Aruaqtardy eske alu kýni kóktemning bastapqy aiy mamyr aiynyng ortasynda atap ótiletin kóne týrkilik mýrәsim. Onyng úmyt bolghanyna birneshe ghasyr boldy, bastysy Altyn Orda men Mogholstandaghy islamnyng biyleushi taptargha, onan birtindep kóshpendi júrt arasyna taraluy, әsirese 16-ghasyrdyng sonynda qazaq dalasyn mekendegen qazaq ordasyna qarasty kóshpendi taypalarydyng islam dinin tolyq qabyldauyna baylanysty úmyt bola bastaghan. Anyghy búl salttyng tamyry óte aryda jatyr, ony saq zamanynan izdeuge tura keler edi.

Jerleu materialdaryna qaraghanda saqtarda ata-baba aruaghyna tabynu, otbasylyq, rulyq әuliyeler men jelep-jebeushilerge tabynu ghúryptary bolghan. Búl ghúryptar ólgen adam ruhynyng mәngi jasaytynyna, ólgen sonda óz ruynyng salty, ýirenshikti ghúryptary boyynsha ómir sýre beretin o dýnie bar degenge negizdelgen. Ólgen adamnyng denesi negizinen ózining qystaulyghyna jerlengen. Shyghys Qazaqstan aumaghyndaghy saqtar molasynda aqsýiekterding denesin mumiyalau bolghan. Qazaqstandaghy mal ósirushi taypalardyng otqa, jylqygha, Kýnge basqa da aspan shyraqtaryna tabynuy da tarihy túrghyda anyqtalyp otyr.(1)

Saqtardan qalghan osy saltty keyingi kóshpendilerding kóbinde óz jalghasymyn tauyp otyrghan. Ghúndar men sol zamandaghy ózge kóshpendi halyqtar tәnir dinine sendi, Han kitaby boyynsha «ghúndar jer men kókke siyndy. Ghún patshasy ózin Tәnirding úly dep atady. Ár kýni tanerteng shyghyp kele jatqan Kýnge taghzym etti. Týnde Aygha sәlem berdi, әr jyly kóktemde Úlubalyqqa jinalyp ata-baba aruaghyna arnap mal shalyp, tasattyq beredi» deydi. «Ghúndar әr jyly ýsh ret jinalady, әr jyly kóktemde tәnirqút ordasyna jiylyp tasattyq beredi. 5-ayda Úlubalyqqa jinalyp ata-babalaryna, aruaqtargha, jerge tasattyq beredi. Kýzde mal semirgende taghy jinalyp mal sanyn, adam sanyn esepteydi. Tәnirqút jylyna ýsh úlu (aydahar) ghibadathanasyna tasattyq beredi. Aghuandar ghúndardyng molalaryn qoparghanda ghúndar tótenshe ashulanyp, aghuandargha kýirete soqqy beredi»(2).

Qanly taypalary ghúndarmen yuechjiylerding batysqa joryghy kezinde shyghystan kelgen kóshpendiler men jergilikti saq taypalarynyng biriguinen qalyptasqan taypalyq odaq boluy mýmkin. Alayda olardyng kýshti bolmasada derbes memleket ekenin ghúndarmen jaqsy qarym-qatynasta bolghanyn eskeru qajet.

Qanlylar ata-baba aruaghyna tabynady, әr jyly mausym aiynda ata-babalarynyng mazaryna jinalyp tasattyq beredi, nekelenu, ólimdi úzatu salty týriktermen úqsas. Buddagha siynady, qanlylarda buddagha sengenderde bolghan.(3) Qanlylar týrki taypalarynyng ishinde alghashqylarynyng biri bolyp otyryqshy ómirge kire bastaghan, sondyqtanda olargha zorastrizmmen buddizmde taray bastaghan.

Ghún imperiyasy ydyraghannan keyin aragha tórt ghasyr salyp týrik qaghanaty tarih sahynasyna kóterildi. IYelegen kólemi jaghynan ghún imperiyasynanda kólemdirek alyp qaghanatta eki 2-3 million kóshpendi halyq pen 400 mynan asa jaujýrek qosyn boldy. Kóshpendiler erlik, jauyngerlikti syrtqy tylsym kýsh aruaqtar men ie kiyeler beredi, kiye, qút qonsa bereke bolady dep sengen.

