋدان مەن ەفيوپيا اراسىنداعى ونداعان جىلعا سوزىلعان تايپاارالىق جانە مەملەكەتكە قارسى سوعىستار ءترايبوليزمنىڭ ءبىر ءتۇرى.

بۇرىن ءارتۇرلى تايپاعا بولىنگەن تۇركىلەردەگى تەرىس ءداستۇر، بۇگىندە قازاقتاردا ساقتالۋدا. 1991 جىلى كازاكتار بقو مەن اتىراۋ وبلىستارىن (قاراشىعاناق، تەڭگىز ت.ب. ەلدەگى 80% مۇنايگاز كەنورىندارىمەن) ءبولىپ الىپ قىركۇيەك ايىندا اۆتونوميا قۇرامىز دەگەندە، وعان رەسپۋبليكالىق «ازات» قوزعالىسى كەدەرگى بولىپ ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى. سول كەزدە «ازات» قوزعالىسىنىڭ جىگەرىمەن ءبىر شەتى دنەپردەن باستاپ، قاپ تاۋى، قازاقستان، التاي... بايكالعا دەيىنگى حالىقتار بىرىگىپ كازاكتارعا قارسى حالىقارالىق كواليتسيا قۇردى. سونداعى ەل تۇتاستىعىن ساقتايمىز دەپ كۇرەسىپ جۇرگەنىمىز م.شولوحوۆتىڭ «قازاق پەن كازاك ءبىر حالىق. تاريحتى ءبىلۋ كەرەك...» دەيتىن تاريحى مەن تەكتەرىن ۇمىتقان كازاكتار ياعني وزىمىزگە جاۋ بولعان قانداس-تۋىستارىڭ. تۇركىنىڭ ىدىراۋىنان تەك كازاكتار عانا پايدا بولعان جوق. 1770 جىلدارى التىن وردانىڭ مۇراگەرى نوعاي حالقىن جەر بەتىنەن جوق قىلعان سۋۆوروۆ (دوسمامبەت جىراۋ سول جىلدارى «ازاۋدىڭ ستامبۇلدان نەسى كەم...» دەيتىن نوعايدىڭ باس قالاسىنىڭ ءبىرى ازاۋدىڭ (ازوۆ) قازىر ءىزى دە جوق ەكەنىنە كىم سەنەدى؟! قازىرگى 16 ملن تۇرعىنى بار ستامبۇل الەمدە ءوزىنىڭ ەرەكشە ورىنى بار پوليس بولسا، ازاۋ دەگەندى دوسمامبەتتەن كەيىن ەشكىم بىلمەيدى), ءسىبىر حاندىعىن قۇلاتىپ كوشىمدى ولتىرگەن جانە سول ارقىلى رەسەيدىڭ سىبىردەن... قيىر شىعىسقا دەيىن جاۋلاۋىنا جول اشقان ەرماك، باشقۇرتتىڭ ەكى قابات ايەلدەرىن جاپپاي ولتىرۋمەن اينالىسقان تەۆكەلەەۆ... بارلىعىنىڭ تەگى تۇركىلەر. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى...»;

- اقش سوتسيولوگى س.تۋلمين تۇركىلەر مەملەكەتتى باسقاراتىن جۇيە قالىپتاستىرا الماعانىن جازادى. وعان التىن وردادا ءبىر جىلدا 8 حان اۋىسىپ، «قان ساسىعان حان ورداسىنا اينالىپ جاتقانى» نەمەسە ۇلى موعول شاحتارىنىڭ تاعدىرلارى مىسال بولا الادى.

تۋلمين ايتاتىن جۇيە قالىپتاسپاۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، ولارداعى بەلگىلى رۋ-تايپاعا نەگىزدەلگەن بيلىكتەگى كلانداردىڭ باستارىنىڭ قوسىلماۋىنان نەمەسە ەكى قوشقاردىڭ باس ءبىر قازانعا سيمايتىنىنان. التىن وردا ىدىراعاندا ءرۋستىڭ ءۇش عاسىر پاتشا اۋلەتى بولعان رومانوۆتار (تۇركىشە تەگى تەمىربايلار), تۇركىنىڭ تۋعان جيەنى ي.گروزنىيلار، تۇركىلەردى وتارلاۋ ءۇشىن قۇرىلعان كاسيموۆكا قالاسى (قاسىموۆ، وراز-مۇحامەد (م.ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانىنداعى» باس كەيىپكەر)... ت.ب. ) رۋ-تايپادان ارىلىپ جانە تەكتەرىن ۇمىتقاندار ۇلكەن يمپەريا قۇرۋعا اتسالىستى. ورىس پاتشالىعىن  قۇرعان نەگىزىنەن تۇركىلەر مەن ۋگرو-فيندەر (ل.گۋميلەۆ). بۇل التىن ورداداعى باستارى بىرىكپەيتىن رۋ-تايپالىق قاتىناستان رەسەيدەگى ۇلتتىق (ناتسيا) سانانىڭ ايتىقشىلىعىن كورسەتەدى. سەبەبى، سول رومانوۆ ديناستياسىن قۇرعاندار، رەسەيدىڭ تۇركىلەردى وتارلاۋ ساياساتىن بەلسەندى جۇرگىزگەن كاسيموۆ، وراز-مۇحامەد، قادىرعالي جالايري (1690 جىلدان باستاپ ماسكەۋدە ۇيقاماقتا بولدى) ت.ب. ءوز ەرىكتەرىمەن بارعاندار. سەبەبى، التىن وردانىڭ قازىرگى سوزبەن ايتقاندا اۆتوريتارلىق بيلىگى ىدىراعاندا بۇرىن ورىس-ورماننان جيناعان مول سالىقتان ايىرىلعان دالادا الاساپىران باستالدى. التىن وردانىڭ ورنىندا پايدا بولعان قىرىم، نوعاي، استراحان، ماڭعىت، ءسىبىر، قازان ت.ب.  حاندىقتار زامانىنداعى ءوزىن-ءوزى قورعاي الاتىن تولىققاندى مەملەكەتتەر بولا المادى جانە ءوزارا وداق قۇرۋعا اقىلدارى جەتپەدى. 1558ج گروزنىي قازاندى جاۋلاعاننان كەيىن قىرىم حانىنىڭ موسكۆانى ورتەۋى بىرلىكتىڭ تىرلىگى ەمەس، بىرلىككە ەشقانداي پايداسى جوق، كەشىككەن اشۋ-كەكتى شىعارۋ ەدى. قورىتىندىسىندا، كەزىندە التىن وردا حاندارىنىڭ تاباندارىن ءسۇيىپ (ولار مەشىت، شىركەۋ تۇرعىزباعان تاڭىرشىلدەر بولدى) سالىق تولەگەندەر، ەندى باستارى بىرىكپەگەن تۇركىلەردى وتار قىلۋدا. مىسالى، 2025ج شىققان تاتارستاننىڭ تاريحىندا تاتار حالقى تۋرالى ەشتەڭە جازىلماعان.

