ارۋاقتاردى ەسكە الۋ كۇنى كوكتەمنىڭ باستاپقى ايى مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا اتاپ وتىلەتىن كونە تۇركىلىك ءمۇراسىم. ونىڭ ۇمىت بولعانىنا بىرنەشە عاسىر بولدى، باستىسى التىن وردا مەن موعولستانداعى يسلامنىڭ بيلەۋشى تاپتارعا، ونان بىرتىندەپ كوشپەندى جۇرت اراسىنا تارالۋى، اسىرەسە 16-عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق دالاسىن مەكەندەگەن قازاق ورداسىنا قاراستى كوشپەندى تايپالارىدىڭ يسلام ءدىنىن تولىق قابىلداۋىنا بايلانىستى ۇمىت بولا باستاعان. انىعى بۇل سالتتىڭ تامىرى وتە ارىدا جاتىر، ونى ساق زامانىنان ىزدەۋگە تۋرا كەلەر ەدى.

جەرلەۋ ماتەريالدارىنا قاراعاندا ساقتاردا اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ، وتباسىلىق، رۋلىق اۋليەلەر مەن جەلەپ-جەبەۋشىلەرگە تابىنۋ عۇرىپتارى بولعان. بۇل عۇرىپتار ولگەن ادام رۋحىنىڭ ماڭگى جاسايتىنىنا، ولگەن سوڭدا ءوز رۋىنىڭ سالتى، ۇيرەنشىكتى عۇرىپتارى بويىنشا ءومىر سۇرە بەرەتىن و دۇنيە بار دەگەنگە نەگىزدەلگەن. ولگەن ادامنىڭ دەنەسى نەگىزىنەن ءوزىنىڭ قىستاۋلىعىنا جەرلەنگەن. شىعىس قازاقستان اۋماعىنداعى ساقتار مولاسىندا اقسۇيەكتەردىڭ دەنەسىن مۋميالاۋ بولعان. قازاقستانداعى مال ءوسىرۋشى تايپالاردىڭ وتقا، جىلقىعا، كۇنگە باسقا دا اسپان شىراقتارىنا تابىنۋى دا تاريحي تۇرعىدا انىقتالىپ وتىر.(1)

ساقتاردان قالعان وسى سالتتى كەيىنگى كوشپەندىلەردىڭ كوبىندە ءوز جالعاسىمىن تاۋىپ وتىرعان. عۇندار مەن سول زامانداعى وزگە كوشپەندى حالىقتار ءتاڭىر دىنىنە سەندى، حان كىتابى بويىنشا «عۇندار جەر مەن كوككە سيىندى. عۇن پاتشاسى ءوزىن ءتاڭىردىڭ ۇلى دەپ اتادى. ءار كۇنى تاڭەرتەڭ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە تاعزىم ەتتى. تۇندە ايعا سالەم بەردى، ءار جىلى كوكتەمدە ۇلۋبالىققا جينالىپ اتا-بابا ارۋاعىنا ارناپ مال شالىپ، تاساتتىق بەرەدى» دەيدى. «عۇندار ءار جىلى ءۇش رەت جينالادى، ءار جىلى كوكتەمدە تاڭىرقۇت ورداسىنا جيىلىپ تاساتتىق بەرەدى. 5-ايدا ۇلۋبالىققا جينالىپ اتا-بابالارىنا، ارۋاقتارعا، جەرگە تاساتتىق بەرەدى. كۇزدە مال سەمىرگەندە تاعى جينالىپ مال سانىن، ادام سانىن ەسەپتەيدى. تاڭىرقۇت جىلىنا ءۇش ۇلۋ (ايداھار) عيباداتحاناسىنا تاساتتىق بەرەدى. اعۋاندار عۇنداردىڭ مولالارىن قوپارعاندا عۇندار توتەنشە اشۋلانىپ، اعۋاندارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى»(2).

قاڭلى تايپالارى عۇندارمەن يۋەچجيلەردىڭ باتىسقا جورىعى كەزىندە شىعىستان كەلگەن كوشپەندىلەر مەن جەرگىلىكتى ساق تايپالارىنىڭ بىرىگۋىنەن قالىپتاسقان تايپالىق وداق بولۋى مۇمكىن. الايدا ولاردىڭ كۇشتى بولماسادا دەربەس مەملەكەت ەكەنىن عۇندارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانىن ەسكەرۋ قاجەت.