«Olar jyl sayyn ózining mәrtebeli adamdaryn bastap ata-baba ýngirine baryp qúrban shalady. Al mamyrdyng ortasynda Taryn ózenine baryp Kók Tәnirine tasattyq beredi. Ótuken tauynan batysqa qaray 500 shaqyrym jerde basyna aghash ta, shóp te óspeytin biyik shoqy bar, ony da teniri dep ataydy. Erler shúbo degen útysty, qyzdar dop oinaghandy jaqsy kóredi. Qymyzdy mas bolghansha iship, dauyryghyp óleng aitady, aruaqty, iye, kiyelerdi syilaydy» (4).

Búndaghy ata-baba ýngiri Tәnir taudyng Boghda silemindegi shúnghyma ýngir bolsa kerek, ol shúnghyma ýngir – jer asty aqyldy tirshilik iyelerimen baylanysqa týsetin jer bolsa kerek. Demek ashina әuleti osy bóri basty adamdarmen budandasqan siyaqty. Keyingi Shynghyshannyng Kókshe әuliyesi de osy shúnghyma ýngirde túryp Tәnirmen tildesken eken.

Týrikter de aruaqqa siynatyndyqtan ghún, syanbiyler siyaqty әr jyly 5-ayda Tәnirge, aruaqtargha tasattyq bergen. Dauyryghyp óleng aituy tybalardaghy kómeydi bildirse kerek. Dop oinau týrikterde de, qytaylarda da bolghan oiyndardyng týri.

Tәnir alqaghan, siqyrly bóri basty aqyldy adamdar kýsh bergen Úly Týrik qaghanaty eramyzdyng 546-jyly bas kótere bastady. 552-jyly nonen (jujan) qaghanatyn jenip, ghúndardan keyingi kóshpendilerding alyp imperiyasyn qúrdy. Japon tenizinen Qara tenizge deyingi barsha kóshpendilerding basyn biriktirgen adamzat tarihyndaghy úly memleketterding biri boldy.

Mәngilik imperiya bolmaytyny týsinikti, eramyzdyng 600-jyldary imperiya ekige ydyrady ary qaray 13-ghasyrdyng basyna deyin jiyny 20 dan asa týrik tildes kóshpendilerding irili-úsaqty memleketteri ómir sýrip jatty, aqyr sonynda tәnirding alqauymen Shynghys Qaghan ómirge kelip tútas kóshpendi júrttyng basyn qosady. Tәnir senimi Shynghys qaghannan bastap onyng úrpaqtary arasynda 14-ghasyrdyng basyna deyin memlekettik senim retinde qaraldy. Olardada dәl ghúndar men týrikter siyaqty aruaqqa siynu, kiyelermen, ruhtargha siynu, kóktemning alghashqy aiynyng ortasynda aruaqtargha býkil el bolyp tasattyq beru qimyly oryndalyp otyrdy.

Monghol-tatarlar ghúrpy turaly «Mongholdyng qúpiya shejiresi» ning 70-ýziginde bylay bayandalady: «Sol jyly kóktemde Ambaghay qaghannyng qatúndary úlyqtardy jinap aruaqtargha tasattyq berip as berdi. Ógelún men balalary keshigip qaldy, Úrbay men Soqatay olargha astyng taghamynan sarqyt bermey qoydy»(5).

Ata-baba aruaghyna, qaytys bolghan adamdardyng aruaghyna arnap tasattyq beru әr jyly kóktemde, kóbinese 5-aydyng ortasynda bolady. Búl ghúndardan beri ýzilmey jalghasyp kele jatqan dәstýr. Kóktemning basqy aiy retinde 5-aydyng aityluyna kelsek Altay taularynyng teriskeyi men Monghol ýstirti, Sibir jerinde kóktem keshirek keluine baylanysty  deuge bolady.

Jazba tarihtary men jazba múralary asa mol Monghol imperiyasynyng derekterinde dәl osy mamyr aiyndaghy aruaqtardy eske alu, әri tәnir men jer-su kiyelerine , aruaqtargha arnap tasattyq beru turaly derekti 1289-jylghy Arghún hannyng Fransiya korolyna jazghan hatynan kóruge bolady.

Kelu qaynary:(6)

Mәtini:

"Monke Tengeriin khuchin dor. Khaanii suu dor. Argun ug maani. Ired Faransaa. Nodnin chi Mar Bar Sawma sagura terguuten elchineer ochij ilgeeruun: Ilkhanii tserguud Misiriin zug morilvoos bid beer endees morilj khamsay khemen ochij ilgeesniig chine zovshooj Tengeriig zhalbirch bars jil ovliin etses sard morilj khavryn terguun saryn arvan tavnaa Dimisq buuya khemeev. Edugee unen ugtee khuren, tserguudee bolzol dor ilgeej, tengert mor ogtoj, ted irge avbaas Orislimiig tanaa ogiye.