قازىرگى تۇركىنىڭ 7 رەسپۋبليكاسى دا باستارى قوسىلىپ تولىققاندى وداق قۇرۋعا قول جەتكىزە الماۋدا؟!

قازاق داستۇرىندە قىزدى «قوناق»، «قىز جات جۇرتتىق»، ودان تۋعان «جيەن باسقا رۋدىڭ تۇقىمى»، «جيەن ەل بولماس...» دەگەن تەرىس ۇعىمدار عاسىرلار بويى ساناعا ءسىڭىپ كەتكەن. «ءداستۇردىڭ ەستىسى بار، ەسەرى بار» بولسا ەلۋ جىلدا جاڭاراتىن ەلدە ونىڭ زامان مەن تاريح سىنىنان وتكەن ەستىلەرىن قالدىرىپ، قالعاندارىنان قۇتىلماسا، سوڭعىسى ۇلت پەن قوعامدى بىرىكتىرۋگە كەدەرگى، ەلدىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولۋدا. قورىتىندىسىندا قىزى ءبىر جاق، جيەنى ەكىنشى جاق... تارام-تارام بولىپ باستارى بىرىكپەي دامىماي قالعان قاۋىم، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسپايدى نەمەسە مىقتى مەملەكەت قۇرا المايدى. كوشپەندىلىك كەزدەگى بار مۇلىكتى بىرەر ارباعا سيعىزىپ، قىسى-جازى مالدىڭ ارتىنان كوشكەن (عالىمدار ادايلاردىڭ جىل سايىن 2800-3000 كم كوشىپ جۇرەتىنىن ايتادى) ەل ۇنەمدى (راتسيونالدى) ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. ونىڭ ىشىندە بالا تۋدى دا شەكتەپ، قىزدى 13 جاستان كەيىن تۇرمىسقا بەرەتىن بولعان. تونىكوك ىحع. تۇركىلەردىڭ قىتايدان ەلۋ ەسەدەي از ەكەنىن ايتادى.

ءححى عاسىردا قازاقتان باسقا حالىقتاردىڭ ەشقايسىسى، مۇمكىن ءبىز بىلمەيتىن افريكا، وكەانيانىڭ جابايى تايپالارىندا نەمەسە شاريعاتقا سۇيەنىپ 9 جاسار قىزدى تۇرمىسقا بەرەتىن يراننان باسقالارى قىزدى جات جۇرتتىق دەپ سانامايدى.

سەبەبى، سول «جات جۇرتتىق» ۇعىمى قىز بالا ەس بىلگەننەن باستاپ ونىڭ ساناسىندا تاعدىرىن ايقىندايتىن كود بولىپ قالادى. ولار ءوز تاعدىرى مەن باقىتىن ءوزى وسكەن ۇيادان ەمەس، باسقا جەر، باسقا ەلدەن ىزدەيدى... باسقا ەلدەر ميللياردتان استام ادامدى بىرىكتىرىپ وتىرسا، ءبىز قازىرگى 20 ملن قازاقتىڭ جارتىسىنان استامىن «جات جۇرتتىق» ەتىپ ءبولىپ تاستاپ وتىرمىز؟! ول بىرەۋلەرگە جاي ۇعىم بولعانىمەن، باسىنا تۇسكەن ادامعا تاعدىر! 12-18 جاسار قازاق قىزدارى سۋيتسيدتەن الەمدە ءبىرىنشى ورىندا بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جانە «قىزعا قىرىق جەردەن تيىم» دەگەن تاربيەگە جات داستۇردە جاتىر. ون جىلدان استام سوعىستا سەگىز ملننان استام بوسقىنعا ۇشىراعان سيريا حالقىنىڭ جاعدايى تاپ بىزدەگىدەي مۇشكىل ەمەس ياعني «بىزدەگى قايعىلى جاعدايدىڭ سەبەبى (سۋيتسيد) سىرتقى فاكتور ەمەس، عاسىرلار بويى ساناعا سىڭگەن ەسەر داستۇردە؟!

تۇركى مەملەكەتتەرى شەتەلگە قىزدار تۇرمىسقا شىعاتىن بولسا، كۇيەۋ جاعىنان مەملەكەتكە $50-80 مىڭ تولەۋدى مىندەتتەگەن. قازاقستاندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ماسەلە مۇلدەم قارالماعان. سونىڭ سالدارىنان رەسەي، تۇركيا، اۆستراليادا... بىرەۋى جوعارعى قاباتتان قۇلاعان ت.ب. ءارتۇرلى سەبەپپەن مەزگىلسىز قايتىس بولعان قازاق قىزدارى سۇراۋسىز قالدى. بىزگە شەتكە تۇرمىسقا شىعاتىن قىزعا $70-80 مىڭ تولەيتىن زاڭ شىعارۋ كەرەك جانە ول زاڭدا شەتەلدە قازاق قىزىنان تۋعان بالانى قازاق دەپ جازدىرۋدى زاڭداستىرۋ جولىن قاراۋ كەرەك. ول، ورتا جاسى 28-دەگى ياعني وسىنداي «مىڭ جىلدا ءبىر بولاتىن» قۇبىلىستى قازاق سانىن ءوسىرۋ ءۇشىن ءتيىىمدى پايدالانۋ قاجەت. «قىز جات جۇرتتىق»... دەگەن ۇعىم الدىمەن ءوز تۇقىمىن جىنىستىق نەگىزدە ءبولۋ ياعني تابيعات زاڭىنا قايشى قۇبىلىس بولسا، ول كەڭ كولەمدە العاندا ۇلتتى ەكىگە بولەتىن جابايى قوعامنىڭ تەرىس ۇعىمى.

شەتتەتىلگەن قىزدان تۋعان بالانى قازاق جيەن ياعني ول باسقا رۋ نەمەسە حالىقتىڭ تۇقىمى دەيدى. سول جيەندەر دەگەن كىم؟! ەل ىشىندە ولاردى ءبىر جاعىنان «نەمەرەگە تەڭ تۋىسىمىز» دەسە، ەكىنشى جاعىنان «ول باسقا رۋدىڭ نەمەسە ەلدىڭ تۇقىمى» دەپ بولەدى جانە قازىرگى شەجىرە بويىنشا العاشقىسى ءجاي كوڭىلدى الدارقاتۋ بولسا، ەكىنشىسى ياعني جيەندى باسقانىڭ تۇقىمى دەپ ءبولۋ بارلىق قازاق مويىندايتىن زاڭداستىرىلعان، تەكتى ءبولىپ ياعني ۇلت بولاشاعىنا بالتا شاباتىن ۇعىم.