قاڭلىلار اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنادى، ءار جىلى ماۋسىم ايىندا اتا-بابالارىنىڭ مازارىنا جينالىپ تاساتتىق بەرەدى، نەكەلەنۋ، ءولىمدى ۇزاتۋ سالتى تۇرىكتەرمەن ۇقساس. بۋدداعا سيىنادى، قاڭلىلاردا بۋدداعا سەنگەندەردە بولعان.(3) قاڭلىلار تۇركى تايپالارىنىڭ ىشىندە العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرىقشى ومىرگە كىرە باستاعان، سوندىقتاندا ولارعا زوراستريزممەن بۋدديزمدە تاراي باستاعان.

عۇن يمپەرياسى ىدىراعاننان كەيىن اراعا ءتورت عاسىر سالىپ تۇرىك قاعاناتى تاريح ساحىناسىنا كوتەرىلدى. يەلەگەن كولەمى جاعىنان عۇن يمپەرياسىناندا كولەمدىرەك الىپ قاعاناتتا ەكى 2-3 ميلليون كوشپەندى حالىق پەن 400 مىڭان اسا جاۋجۇرەك قوسىن بولدى. كوشپەندىلەر ەرلىك، جاۋىنگەرلىكتى سىرتقى تىلسىم كۇش ارۋاقتار مەن يە كيەلەر بەرەدى، كيە، قۇت قونسا بەرەكە بولادى دەپ سەنگەن.

«ولار جىل سايىن ءوزىنىڭ مارتەبەلى ادامدارىن باستاپ اتا-بابا ۇڭگىرىنە بارىپ قۇربان شالادى. ال مامىردىڭ ورتاسىندا تارىن وزەنىنە بارىپ كوك تاڭىرىنە تاساتتىق بەرەدى. وتۋكەن تاۋىنان باتىسقا قاراي 500 شاقىرىم جەردە باسىنا اعاش تا، ءشوپ تە وسپەيتىن بيىك شوقى بار، ونى دا تەڭىرى دەپ اتايدى. ەرلەر شۇبو دەگەن ۇتىستى، قىزدار دوپ ويناعاندى جاقسى كورەدى. قىمىزدى ماس بولعانشا ءىشىپ، داۋىرىعىپ ولەڭ ايتادى، ارۋاقتى، يە، كيەلەردى سىيلايدى» (4).

بۇنداعى اتا-بابا ۇڭگىرى ءتاڭىر تاۋدىڭ بوعدا سىلەمىندەگى شۇڭعىما ۇڭگىر بولسا كەرەك، ول شۇڭعىما ۇڭگىر – جەر استى اقىلدى تىرشىلىك يەلەرىمەن بايلانىسقا تۇسەتىن جەر بولسا كەرەك. دەمەك اشينا اۋلەتى وسى ءبورى باستى ادامدارمەن بۋدانداسقان سياقتى. كەيىنگى شىڭعىسحاننىڭ كوكشە اۋليەسى دە وسى شۇڭعىما ۇڭگىردە تۇرىپ تاڭىرمەن تىلدەسكەن ەكەن.

تۇرىكتەر دە ارۋاققا سيىناتىندىقتان عۇن، سيانبيلەر سياقتى ءار جىلى 5-ايدا تاڭىرگە، ارۋاقتارعا تاساتتىق بەرگەن. داۋىرىعىپ ولەڭ ايتۋى تىبالارداعى كومەيدى بىلدىرسە كەرەك. دوپ ويناۋ تۇرىكتەردە دە، قىتايلاردا دا بولعان ويىنداردىڭ ءتۇرى.

ءتاڭىر القاعان، سيقىرلى ءبورى باستى اقىلدى ادامدار كۇش بەرگەن ۇلى تۇرىك قاعاناتى ەرامىزدىڭ 546-جىلى باس كوتەرە باستادى. 552-جىلى نونەن (جۋجان) قاعاناتىن جەڭىپ، عۇنداردان كەيىنگى كوشپەندىلەردىڭ الىپ يمپەرياسىن قۇردى. جاپون تەڭىزىنەن قارا تەڭىزگە دەيىنگى بارشا كوشپەندىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ادامزات تاريحىنداعى ۇلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولدى.

ماڭگىلىك يمپەريا بولمايتىنى تۇسىنىكتى، ەرامىزدىڭ 600-جىلدارى يمپەريا ەكىگە ىدىرادى ارى قاراي 13-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جيىنى 20 دان اسا تۇرىك تىلدەس كوشپەندىلەردىڭ ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى، اقىر سوڭىندا ءتاڭىردىڭ القاۋىمەن شىڭعىس قاعان ومىرگە كەلىپ تۇتاس كوشپەندى جۇرتتىڭ باسىن قوسادى. ءتاڭىر سەنىمى شىڭعىس قاعاننان باستاپ ونىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا 14-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن مەملەكەتتىك سەنىم رەتىندە قارالدى. ولاردادا ءدال عۇندار مەن تۇرىكتەر سياقتى ارۋاققا سيىنۋ، كيەلەرمەن، رۋحتارعا سيىنۋ، كوكتەمنىڭ العاشقى ايىنىڭ ورتاسىندا ارۋاقتارعا بۇكىل ەل بولىپ تاساتتىق بەرۋ قيمىلى ورىندالىپ وتىردى.