Audarmasy: "Mәngilik tәnirding kýshimen. Hannyng (Qúbylay hannyn) súsymen. Arghun sózimiz. Rey-da Fransqa (Fransiya koroli). Ótken jyly siz Mar Bar Savma bastaghan elshilerimizdi jiberipgende: "Eger El-hannyng sarbazdary attansa biz Misirden (Egiypet) biz qosylamyz dep maqúldadyq beripsizder oghan (jauap retinde) biz: «barys jyly qystyng songhy aiynda  tәnirge jalbarynyp  atqa qonyp, kóktemning birinshi aiynyng 15-inde Dimishkke (Damaskke) týsemiz, sóz boyynsha jiylyp boljal boyynsha jiberip, tәnirge tasattyq beremizde IYerusalimdy alyp sizge beremiz ». Búl hatta barys jyly kóktemning bastapqy aiynda jolgha shyghyp 15-kýni Damaskige jetsek tәnirge tasattyq beremiz dep anyq aitylyp túr. Arghún әskerining dәl 15-mamyrda Damaskige jetetinin boljaghan әri sol arada tasattyq rәsimi ótekizudi josparlaghany bayqalady. Búnyng dәl 15- mamyr aruaqtargha arnalghan tasattyq beru kýni ekeninde shýbә joq.

Búl rәsimde mal arnap song, eng jaqsy maldy mysaly “Aq týie” ning qarynyn esip jiberetin bolghan, “aq týiening qaryny jaryldy” degen osydan qalghan, keyin quanyshty jaghydayda tәnirge, aruaqqa, kiyelerge týie arnaghanda da osylay istelgen. “Aqsarbas qoy”, qoydyng ishinde eng jaqsysy retinde aruaqqa arnap shalynyp órtelip jiberetin bolghan. Keyin shalynghan maldyng etin jeytin bolghan, sonymen qatar ot jaghyp , qazangha may qúiyp maydyng iyisin shygharghan nemese maydy tike laulap janghan otqa salyp iyisin shygharatyn bolghan. Áriyne osy  barysta әr kim  óz qadarynsha tәnirden, ata-baba aruaqtarynan qol jәiip medet tileydi. Asa zәru adamdar moyyndaryna beldigin asyp bas úra jalbarynatyn bolghan. Jyldyq asyn bererdede aruaqqa arnap qazan-oshaq qonyrsytu salty osydan kelgen.

Búl memlekettik is -sharanyng ýzilip qaluy 1320- jyly Altyn Ordada Ózbek hannyng islam dinin qabyldap ony elitalyq dinge ainaldyruymen tike baylanysty, osyghan úqsas 1353-jyly Mogholstanda  Túghylyq Temirding islamdy qabyldauymen Shaghatay úlysyndada toqyraugha úshyraghan tәrizdi.

Alayda merekelik manyzgha ie salt toqtauy birden bola qoyghan joq, óitkeni XVI ghasyrda qalmaq atanghan tәnirshi kóshpendiler  azaqqa qosylyp islamgha kirgennen keyin toqtaghan deuge bolady. Alayda aruaqqa mal atap soy jalghasa bergen, Shoqannyng aituynsha: «Qazaqtar bolmashy pәlege úshyrasa boldy aruaqqa arnap mal soya bastaydy, soyghanda da ony oba basyna aparyp emes ata-babalarynyng ziratynyng basyna aparyp soyady, osy arqyly búdqa tabynushylyqtyng manyzyn sәl jenildetedi.»(7)

Keyin qazaq arasynda әr ay sayyn aruaqtargha arnap mal soyyp otyrghan, al 18-19 ghasyrlarda moldalardyng kóbengine baylanysty aruaqqa arnap qúran sýrelerin oqyp, oghan aqy alyp otyrghan, al aruaqqa arnap qúran sýrelerin oqu islam qaghidalarynan emes ekeni týsinikti.

Erzat Kәribay

Abai.kz

Ádebiyetter:

1. Qazaqstan tarihy. 1-tom. 231-232 better. Almaty «Ata múra» .2010.
2. Ghúndar tarihy. Lin Gan. 171-173-better. Halyq baspasy. 1986. Pekiyn
3. . Qazaqtyng qysqasha tarihy. Nyghmet Mynjan. 95-bet. Almaty: Jalyn baspasy. 1994
4. Jýngo tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derekter. 2-tom. Týrik bayany. 163 b.Últtar baspasy. 2013. Pekiyn
5. Mongholdyng qúpiya shejiresi. 70- bólimi
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Arghun#/media/File:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg
7. Shoqan Uәlihanov maqalalary. Jana qmir jurnaly baspasy, 1956