بۇل جەردە وقىرمان ۇلدانا مولداباەۆانىڭ، «مەنىڭ ويىمشا قىزدىڭ بالاسىن جيەن دەپ بولەتىندەر جاراتۋشى يەمەن ءىسى جوقتار! بىرەۋگە ۇلدان كوبەيىپ، كوركەيۋ بۇيىرسا، بىرەۋلەرگە قىزدان ءوسىپ-ءونۋ بۇيىرعان. ۇلدىكى بولسىن، قىزدىكى بولسىن، نەمەرە، شوبەرە...!» دەگەنى جاراتۋشىعا دا، عىلىمعا دا ساي ۇعىم.

سانى قازاقتارداي عانا ەۆرەيلەر بارلىق پايعامبارلاردى سەميتتەردەن شىققان دەپ، قاسيەتتى كىتاپتاردا وزدەرىن باسقالاردان جوعارى دەپ جازدىرىپ جانە كابالا ت.ب. اڭىز-الەمدەرىنە سەندىرىپ، الەمدى اۋزىنا قاراتىپ وتىرسا، قازاقتار (تۇركىلەر) سول ءىنجىل، قۇرانداردا پايعامبارلاردىڭ ۇستازى ياعني قۇدايعا تەڭەگەن ءتاڭىردىڭ ۇلى قىزىر بابا، ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ قاسيەتتى كىتابى اۆەستادا قۇداي دەپ اتاعان سارمات بيكە، كەتە بيكەلەردىڭ قادىرىن بىلمەگەن قۇدايسىز ەلدە يە دە، كيە دە بولمايدى. كيەسىز ەلگە باق قونبايدى. قازىرگى ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز وسى كيە بولار!

- قازاقتىڭ (قىپشاق) قىزىنان تۋعاننىڭ ءبىرى قازان تاتارلارى، باشقۇرت، چۋۆاش، سونىمەن قاتار تۇركىلەرگە تۋىستاس ۋگرو-فين حالىقتارى - موردۆا (ماري ەل), ۋدمۋرت، كومي ت.ب. بودان قىلىپ، تاتارلاردى شوقىندىرعان ياعني تۇركىنىڭ (قازاقتىڭ) جاۋى بولعان ونىڭ تۋعان جيەنى ياعني اناسى قىپشاق يۆان گروزنىي, ادميرال كولچاك، اتامان كورنيلوۆ، رەۆوليۋتسيونەر ۆ. كۋيبىشەۆ ت.ب. وسىندايلاردىڭ ەشقايسىسى قازاقتى اياعان جوق. «جيەن ەل بولماس» دەگەن وسىندايدان شىققان.

جيەندەر ەل بولىپ، قازاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ، قازاقستاندى ءوز وتانىم دەپ ساناۋ ءۇشىن، ونى بولمەي، ءوز باۋىر ەتىڭدەي ەتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ولاي بولماعاندا قازاق پەن تۇركىنىڭ تۇبىنە شەتتەتىلگەن جيەندەر جەتىپ جاتقان جوق پا؟!

قازاقتاعى «التى الاش»، «جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولادى» دەگەنى دە اسان قايعىنىڭ «نارمايا سيرەك ايىر كوپ...» دەگەننىڭ ءبىر ءتۇرى. ول، «ونىڭ ءبىر جۇرتى اققۋ، ەكىنشىسى شورتان، ءۇشىنشىسى شايان»... دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇنداي جاعدايدا (1,4 ملردتان استام حالقى بار ءۇندىستان ءبىر ۇلت بولعاندا، «ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ۇرپاعى التىعا ءبولىنىپ» «جىگىت» دەگەنىڭ «مىگىتكە» اينالىپ كوبىنە باستارى قوسىلمايتىن بەرەكەتسىز قوعامنىڭ ورنىنا انا ءتىلى ياعني وتانى ەتىپ ءتورتىنشى نەمەسە جەتىنشى جاقتى تاڭدايدى؟! ءبىزدىڭ ماڭگۇرت دەپ جۇرگەنىمىز وسىندايلار. قازاقتا ءبىر ءتىل، ءبىر ەل-جۇرت ياعني الاش بىرەۋ، جىگىتتىڭ ءبىر جۇرتى قازاق بولعاندا عانا ول ءبىر ۇلت، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرادى;

- بۇل جەردە كەزىندە وتارلاۋشىلاردىڭ بۇراتانا حالىقتى ءتيىمدى باسقارۋ ءۇشىن الدىمەن قىزدارعا (بولاشاق انالار انا تىلدەرىن بىلمەسە، ونىڭ بالالارى دا بىلمەي وسەدى دەگەن ەسەپپەن اشىلعان) ارنالعان ورىس مەكتەپتەرى، بۇگىندە ارالاس مەكتەپكە اينالعانىمەن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ نەمەسە بىلگىسى كەلمەيتىن بۇراتانا ۇرپاقتىڭ ورتاسى بولۋدا. ونداي ۇرپاق ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قۇرۋدان گورى، ۇلت مۇددەسىن ساتۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ول مەكتەپتەر ۇلتتىق-ينتەللەكتۋالدىق مەكتەپتەرگە اينالدىرۋ كەرەك. مىسالى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق رۋلارىنىڭ دنق گەنەولوگياسىن زەرتتەۋ ياعني ولاردىڭ ىشىنەن ايىرماشىلىق، نە ءار رۋعا ءتان ەرەكشەلىكتەر ىزدەپ، ولاردى ءبولۋ كەڭ ەتەك الۋدا. الەمنىڭ گەنەتيك-عالىمدارى ادامزات ادام مەن ەۆادان تاراعانىن ياعني جەر بەتىندەگى ادامدار ءبىر اتا-انانىڭ ۇرپاعى دەگەندى دالەلدەپ جاتسا، ءبىزدىڭ دۇمشەلەر قر جوعارعى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ارقىلى الىنعان قارجىعا قازاقتى ءبولۋ جولدارىن ياعني ءترايبوليزمدى قولداۋمەن اينالىسۋدا. ماڭگۇرتتەردىڭ تىرلىگى وسىنداي بولادى. ماڭگۇرتتىك يەسىز ۇيدەگى تاراقان سياقتى، ونىڭ قايدان پايدا بولاتىنىن بىلمەيسىڭ، بىراق ول اينالادا ياعني بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، وقۋ ورىندارى، بازار ت.ب. قاپتاپ ءجۇر. بۇل قۇلدىقتان ارىلماعان قوعامنىڭ پسيحولوگياسى.