موڭعول-تاتارلار عۇرپى تۋرالى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ءنىڭ 70-ۇزىگىندە بىلاي باياندالادى: «سول جىلى كوكتەمدە امباعاي قاعاننىڭ قاتۇندارى ۇلىقتاردى جيناپ ارۋاقتارعا تاساتتىق بەرىپ اس بەردى. وگەلۇن مەن بالالارى كەشىگىپ قالدى، ۇرباي مەن سوقاتاي ولارعا استىڭ تاعامىنان سارقىت بەرمەي قويدى»(5).

اتا-بابا ارۋاعىنا، قايتىس بولعان ادامداردىڭ ارۋاعىنا ارناپ تاساتتىق بەرۋ ءار جىلى كوكتەمدە، كوبىنەسە 5-ايدىڭ ورتاسىندا بولادى. بۇل عۇنداردان بەرى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر. كوكتەمنىڭ باسقى ايى رەتىندە 5-ايدىڭ ايتىلۋىنا كەلسەك التاي تاۋلارىنىڭ تەرىسكەيى مەن موڭعول ءۇستىرتى، ءسىبىر جەرىندە كوكتەم كەشىرەك كەلۋىنە بايلانىستى  دەۋگە بولادى.

جازبا تاريحتارى مەن جازبا مۇرالارى اسا مول موڭعول يمپەرياسىنىڭ دەرەكتەرىندە ءدال وسى مامىر ايىنداعى ارۋاقتاردى ەسكە الۋ، ءارى ءتاڭىر مەن جەر-سۋ كيەلەرىنە ، ارۋاقتارعا ارناپ تاساتتىق بەرۋ تۋرالى دەرەكتى 1289-جىلعى ارعۇن حاننىڭ فرانتسيا كورولىنا جازعان حاتىنان كورۋگە بولادى.

كەلۋ قاينارى:(6)

ءماتىنى:

"Monke Tengeriin khuchin dor. Khaanii suu dor. Argun ug maani. Ired Faransaa. Nodnin chi Mar Bar Sawma sagura terguuten elchineer ochij ilgeeruun: Ilkhanii tserguud Misiriin zug morilvoos bid beer endees morilj khamsay khemen ochij ilgeesniig chinە zovshooj Tengeriig zhalbirch bars jil ovliin etses sard morilj khavryn terguun saryn arvan tavnaa Dimisq buuya khemeev. Edugee unen ugtee khuren, tserguudee bolzol dor ilgeej, tengert mor ogtoj, ted irge avbaas Orislimiig tanaa ogiye.

اۋدارماسى: "ماڭگىلىك ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن. حاننىڭ (قۇبىلاي حاننىڭ) سۇسىمەن. ارعۋن ءسوزىمىز. رەي-دا فرانسقا (فرانتسيا كورولى). وتكەن جىلى ءسىز مار بار ساۆما باستاعان ەلشىلەرىمىزدى جىبەرىپگەندە: "ەگەر ەل-حاننىڭ ساربازدارى اتتانسا ءبىز ميسيردەن (ەگيپەت) ءبىز قوسىلامىز دەپ ماقۇلدادىق بەرىپسىزدەر وعان (جاۋاپ رەتىندە) ءبىز: «بارىس جىلى قىستىڭ سوڭعى ايىندا  تاڭىرگە جالبارىنىپ  اتقا قونىپ، كوكتەمنىڭ ءبىرىنشى ايىنىڭ 15-ىندە ديميشككە (داماسككە) تۇسەمىز, ءسوز بويىنشا جيىلىپ بولجال بويىنشا جىبەرىپ, تاڭىرگە تاساتتىق بەرەمىزدە يەرۋساليمدى الىپ سىزگە بەرەمىز ». بۇل حاتتا بارىس جىلى كوكتەمنىڭ باستاپقى ايىندا جولعا شىعىپ 15-كۇنى داماسكىگە جەتسەك تاڭىرگە تاساتتىق بەرەمىز دەپ انىق ايتىلىپ تۇر. ارعۇن اسكەرىنىڭ ءدال 15-مامىردا داماسكىگە جەتەتىنىن بولجاعان ءارى سول ارادا تاساتتىق ءراسىمى وتەكىزۋدى جوسپارلاعانى بايقالادى. بۇنىڭ ءدال 15- مامىر ارۋاقتارعا ارنالعان تاساتتىق بەرۋ كۇنى ەكەنىندە ءشۇبا جوق.