سونىڭ سالدارىنان اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تارالۋى بەس پايىزدان اسپاي وتىر. سوندا بۇل قانداي تاۋەلسىزدىك؟ ويلاناتىن ماسەلە كوپ، بىراق ويلانىپ قالعىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق! تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى 30 جىلداعى كۇرەستىڭ جارتىسى سول ەسكى بيلىكپەن كۇرەسكە كەتتى. ول:

- 1991 جىلعى «ازات» قوزعالىسىنىڭ ەكى مۇنايلى ءوڭىردى ەلدەن ءبولىپ اكەتۋگە قارسى جەڭىسپەن اياقتالعان كۇرەسى;

- 1993ج. ەلدە ەكى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋ كەرەك دەگەن كونگرەسس پارتياسىن جاپتىرۋ (ونىڭ ورنىنا 1994ج. اسسامبلەيا قۇرىلدى);

- 1994ج 94 كاسىپكەردىڭ ەكى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداعان حاتى جانە ونىمەن كۇرەس;

- 1996 جىلعى ۇلتتىق اكادەميانىڭ جابىلۋىنا قارسى كۇرەس;

- 1996-2005جج. وپپوزيتسيونەرلەردىڭ ءولىمى (2024ج نۇرقادىلوۆ عانا پرەزيدەنت جارلىعىمەن اقتالدى);

- «قازاقستاننىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى» دەگەن ۇلتتى دىڭگەگىنەن ايىرۋعا باعىتتالعان سولاقاي ساياسات، قالايماقان شەشىمنىڭ سالدارىنان جوو-دا جابىلعان قازاقتىڭ كونە جانە ورتاعاسىرلىق تاريح كافەدرالارىن اشۋ بۇگىنگى كۇنننىڭ مىندەتى;

- 2010-2011جج قازاقستاندا 130 ۇلت بار (ياعني مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتى جوق) دەگەن «دوكترينا... باعدارلاماسىمەن» كۇرەس;

- 2009-2016جج قىتايعا 1,7 ملن گا جەر بەرۋگە قارسى كۇرەس (2021ج پرەزيدەنتتىڭ شەشىمىمەن جەر جالعا بەرىلمەيدى جانە ساتىلمايدى)...

- مەملەكەتتىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارى، وردەن-مەدالدارى ونىڭ نەگىزىن سالعان جانىبەك-كەرەي، ادامزاتتىڭ ۇستازى ال-فارابي، عارىشتاعى جۇلدىزدىڭ اتى بەرىلگەن عالىم ساتباەۆ ت.ب. ەمەس «بارىس»، «قىران»، «ايبىن»... اتالۋى بىزدە ادامدى باعالاۋدان گورى جابايىلار قوعامىنداعى زوومورفتىق سانا باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. وندا دا مىڭداعان جىلدار بويعى تۇركىنىڭ بايراعىنا اينالىپ، رۋحىنىڭ نەگىزى بولعان، ءسۇيىنبايدىڭ، «كوكبورى مەنىڭ بايراعىم، بايراعىم ەسكە تۇسكەندە، قوزىپ كەتەر قايداعىم...» دەگەن جىرىنداعى 62 تامىردى شىمىرلاتىپ، قالعىعان رۋحتى وياتاتىن، تاڭىردەن (كوك اسپان-كوك ءبورى) تۇسكەن جولداردى ەستەن شىعارۋ ءۇشىن قازاققا ەۋرازيا مەن امەريكاعا كەڭىنەن تاراعان كوك ءبورىنىڭ ورنىنا، ىلە الاتاۋىندا عانا ساقتالعان، قىزىل كىتاپتاعى جويىلۋدىڭ الدىندا، ءبىر رۋدىڭ تاڭباسى سانالاتىن ءيربيستى (بارس) ۇسىنىپ، بالزاكتىڭ شاگرەن تەرىسىن شاقىرادى؟!

- تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قوعامعا كەڭىنەن تاراعان كوررۋپتسيا ەلدى ازدىرۋدا. كوررۋپتسيانىڭ قاينار كوزى ۇكىمەت، قۇقىق ورگاندارى، سوتتار...

«جاڭا قازاقستان» ىسكە اسۋ ياعني حالىق پەن بيلىك اراسىندا سەنىم ورناپ، ولار ءبىر ماقسات ءۇشىن كۇرەسۋ ءۇشىن الدىمەن جوعارىدا جىبەرگەن كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋ قاجەت. ال، بۇگىندە ەل پرەزيدەنتتىڭ جانىنا توپتاسىپ ەل بولاشاعى ءۇشىن قۇلشىنىپ كۇرەسۋدىڭ ورنىنا، قوعامنىڭ ءبىراز بولىگى نەمقۇرايلىلىق پەن سەنىمسىزدىك تاننىتۋدا. ونىڭ ءبىر سەبەبى، نەگىزىنەن بيلىكتىڭ ۇلت تاعدىرىن سيىرقۇيىمشاقتاندىرىپ، سىرتقى شوۆينيستىك كۇشتەردىڭ ماريونەتكاسىنا اينالۋىنان بولۋدا.

جالپى وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاققا انا ءتىل، جەر، جەراستى بايلىعى، ۇلتتىق ونەر مەن مادەنيەت، مەملەكەتتىك مۇددە... سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەردى وزىنەن باسقا ەشكىمگە سەنۋگە بولمايتىنىن كورسەتتى!

قازاقتىڭ «اكەمدى العان قۇدايعا دا سەنبەيمىن» دەگەنى وسىندايعا ايتىلعان بولار؟! 

شەجىرە:

- قازىرگى عىلىمنان تۇركىلەردىڭ 32-35 مىڭ جىلدىق تاريحى بەلگىلى بولسا، ونىڭ الدىنداعى تاريحى جان-جاقتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. مەتوديكالىق تۇرعىدان 300-320 جىلدىق كەزەڭگە دۇرىس جاۋاپ بەرە الاتىن قازاقتىڭ شەجىرەسى بۇگىنگى تاريحتىڭ تالابىنا ساي ەمەستىگىن 1991 جىلدان بەرگى دايىندالعان رۋ-تايپالاردىڭ شەجىرەلەرىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى جوق ەڭبەك ەكەنىنەن كورەمىز. شەجىرەنىڭ نەگىزگى مىندەتى ءبىر اۋلەتتىڭ قىسقاشا تاريحىن ءتۇسىندىرۋ. ونى ەلدىڭ تاريحىنا پايدالانعانداعى تەرىس قورىتىندىسى وقىرماندى اداستىرادى.

سوندىقتان، «الاش» عزو دايىندالعان «قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحى» اكادەميالىق 40 تومدىعىنىڭ اۆتورلارى شەجىرەنى ءبىر اۋلەتتىڭ قىسقا ۋاقىتتاعى تاريحي وچەركى نەمەسە قوسىمشا ءادىس رەتىندە قارادى.

سونىمەن قاتار شەجىرەلەردىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى، ولار قازاقتى بىرىكتىرەتىن ەمەس، قىزدى نەمەسە ۇلتتىڭ جارتىسىنان استامىن جات جۇرتتىق ەتىپ بولەتىن، تاريح كورسەتكەندەي ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن (جوعارىداعى گروزنىي، كولچاكتار...) ءادىس بولىپ قالۋدا. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شەجىرەسىندە، ونىڭ 57-ءشى باباسى مۇحامەد پايعامبار (ع.س.) دەيدى. ونى جان-جاقتى زەرتتەلگەن دەپ ايتۋعا بولمايدى؟!

- كسرو كەزىندە قازاقستان جوو تاريحشى-عالىمدار ەمەس، تاريحشى-پەداگوگتار عانا دايىنداعاندىقتان بۇل سالادا شەشىلمەگەن ماسەلە كوپ. وعان، دەرەكتانۋ سالاسىنىڭ دامىماۋى، سۇيەكتىڭ نەگىزىندە ءمۇسىندى قالپىنا كەلتىرۋ، دنق-گەنەولوگيا لابوراتوريالارىنىڭ جوقتىعى ت.ب.

شەجىرەدەگى كەمشىلىكتەر جانە تاريحتاعى مەتوديكانىڭ جەتىلمەۋىنەن ەل بەلگىلى تۇلعالاردىڭ (مىسالى شىڭعىسحان) قاي ۇلتقا جاتاتىنىن انىقتاي الماي دال بولۋدا. شىڭعىسحان، نە باسقا تۇلعا بولسىن، بۇل جەردەگى ماسەلە مىنادا. رۋ-تايپانىڭ ءوزىن الىپ قاراسا، ولاردىڭ كوپشىلىگىن تەك قازاققا عانا ەمەس تۇركى، مونعول، اراب، ءتىپتى ۋگرو-فيندەردە كەزدەسەدى. سوندىقتان، مىسالى قىپشاق، قيات ت.ب. ياعني رۋ ول تەك عانا قازاق ەكەن دەگەن جالعان ۇعىم. ولاردى ءبىر ۇعىم دەپ قاراعان وقىرماندار شاتاسۋدا. قىپشاق تايپاسى قازاق، قىرعىز، باشقۇرت... سيريادا، ءتىلى ۋگرو-فينگە جاتاتىن ۆەنگرياعا دەيىن تاراعان. ۆەنگرياداعى قىپشاقتار، حىىىع قوتان حانمەن بارعان 60 مىڭ اسكەردىڭ ۇرپاقتارى. 33 رۋدان تۇراتىن قوڭىراتتىڭ 30-31 رۋى، نايماننىڭ 85-90% جۋىعى وزبەكستاندا، قالعانى قازاقستاندا، ءبىرازى قىتايدا تۇرادى. تامالار باشقۇرتتاردا، ۋكراينادا بار. سول سياقتى ح عاسىردا قاراقالپاق جەرىندە قيات اتتى قالاسى بولعان قياتتار موڭعولداردا دا بار. ال، موڭعولدار دا تۇركىلەر سياقتى كونە عۇنداردىڭ ۇرپاعى. تۇركى مەن مونعولداردىڭ تىلدەرى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ باسىندا اجىراعانىن پروف. پوپپە ت.ب. دالەلدەدى. ەنيسەيدەن تابىلعان كونە تۇركى رۋنيكاسىن العاش وقىعان دانيالىق پروفەسسور تومسەن الدىمەن مونعولدىڭ «تانگري» ءسوزىن انىقتايدى. مۇشەلدەگى مايمىل دەپ جۇرگەن مەشىن جىلى مونعولشا شوقجۇلدىز ۇركەردى بىلدىرەدى. ەگەر ءبىز تۇركىلەر مەن مونعولداردى عۇننىڭ ۇرپاعى دەپ تاريحي شىندىقتى ورنىنا كەلتىرسەك شىڭعىس حان تۋرالى ەشقانداي تالاس بولمايدى.

حالىقتىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ بۇحارا حالقىنىڭ جارتىسىن، ۇرگەنشتىڭ 70% جويىپ، ءوزى حالىقتىڭ قاھارىنان قورىققاننان مولاسىن جاسىرعان شىڭعىس حان نەمەسە حورەزمدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ورنىنا جۇگەرى ەكتىرىپ، ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن پيراميدا تۇرعىزعان اقساق تەمىر ت.ب. ياعني «ازيالىق ءديسپوتيزمدى» دارىپتەيتىن بۇگىنگى قازاق ليبەرالدى دەموكراتيالىق دامىعان مەملەكەت قۇرۋدان گورى، «ساكرالدى ياعني ۇڭگىردەگى قازاقستان»، ترايبوليزم، ءوز تۇقىمىن جات ساناۋ، جەكە باسقا تابىنىپ اۆتوريتارلىق رەجيمدى نەمەسە ديكتاتورلاردى ءپىر تۇتۋعا بەيىم تۇرادى. قازاق، وسىنداي «وركەنيەتتىڭ اداسۋىنان ارىلىپ»، وعان بەت بۇرعاندا عانا ەلدە جاعداي تۇزەلەدى.