بۇل راسىمدە مال ارناپ سويۋ، ەڭ جاقسى مالدى مىسالى “اق تۇيە” ءنىڭ قارىنىن ەسىپ جىبەرەتىن بولعان، “اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلدى” دەگەن وسىدان قالعان، كەيىن قۋانىشتى جاعىدايدا تاڭىرگە، ارۋاققا، كيەلەرگە تۇيە ارناعاندا دا وسىلاي ىستەلگەن. “اقسارباس قوي”، قويدىڭ ىشىندە ەڭ جاقسىسى رەتىندە ارۋاققا ارناپ شالىنىپ ورتەلىپ جىبەرەتىن بولعان. كەيىن شالىنعان مالدىڭ ەتىن جەيتىن بولعان، سونىمەن قاتار وت جاعىپ ، قازانعا ماي قۇيىپ مايدىڭ ءيىسىن شىعارعان نەمەسە مايدى تىكە لاۋلاپ جانعان وتقا سالىپ ءيىسىن شىعاراتىن بولعان. ارينە وسى  بارىستا ءار كىم  ءوز قادارىنشا تاڭىردەن، اتا-بابا ارۋاقتارىنان قول ءجايىپ مەدەت تىلەيدى. اسا ءزارۋ ادامدار مويىندارىنا بەلدىگىن اسىپ باس ۇرا جالبارىناتىن بولعان. جىلدىق اسىن بەرەردەدە ارۋاققا ارناپ قازان-وشاق قوڭىرسىتۋ سالتى وسىدان كەلگەن.

بۇل مەملەكەتتىك ءىس -شارانىڭ ءۇزىلىپ قالۋى 1320- جىلى التىن وردادا وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداپ ونى ەليتالىق دىنگە اينالدىرۋىمەن تىكە بايلانىستى، وسىعان ۇقساس 1353-جىلى موعولستاندا  تۇعىلىق تەمىردىڭ يسلامدى قابىلداۋىمەن شاعاتاي ۇلىسىندادا توقىراۋعا ۇشىراعان ءتارىزدى.

الايدا مەرەكەلىك ماڭىزعا يە سالت توقتاۋى بىردەن بولا قويعان جوق، ويتكەنى XVI عاسىردا قالماق اتانعان ءتاڭىرشى كوشپەندىلەر  ازاققا قوسىلىپ يسلامعا كىرگەننەن كەيىن توقتاعان دەۋگە بولادى. الايدا ارۋاققا مال اتاپ سويۋ جالعاسا بەرگەن، شوقاننىڭ ايتۋىنشا: «قازاقتار بولماشى پالەگە ۇشىراسا بولدى ارۋاققا ارناپ مال سويا باستايدى، سويعاندا دا ونى وبا باسىنا اپارىپ ەمەس اتا-بابالارىنىڭ زيراتىنىڭ باسىنا اپارىپ سويادى، وسى ارقىلى بۇدقا تابىنۋشىلىقتىڭ ماڭىزىن ءسال جەڭىلدەتەدى.»(7)

كەيىن قازاق اراسىندا ءار اي سايىن ارۋاقتارعا ارناپ مال سويىپ وتىرعان، ال 18-19 عاسىرلاردا مولدالاردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ارۋاققا ارناپ قۇران سۇرەلەرىن وقىپ، وعان اقى الىپ وتىرعان، ال ارۋاققا ارناپ قۇران سۇرەلەرىن وقۋ يسلام قاعيدالارىنان ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى.

ەرزات كارىباي

Abai.kz

ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان تاريحى. 1-توم. 231-232 بەتتەر. الماتى «اتا مۇرا» .2010.
2. عۇندار تاريحى. لين گان. 171-173-بەتتەر. حالىق باسپاسى. 1986. پەكين
3. . قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. نىعمەت مىڭجان. 95-بەت. الماتى: جالىن باسپاسى. 1994
4. جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر. 2-توم. تۇرىك بايانى. 163 ب.ۇلتتار باسپاسى. 2013. پەكين
5. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. 70- ءبولىمى
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Arghun#/media/File:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg
7. شوقان ءۋاليحانوۆ ماقالالارى. جاڭا قمىر جۋرنالى باسپاسى، 1956