«قىز جات جۇرتتىق» دەپ قىزدى جانە ودان تاراعان ۇرپاق-جيەندى باسقا رۋدىڭ تۇقىمى دەپ شەجىرەگە كىرگىزبەۋ دە،- ۇرپاقتى، تەكتى، ۇلتتى رۋعا ءبولىپ، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا كەدەرگى بولاتىن عاسىرلار بويى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلە. ونى ۇلتتىق ءداستۇر دەيتىن بولساڭ، ول ونىڭ ەستىسى ەمەس، ەسەرى. شەجىرە تاريح عىلىمىنىڭ ماسەلەسىن شەشپەيدى. ەگەر ول قوعامعا قاجەت بولسا، وندا گەنەتيكا عىلىمىنا ساي وعان ۇل مەن قىزدى جانە ونىڭ ۇرپاقتارىن وسى ۋاقىتقا دەيىنگى رۋ-تايپاعا بولمەي، ادامزاتتىڭ تەگى ءبىر ادامنان تاراعان ەكەنىن مويىندايتىن عىلىمي مەتوديكا جانە ەلدى بىرىكتىرەتىن عىلىمعا ۇشتاسقان ءداستۇر رەتىندە پايدالانۋ كەرەك. وندا شەجىرەدە رۋعا ءبولۋ بولمايدى، بارلىعى قازاق. جالپى، قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىعى وزدەرىن قازاقپىز دەپ، قوعام ءبىر ۇلت (ناتسياعا) اينالعاندا ياعني ونىڭ مۇشەلەرى ءبىر ۇلت رەتىندە ءبىر تىلدە سويلەپ، ءبىر ماقساتقا ۇمتىلىپ، دامىعان ەل باقىتتى قوعام قۇرادى.

2020 جىلى چەلەندج جۇرگىزگەن 10-12 ۇكىمەت مۇشەلەرى (ينتەرنەتتە تۇر) «قازاقتىڭ مورالدىق دەڭگەيى ورىستىڭ (تۇرمەدەگى) مۇجىعىنان تومەن، قازاقتىڭ جاۋى قازاق، قازاق ەڭبەك ەتپەيتىن كەزبە، قازاقتىڭ ايۋانداي قاسيەتى جوق ت.ب. قارا سوزدەگى قازاقتى قارالاعان ونداعان تەزيستى ءۇزىپ الىپ رەسپۋبليكالىق تەلەارنا، راديودان جاريالادى.

سوندا بۇل چەلەندجدىڭ ماقساتى نە؟! ول 2019 جىلى بۇرىنعى بيلىك وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىنگى، ونى سىناعان حالىققا جاۋاپ دەپ قاراۋ كەرەك.

ال، وسى قارا ءسوز قازاقتىڭ رۋحاني قورىنا جاتاتىن دۇنيە بولسا، وندا ونى قازاقتى كەمسىتۋ، رۋحىن جانشىپ، ساعىن سىندارۋ ءۇشىن بۇرىنعى بيلىك پەن وتارلاۋشىلار نەگە جۇيەلى پايدالانادى؟ ونداعى «ورىستان ۇيرەنۋ ءۇشىن بار مالىڭدى سال...» ت.ب. قازاقتىڭ جەرىن ءبولىپ الىپ، ونى وتارلاۋدى ماقسات ەتەتىن سىرتقى كۇشتەر پايدالانۋدا. وسىنى قازاق ويلاندى ما؟

سونىمەن قاتار، «وسىنداي اكتسيالاردىڭ بولۋى» بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا بىرلىك پەن ءوزارا سىيلاستىقتىڭ بولماۋىن، ەل مۇددەسى ءۇشىن بىرگە كۇرەسۋگە دايىن ەمەستىگىن كورسەتەدى؟!

پرەزيدەنت سوڭعى قۇرىلتايدا وسى ماسەلەگە جان-جاقتى توقتالىپ زيالى قاۋىم مەن قوعامدى بىرلىك پەن ىنتىماققا شاقىردى. بىراق عاسىرلار بويى ميعا سىڭگەن ترايبوليزم سياقتى وبىردى جەڭۋ ءۇشىن ۇگىت جەتكىلىكسىز. وعان ءۇندىستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن گانديدىڭ 2800 تىلدەن ياعني حالىقتان تۇراتىن قوعامدى بىرىكتىرگەن نەمەسە اتاتۇركتىڭ تۇركيانىڭ بارلىق حالقىن تۇرىك دەپ اتاعان (وسمان يانىشارلارىنىڭ (اسكەر) نەبارى ون پايىزى تۇرىك بولعان) ناقتى ساياسات ياعني مەملەكەتتىك يدەولوگيا نەمەسە «قۇدايدىڭ قامشىسى» قاجەت.

قازاقستاندىقتار، بۇل ماسەلەنى شەشىپ، «جاڭا قازاقستاندى» ىسكە اسىرۋ پرەزيدەنتتىڭ تاريحي ميسسياسى دەپ تۇسىنەدى جانە ول ماسەلەلەردى شەشۋدى جان-جاقتى قولدايدى.   

ۆاحابيزم (سالافيزم) ەلدە رەسمي تىركەلەگەن 3725 سەكتالاردىڭ بىرەگەيى. ونى بۇرىنعى بيلىك تىكەلەي قولداپ رەسپۋبليكالىق تەلەارنا اشىپ بەردى.

2022 جىلى ساۋد ارابياسى كورولىنىڭ شەشىمىمەن مەملەكەت، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ءتۇسىرىپ، دامۋىنا كەدەرگى بولىپ كەلگەن راديكالدىق ۇيىم ۆاحابيزمگە تيىم سالدى. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ جىگەرسىزدىگىنەن بۇل ۇيىم جاستاردىڭ ميلارىن ۋلاپ، مەملەكەتكە قاۋىپ توندىرەتىنىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى بىرنەشە رەت كوتەردى. ۆاحابيزم (سالافيزم) ۋاعىزشىلارىنىڭ ءرولى سوڭعى جىلدارى تۇرمەلەردە كۇش الىپ بارادى.

جالپى، الەمدىك ءدىن يسلامعا جانە ونىڭ قازاقتار ۇستانعان ءسۋننيتتىڭ حانافي ماسحابىن وركەنيەت دەپ قاراۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، اكادەميك بارتولد يسلامدى قابىلداعان حالىقتاردىڭ تاريحتا باسقا دىنگە وتپەگەنىن جازادى ياعني بۇل ءدىن وتارشىلدار مەن ت.ب. سىرتقى كۇشتەردەن ساقتايدى.

ال، ۆاحابيزم تازا يسلامعا جاتپايدى ياعني ول ەلدىڭ رۋحاني ازىعى نەمەسە وركەنيەت ەمەس، ول ك.ماركس ايتاتىن «وپيۋم». جاستار ەستەرىن جيناپ، وندايدان اۋلاق بولۋ كەرەك. ونى ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا وسمان يمپەرياسىن قۇلاتۋ ءۇشىن اعىلشىندار قۇرعان، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ «ءدىنى بار دا، ۇلتى جوق، ساقالى بار دا، مۇرتى جوق. تەكە ساقال، قىرما مۇرت، ەل تۇبىنە سول جەتەر» دەيتىن راديكالدىق ۇيىم. مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن بۇنداي ۇيىمدارعا جاي ۇگىت ەمەس، تيىم سالدىرۋ قاجەت.

قازاق تۇرمە سالماعان. قازىر، تۇرمەدەگىلەردىڭ ۇلەسى جونىنەن قازاقستان الەمدە العاشقى وندىقتارعا (بۇرىن ءۇشىنشى ورىندا بولاتىن) كىرەتىن جاندارمەريالىق ەلدەردىڭ قاتارىندا. سولاردىڭ كوپشىلىگى قۇقىق ورىندارى مەن سوتتاردىڭ «شاش ال، دەسە باس الاتىن» نەمەسە ءبىرازى ناقاق جالامەن جانە قاتەلەسىپ سوتتالعاندار. تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ 80-90% 30 جاسقا دەيىنگى ەڭبەك ەتىپ ەلگە پايدا كەلتىرەتىن، دەموگرافيالىق ماسەلەنى شەشەتىن جانە ۇلتتىڭ جاس پاتريوتتارى. مەيرامدار سايىن 80-90-داعىلارعا، ءتىپتى «قوعامدىق ايەلدەرگە» (يسلامنىڭ انىقتاماسى) دەيىن وردەن-مەدالدار تاراتقانشا امنيستيا ت.ب. جەڭىلدىكتەرمەن تۇرمەدەگىلەردىڭ سانىن شەنەۋنىكتەردىكى سياقتى العاشىندا 4-5 ەسەگە قىسقارتۋ كەرەك (حالىقارالىق قۇقىق ورگاندارىنىڭ ۇسىنىسى).

ۋكراينا رەسەيگە زورلىقپەن الىپ كەتكەن 20 مىڭ سابيلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ قاي جەردە ەكەنىنىڭ ەسەبىن الىپ، ولاردى ەلگە قايتارۋ ءۇشىن بۇۇ ت.ب. حالىقارالىق ۇيىمداردى ۇيىمداستىرىپ جاتسا، ءبىزدىڭ بيلىك پەن قوعام شەتكە ساتىلعان 25 مىڭ قازاقتىڭ سابيلەرىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيدى جانە ولاردى ىزدەۋگە مۇددەلى ەمەس؟! سەبەبى، ول سابيلەر زاڭسىز ساتىلعان ياعني ەل بولاشاعىنا قارسى ىستەلگەن قىلمىس! قازاقتىڭ سابيلەرى ۇكىمەتكە كەرەك بولماعانىمەن، ولاردى تاۋىپ، رەتى كەلسە سول جۇرگەن جەرلەرىندە قازاقستانمەن بايلانىستى ۇزبەيتىن جاعداي جاساۋعا قوعامدىق ۇيىمدار قاۋىمداستىق قۇرۋدا;

بۇۇ ماماندارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا وتباسى زورلىعىنىڭ 2012-2019 جىلدار اراسىنداعى ءوسۋى 78%-عا جەتىپ ەلدە جىلىنا 400-دەن استام قىز-كەلىنشەك ءولىپ جاتادى. انانى ءولتىرۋ، ول ۇلتتى ولتىرۋمەن بىردەي. سەبەبى ۇلتتىڭ ماڭگى بولاشاعى انالاردىڭ قولىندا. «باس جارىلسا بورىك ىشىندە...» دەپ قىلمىستى جاسىرۋ وتباسى-سەميا ينستيتۋتىن السىرەتىپ، اجىراسۋدى كوبەيتىپ، دەموگرافيالىق داعدارىستىڭ نەگىزى بولۋدا. ادامنىڭ ينتەللەكتىسى ونىڭ قىز-كەلىنشەككە اراقاتىناسىمەن انىقتالاتىن بولسا، ال ولاردى قورعايتىن جىگىتتەردىڭ تىرلىگى اناۋ بولسا، وندا زاڭدى كۇشەيتۋدەن باسقا شارا قالمايدى!

سەميانى ساقتاۋ مەن اتا-انامەن اراقىتىناستى جاقسى ۇستاۋدا تۇرىكتەردىڭ جاقسى تاجىريبەسى بار. ولار بىرىگىپ 3-5 قابات ءۇي سالىپ الادى دا ءبىر قاباتتا اتا-اناسى، باسقالارىندا ۇل-قىزدارى سەميالارىمەن تۇرادى. بالالاردى ورتاق تاربيەلەيتىن ونداي وتباستارىندا بىزدەگىدەي شەشىلمەيتىن كەلىن مەن ەنە ماسەلەلەرى، جاستاردىڭ اجىراسۋى... سيرەك، اعايىن اراسىندا تاتۋلىق پەن اتا-انانى سيلاۋ بەرىك بولادى. ولاردا قىز بەن كۇيەۋ بالا قىزدىڭ اكە-شەشەسىمەن بىرگە تۇرۋعا بولمايدى دەپ بىزدەگىدەي بولمەگەندىكتەن ولاردىڭ ۇل-قىزدارى وتباسىن قۇرعاننان كەيىن جان-جاققا كەتپەي نەگىزىنەن اكە-شەشەسىنىڭ جانىندا بولادى. اتا-اجەدەن تاربيە العان نەمەرە دە ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاپ وسەدى. بۇل ۋربانيزاتسيانى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ۇلگىسى;

ال، بىزدە قوعام دامىعان سايىن سەمياداعى اجىراسۋدىڭ كوبەيۋى، سۋيتسيدتەن 12-18 جاسار قىزداردىڭ الەمدە ەڭ كوپ ومىرمەن قوشتاسۋى، وسى دەرتتەن قازاقتاردىڭ الەمدە ءتورتىنشى ورىن الۋى... ۋاقىت وتكەن سايىن بىزدەگى الەۋمەتتىك، رۋحاني، پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپپاي كۇردەلەنىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى؟! بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعدارلاما قابىلدانىپ ءتيىستى قارجى ءبولىنۋ كەرەك;

جىلىنا 36-41 مىڭداي ازاماتتارىمىز، نەگىزىنەن جوعارى ءبىلىمدى ينجەنەر، دارىگەر، مۇعالىم ماماندار شەتەلگە قونىس اۋدارۋى مامان جەتىسپەۋى ماسەلەىن ۋشىقتىرۋدا. ماسەلە، سول مامانداردىڭ بەيبىت ەلدەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەرگە كەتۋىندە جانە رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ ەلگە كەلۋدىڭ ورنىنا ءوز ەرىكتەرىمەن ۋكراينانى جاۋلاۋعا بارىپ، سوندا سانالى تۇردە قازا تابۋىندا؟! سوڭعى 60 جىلدا انا تىلدەرىندە نە ءبىر ءان، نە ءبىر كۇي شىعارماعان رەسەيدەگى قانداستار جىل وتكەن سايىن ماڭگۇرتتەنىپ ەل مەن انا تىلدەن الىستاۋدا...

1980 جىلداردىڭ اياعىندا ماسكەۋدە ءبىر توپ اسپيرانتتار باستاپ، قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ (باسشىسى س. ءابدىلدين) قولداۋىمەن سوندا وقىپ جاتقان 47 مىڭ قازاقتىڭ ستۋدەنتتەرى مەن اسپيرانتتارىنا ەكى قاۋىمداستىق اشقان ەدىك. قازىر سول قاۋىمداستىقتاردىڭ رەسەيدىڭ 42 سۋبەكتىسىندە بولىمدەرى جىل سايىن «ناۋرىز»، تاۋەلسىزدىك كۇنى ت.ب. شارالاردى وتكىزىپ تۇرادى. 2010-2012جج قوعامدىق ۇيىمدار رف قازاقتارى شوعىرلانعان بەس وبلىستا قازاق بالا-باقشالارىن، مەكتەپتەر مەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ فيليالدارىن اشۋ ماسەلەسىن كوتەرگەندە رف ۇكىمەتى، ونىڭ ورنىنا پەتەربوردان باستاپ ۇركىتكە دەيىنگى ايماقتا قازاق ءتىلىن وقيتىن 37 توپ اشقان ەدى. بىراق، ءبىز بۇگىن ول شارالاردىڭ نەگىزگى ماسەلەنى شەشپەگەنىن كورىپ وتىرمىز...

ءاربىر ۇلت وزدەرىنىڭ مادەنيەتتەرىن حالىقارالىق دەڭگەيدە تاراتۋ ماقساتىندا الەم مويىنداعان ۇلى ويشىلدارىنىڭ اتتارىن پايدالانۋدا. مىسالى، قىتايدا كونفۋتسي (قىتايدى جاۋلاعان عۇنداردىڭ ەكىنشى بۋىنىنىڭ ۇرپاعى), ءۇندىستاندا بۋددا-شاكيا (ورتا ازيادان كەتكەن ساقتاردىڭ ۇرپاعى), نەمىستەردە گەتە... تۇركى حالىقتارىندا وسىنداي ميسسيانى ابىرويمەن اتقاراتىن بىردەن-ءبىر تۇلعا، «ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى» ءال-فارابي. ونى ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ شىركەۋلەرىندە 7 عاسىر بويى اۆگۋستين، اكۆينسكيلەر سەكىلدى قاسيەتتى ساناسا، و.شپەنگلەر گەگەل مەن كانتتاردان جوعارى قويعان...

وسى ۋاقىتقا دەيىن ماڭىزىن جويماعان ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» ەڭبەگى مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ساياساتكەرلەر مەن پرەزيدەنتتەردىڭ ءالى دە تالاي ۇرپاعىن ەلدى ادىلەتتى باسقارۋعا تاربيەلەيتىن قۇندى دۇنيە بولماق.

جوعارىداعى، «قازاق رۋعا بولىنبەيدى، رۋدان تۇرادى»، قىزدىڭ جات جۇرتتىق بولۋى، «قىزدان تۋعان جيەن باسقا رۋدىڭ، نە باسقا ەلدىڭ تۇقىمى» بولىپ، تاريح كورسەتكەندەي جيەندەردىڭ ءوز جاۋىڭ بولىپ جاتاتىنى (ەندى ەكىنشى گروزنىي كەلسە تۇگەل تۇركىنىڭ جاعدايى قيىنداۋى مۇمكىن), «الاشتىڭ التاۋ، جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولاتىنى»... كەزىندە ساناعا سىڭگەن ەسەر ءداستۇردىڭ ۋاقىتىندا تۇزەتىلمەي، ەلدى سورلاتىپ وتىرعانىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن 2200 جىلدان بەرگى تۇركى، ودان كەيىن قازاقتىڭ تاريحى دالەلدەۋدە. ۇلت ءۇشىن تاريحتىڭ ساباعىنان اسقان اقيقات بولمايدى. بىرلىگى مىقتى ەل عانا تاريحتىڭ سىنىنان مۇدىرمەي وتەدى. ال، ودان وتە الماعاندار توز-توز بولىپ جويىلادى...

جۇبان مولداعاليەۆ اكەم «ءبىز نە كورمەدىك، ساساي تاۋىن دا كورگەنبىز... دەپ وتىراتىن. سويتسە، ساساي تاۋى دەگەن ءبىزدىڭ اۋىلدان 40 شاقىرىم جەردەگى توبە ەكەن» دەيدى. بۇل، جاس بۋىن اتا-باباسىنان وزىپ جانە ولاردان قالعان اسىل مۇرا - ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن دامىتىپ، زامان تالابىنا ساي بولعاندا عانا جاڭارعان ەل، باسەكەلەس قوعام مەن دامىعان مەملەكەت قۇرا الادى.

جوعارىداعى داستۇرلەر قازاق كوشپەندى ءومىر سۇرگەن كەزدە ياعني سول كەزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى سانىنىڭ كوبەيۋىنە مۇددەلى ەمەس، وتباسىنىڭ ءوزىن ۇل بالانى ءوز تۇقىمىم، قىزدى جات جۇرتتىقتان... باستاپ، رۋدىڭ ارقايسىسىن، مىسالى 33 اتا قوڭىرات، 12 اتا بايۇلى...، ال جۇزدەردى جۇزدەگەن، ۇلتتى مىڭداعان بولشەككە ءبولىپ تاستاپ وتىرىپ ءبىز قالاي ءبىر ۇلت، ءبىر مەملەكەت بولامىز؟! وسى ۋاقىتقا دەيىن شەشىمى تابىلماعان بۇل ديللەمانى وڭ شەشۋ جولى ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزىندە دايىندالعان مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن يدەولوگيانى ىسكە اسىرۋ.  ەۋرووداق تۇركىنىڭ 6 رەسپۋبليكاسىنا ولار سولتۇستىك كيپردەگى تۇرىك رەسپۋبليكاسىن مويىنداماعان جاعدايدا $12 ملرد گرانت بولەتىنىن جاريالادى. تۇركى ەلدەرىنىڭ باسشىلارى جىبەككە ساتىلعان بۇرىنعى قاعانداردىڭ تىرلىگىن قايتالايدى ما، الدە بىرلىكتەرىن ساقتاي الار ما ەكەن؟!

جانۇزاق اكىم،

بيولوگ-عالىم، قازاق ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى مەن حالىقارالىق كونكورد (فر.) اكادەميالارىنىڭ كورر. مۇشەسى، ەۋروپا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz