novella

Múntazday aq jolaqty qara kostum kiyip, shashyn jatqyza taraghan úzyn boyly qara tory jigit ózin Qaydar dep tanystyrghan. Kiygen kiyimi qanday jinaqy, jarasymdy bolsa sóz әdebi men is-әreketi de sonday sypayy, júghymdy adam edi.

Áuelde júrttan ótken sypayylyghy ózi qara torylau, tipti tozynqy keypine jaraspay túrghannan ba, әlde ózin sonsha tәrtipti ústaytyny jaqpady ma, Qaydargha ishim jylyghan joq. Óninen bir erkindik, eskilik belgisi bilinip túrsa da, isi asa tәrtipti hәm tym kerbez, beyne bir aqsýiek otbasynda tәrbiyelengen bekzada dersin. Men ol basqaratyn bólimde qatardaghy ghylymy qyzmetker bolyp júmys isteymin, Qaydar ýnemi júmsaq sóilesip, izet kórsete jýrip tapsyrma beredi, ony sol izetimen-aq óte tynghylyqty oryndatady. Júmysqa alghash kelgennen beri osy ibasynan janylghan kezin kórgem joq. Sodan júrttan birinshi bolyp Qaydargha «Sypayy jigit» degen laqap at qoydym. Biraz uaqyt ótip, ýirenise bastaghan son, búl laqap atyn ózine de tike aita beretinmin. Búl erkeligimdi ol da mynq etpesten kótere berdi. «Siz aitsanyz bolddy ghoy» dep kýletin de qoyatyn. Ashulandyra almaghan song jenilesing de, aqyry bergen tapsyrmasyn oryndap, jónimen jýre berdik.

Sóite jýrip «Sypayy jigitpen» jaqyn aralasyp ketkenimdi ózim de angharmay qaldym. Bizding mekeme Auylsharuashylghy ministrligining dala jaylymyna qatysty deportamentining shaghyn bólimi. Kóbinde jayylymgha qatysty zandardy qayta qarap, alyp-qosatyn jerlerin rettep jogharygha joldaymyz, olar parlametke úsynady. Zandardy qayta qaraugha negiz bolatyn nәrse malshylardyn, iә ózge de zanger, fermerlerding aryz-shaghymy. Bizding ministrlikting júmysyna keyde ekologiya ministrligining keybir bastamasy, keyde eko-belsendiler qarsy kelip jatady. Onday qarama-qarsylyqtardy da bizding bólim qarap, bir jónine keltiruge tyrysamyz. Sonday kýrdeli mәselelerding birine «Sypayy jigit» qatty kiristi. El jylda mal otarlatyp jýrgen jaylaularda qasqyrdyng sany kóbeyip ketti dep malshylar aryz jazypty. Búl aryz aitylyp kele jatqanyna onshaqty jylgha juyqtap ketken kórinedi. Qalay eken, jogharydan tek endi ghana osy aryzdy qaraugha pәrmen kelgen. Búl kezde osy tektes aryzdar da sayabyrlay bastaghan edi. Biraq on jyldan bergi aryzdardy jiynghanda tau-tóbe mәsele bop shyqty. Parlamentte de birneshe deputat qatarynan osyny tilge tiyek etti. Mәseleni sheshu ýshin jogharydan bizding bólimge úsynylghan tapsyrma malshylargha jappay anshy myltyghyn taratyp beru degen úsynys boldy. Bizding mindet, osy sharanyng qalay jýzege asatyny, myltyqty kimge, qalay taratu kerektigin jýielep, tolyq zang jobasy retinde parlamentke joldau. Osy zang jobasyn dayyndau kezinde «Sypayy jigit» qatty arpalysta jýrgendey kórindi. Myltyqty qalay ýlestiru ghana emes, ony qalay qoldanu kerek ekenin de qatty qadaghalap, әsirese «qasqyrlar qoragha shappasa, qoygha tiymese, dalada jay jýrgen qasqyrlardy atugha bolmaydy, qatang tiym salynady» degen tarmaqty nyqtap bekituge baryn saldy.

— Erteng kýni eko belsendiler shyghady shulap, qasqyrlar azayyp ketti dep, eko jýie býlindi deydi, onday daudyng bizge ne qajeti bar? dúrys pa? — dep ózinshe qatty mәn bergen sebebin týsindirgen bolady. Búl tarmaqty myqtap bekituge ózi qansha yntaly bolsa, onyng sebebin týsindiruge de qalyptan tys belsendi edi. Zang jobasyn dayyndap jýrgende onyng sypaylyghynan sәl auytqyp ketken sәtin de bir kórdim. Ángime bylay órbidi.

— Jaydan jay jýrgen qasqyrdy atqan jaghdayda óte qomaqty aiyppúl salynuy kerek, tipti qylmystyq jauapkershilikke tartugha bolady! — dedi bólim bastyghymyz «Sypayy jigit». Jebegen deytin jigit bar edi, әdette kóp nәrsege mәn bere qoymaytyn sabaz edi ózi, sol sózge aralasty.

— Qaydeke, biz ghoy óstip jazarmyz zandy. Biraq erteng kýni dalada jýrgen qasqyrdy atyp alghan malshy qoragha shapty dep aita salady ghoy, oghan dәlel tabu da sonsha qiyn emes. Búl zandy solay jazghan kýnning ózinde oryndaluy qalay bolar eken, bosqa jazylghan tarmaq bop qalmay ma?

Osy kezde «Sypayy jigit» jarylyp kete jazdady.

— Áy, Jebegen! — dep ornynan atyp túryp, aqyryp qalghanda zor dauysy kenistikti jaryp ótti. Beyne bir jyrtqysh annyng jemine aqyra úmtylghanynday, aibarly gýj dauys kókireginen kýrildey shyqty. Aldymyzdan әldebir zor aghys soghyp ótkendey, bәrimiz shoshyna shalqaladyq. «Sypayy jigitke» әri jasqana, әri tandana qarap qalyppyz. Onyng óninen bilmestikke yzalanghannan kóri belgisiz qúpiya sharazydyq taby bilingendey boldy. Bizding týrimizdi kórgende ghana ózi ne bolghanyn anghardy bilem, ynghaysyzdanyp sәl túrdy da, aqyryn ornyna otyrdy. Mandayyn syipalap az ýnsiz qaldy.

— Keshirinizder! — dedi bәsen, sharasyz dauyspen, — búl zang maghan óte manyzdy,— dedi sәlden keyin.

— Jaqsy, Qaydeke, asyqpay jalghastyrarmyz, kishkene demalyp alayyq,— dedim kónil-kýiding tym auyrlap ketkenin angharyp.

— Jaraydy, keyin jalghastyrayyq,— dep tómen qarap súlyq otyryp qaldy. Ózgemiz óz oryndarymyzgha tarap kettik.

Osydan keyin birneshe kýn boyy «Sypayy jigit» zang jobasyna aralaspady. Ýnsiz-týnsiz ýstelinde otyrady, iyә, syrtqa shyghyp temeki shegip qaytqan bolady. Bir kýni keshke júmystan qaytarda kenet maghan til qatty.

— Siz býgin mening ýiime qonaq bop qaytsanyz qalay bolady?— dedi.

— Býgin be?

— IYә, býgin. Kórsetetin bir nәrselerim bar edi.

Sәl ghana oilandym. Izetpen shaqyryp túrghan son, barmasqa amalym da joq, әielime habarlasyp jónimdi aityp, әri-beri sóilesken son, barugha kelisim berdim. Jap-jana qara «mersedes s klas» modeline minip, qala syrtyna tarttyq.

— Men sәl alysta túramyn. Qala syrtynda, tau ishinde,— dedi «Sypayy jigit» maghan sәl ynghaysyzdana kýlimdep. Býkil qimylynda belgisiz abyrju bar sekildi. Týiile jaqyndap ketken eki qasynyng arasynan payda bolghan qos syzyqsha jigitting qalyng oidyng túmanynda otyrghanyn anghartyp keledi. Ári-beri sózge tartsam qysqa qayyryp jauap berip, jóndi sóilespeydi. Keyde maghan bir nәrse aitpaqqa búrylyp qaraghanday bolady da, róldi syghymday ústap qaytadan jolgha qaraydy.

— Bir nәrse aitqyng keletin sekildi ghoy, Qaydeke, tartynbasanshy. Ne boldy?— dedim aqyry bolmaghan son. Búl kezde qaladan alystap, tau bókterine tayap qalghan edik. Alda alasa jondar, taqyr taular kólbendep keshki shapaqtyng altyn arayyna malynyp jatyr. Kópten beri qaladan shyqpaghan men ýshin búl bir kónildi sәt edi. Jenil kýrsingendey bolyp, kýmiljy sóz bastady:

— … aitatyn nәrsem de, óz kózinizben kóretin nәrse de bar. Biraq aqyl jetpeytindey, kisi senbeytindey dýniye. Bir jaghy…

— Bir jaghy ne?

— Bir jaghy… sizdi shoshytyp alam ba dep te qorqyp otyrmyn.

— Aldyn ala aitsang dayyn bolam ghoy, shoshymaytyn shygharmyn… jasyrma endi, әiteu alyp shyqqan ekensin.

— Endeshe bylay, men býgin sizge kórsetetin nәrseni eshbir ghylymmen de, dinmen de, aqylgha siyatyn eshnәrsemen týsinidirip bere almaymyn. Biraq búl nәrse, joq, negizi búl qúbylys bolyp jatyr, men sonyng tura ortasynda jýrmin. Kórip túrghan song senesiz, bolmasa… men de naqty sebebin bilmeymin, adamzat qauymynyng qanshama ghalymdaryn oqyp, jauabyn izdep kórdim, eshkim dәp basyp aita almaydy. Tek anau… evolusiya teoriyasyna azdap keledi. Alayda ol teoriyanyng dәl osynday formada, osynday keyipte jýzege asqanyn eshkim kórgen emes, bolmaghan… shamasy búl nәrse tek ertegi, anyzdarda ghana kezdesedi. Shyn ómirde bolmaydy…

Basyn shayqap-shayqap qoydy.

— Ony qaydan bilesin? Mýmkin, ertegi, anyz dep jýrgenimizding bәri shyn ómirde bolghan oqighalar shyghar?

Qaydar týrime oilana kóz tastady. «Synap otyrghan joq pa eken?» deytindey.

— Jә, sonymen janaghy kórsetem degening ne qúbylys? Saghyzsha sozyp, osynsha tolghaytynday kýrdeli nәrse me?

Ol әli de jolgha bir, maghan bir qarap alasapyran oy ýstinde kele jatyr. Mening súraghymdy ózi aityp otyrghan nәrsege degen senimsizdik, iә nemqúraylyq dep úqty bilem, mәselening mәnin týsine almay otyrghan shala sauat óspirimge qaraghanday qarady. Bolymsyz ghana kekesinmen enk etip kýlgen boldy.

— Siz әli kóziniz kórmegen son, tolyq mәnine jete almay otyrsyz. Jaraydy, meyli, biraq qazir ony kózinizben kórgende shoshyp qalatynynyz sózsiz. Qatty shoshyghannan ne istep qoyatynynyzdy kim bilsin? Sonda sizding әreketiniz qanday bolady dep alandap otyrmyn. Endi, mine… bir jaghynan sizdi býgin osylay alyp shyqqanyma ókinip te kelemin. Búl qúbylysty jarq etkizip asha salugha әli de dayyn emes sekildimin. Joq, men dayynmyn-au, siz dayynsyz ba? Jo, joq, joq… dayyn emessiz. Meni qinap otyrghany sol.

— Tipti terlep ketting ghoy sonsha. Toqtashy myna jol shetine, әueli sabyrgha kelshi. Aytsanshy endi. Aytsang dayyn bolamyn dep otyrmyn ghoy.

— Sony aitudyng ózi sonsha qiyn…

— Maghan sen. Esh tandanyssyz qabyldaymyn.

Ishtey neshe týrli oilar kele bastady. Shoshyghany nesi? Tau bókterine deyin keterdey qayda bara jatyrmyz ózi? Búl ózi ne kórsetpek sonda?

— Aldymen toqtashy, mineu jerge, jol shetine taman…

— Joq, mende bәri jaqsy. Toqtaudyng keregi joq. Uaqyt ta az ghana qaldy ózi, toqtaghangha kelmeydi… Qazir aitamyn… sәl dayyn bolynyz… men tek nege búlay bolghanyn týsindirip bere almaymyn, әriqaray óziniz kózinizben kóre bastaysyz.

Baghanaghyday emes azdap ornyghyp qalghanday boldy, degenmen әli de tolqynys ýstinde keledi. Trassagha qarap úzaq telmirip, ýnsiz otyryp qaldy. Kózi jalghyz nýktege qadalypty. Sosyn maghan jalt búryldy da:

— Men — qasqyrmyn,— dedi týnerip. Qarqyldap kýlip jiberdim:

— Qaydeke, ne dep ketting ózi? Mening kishkentayym qúsap, «men —qasqyrmyn» dep oinaushy edi ol da… hahaha…

Ol tipti bozaryp ketti. Sasa bastadym. Jyndy adammen kim sóilesip kórgen, ne deu keregin taba almay abdyradym.

— Jaraydy, endi… ne deuge bolady? Qasqyr… qasqyr degende… qalay ol?..

Kenet kvadrober degen bәle esime týsti. «A, mýmkin, sol shyghar…» dep oiladym.

— Endeshe, endi ózindi qasqyr dep tanysan…

Ol osy jerde sózimdi bólip jiberdi:

— Men ózimdi adam dep tanityn qasqyrmyn. Men shyndyghynda qasqyrmyn! Qasqyr bop tudym, mýmkin qasqyr bop ólemin. Biraq ózimdi barynsha adam etkim keldi, әli de soghan tyrysyp jýrmin… biraq… biraq…

Onyng dauysy qatty shyqty, yshqyna shyqty. Tipti bir sәt gýr ete qalghan aibyndy dybys ta estildi. Boyymdy ýrey biyleyin dedi. Endi búnymen qalay sóilessem eken? Ne aitamyn? Beker kóngenim-ay…

— Sabyr, sabyr, Qaydeke, men bәrin de týsinemin. Aqyryn aita berinizshi…— deppin «sennen» «sizge» kóship, «bәrin týsinemin» dep auzymnan shyqqany bolmasa, eshteneni de týsinip túrghan joqpyn, tek jyndynyng sandyraghy dep qana úghyp kelemin.

Ol auyr bir kýrsinip aldy da, bayypty qalpyna kele bastady. Sonymen әri qarayghy әngimesin jayymen bastady.

— Siz mening sózimdi tolyq týsinip otyr dep oilamaymyn, biraq men aitarymdy aittym. Endi dayyn bolynyz, aldaghy búrylystan trassadan shyghamyz, topyraq jolmen taugha qaray tartamyz… sol jerden bastap men ózimning әuelgi qalpyma kele bastaymyn, anamnan tughandaghy tabighy beyneme ózgere bastaymyn. Birden emes, birtindep. Tek qoryqpanyz, men sizge tiyispeymin… siz mening qonaghymsyz…

Ol qabaghyn qarys týiip, әr sózin bayyppen nygharlay aityp, trassadan topyraq jolgha qaray búryldy. Jeni týrilgen ashyq bilegining týgi tikireye qalghanday kórindi. Bir kezde tipti taqyr iyegine kókshulan saqal-múrt tebindey qaldy. Jýregim zyrq etti. Myna kólikten qalay qútyludyng amalyn taba almay ainalamdy syipalaqtay berdim.

— Qozghalmanyz, men sizge tiyispeymin, tynysh otyrynyz!

Ol qatqyl sóiledi. Búdan әri jaghday ne bolmaq? Trassadan alystap kettik. Jazghytúrymghy ýzaq kýn enkeyip kókjiyekke tayanyp túr, úzasa jarty saghatta qaranghy týsedi. Dәl qazir rólge jaghalasa ketsem… әlim jeter me eken? Álim jetken kýnde de, audarylsaq, iә birdenege soghylsaq halim ne bolmaq? Búnyng ne aityp, ne qoyyp otyrghanyn tipti týsinip otyrghan joqpyn, әri qaray ne kóretinim de belgisiz. «Qasqyr!», qasqyry qalay? Sheteldik filimderde bolushy edi osynday oqighalar. Biraq onyng bәri ótirik qiyal ghoy jay ghana… aily týnde Djek Nikolsonnyng qasqyrgha ainalyp, Nu-Yorkting ýlken baghynan adam aulaytyn sәti kóz aldyma kelip denem týrshigip ketti. Ol ótirik bolghanmen mynau shyn. Dәl janymda otyr, bar oqigha dәl qazir bolyp jatyr. Qap, kómusiz qalam-au, kýmusiz qalghanyng ne, qasqyrdyng asqazanynda qalasyn! Áyelim jas, balam әli sәbi… o, dýniye-ay… joq, tipti sonynda qasqyrdyng qiyna ainalasyng … eh…

— Sizge eshqanday qauip joq. Men bayaghy Qaydarmyn, bayaghy «sypayy jigitpin», tek syrtqy formam ghana ózgeredi, ishim bayaghy kisilik qalyptan taymaydy. Baghana alandaghanym da osy edi ghoy, sabyr, sabyr. Týk te qoryqpanyz… ghas aitam… mighenighen qauip zjogh…

Kenet onyng sózi búzyla bastady, tili iykemge zorgha kelip jatyr. Ár sózin kýshpen aitqanda, jaq sýiegi syqyrlay qozghalyp, kýre tamyry bileulenip ketedi.

— Qghaziiir… qghasghyrgha ainalghansha sha sha, kishshkiinee ghinylemm… sosiieenn…

— Sosyn týzeledi?

— Iiiyә!

Onyng bilegi bileulenip, týkteri odan әri tikireyip, әri azdap kókshulan renge endi. Tau bókterine jetip, bir túmsyqty ainalyp toqtadyq. Osy kezde sausaqtarynyng terisi aiyrylyp ketkendey boldy da, soyauday kók tyrnaqtar arbiyp óse bastady, sausaqtary qysqaryp, alaqany batpiyp júmyrlana berdi. Ol jalma-jan esikten atyp shyghyp, ýstindegi kiyimin asyghys sheshe bastady. Osy sәtte qashyp ketsem qayter eken?.. Biraq qashqanmen ústap alatyny taghy belgili. «Qasqyrlar ottan qorqady!» degen aqparat sanamnyng týkpirinen jylt etti. Qaydar temeki shegetin edi ghoy, birden kólikting qolsalmasyn aqtardym. Taptym, shaqpaq bar eken. Boldy, endi búl ýlken qaru maghan… ishtey bir senim úyalay qaldy. Qaydar dambalynan basqa kiyimin týgel sheship, kólikting artqy oryndyghyna tastady.

— Shyyghghghyynnyzz… — dedi maghan qarap tútyghyp. Kózi kókjasyldanyp, ottay jaynap túr. Denem qarysyp qalghanday zorgha qozghalyp kólikten týstim, — tekkk… qaghraaap túrrryynnyss.

Kólikten týskende ghana bayqadym, biz toqtaghan jer kólikke arnalghan ýlken túraq eken. Jaqyn jerde qatarynan tizilip onshaqty mashina túr. Shegine basyp betkeyge qaray shyghyp, sәl alystap baryp qarap túrdym. Qaydardyng shaqpaghyn tas qyp ústaghan ong qolym qaltamda. Mana kólikten týse salyp ainalamnan búta-býrgen izdegenmin, shegine kelip, bir týp qaraghandy ong qaptalyma alyp túra qaldym. Maghan qaray úmtyla qalghan jaghdayda jata qalyp qaraghandy órteu kerek degen dayyndyq. Kýn enkeyip, jarty shekesi ghana kórinip túr, tau ishin qyzyl jalqyn keshki aray aimalap aldy. Kóz aldymda qaqpaq jauyryn, toqpaq júdyryqty Qaydar әueli boyy ósip, zorayyp baryp, sosyn birtindep qasqyrgha ainalyp bara jatty. Óneboyyn kókshulan týk basyp, tórt ayaghynyng tyrnaqtary arbiyp ósip, túmsyghy aldygha shyghyp, azuy aqsiyp kórindi. Sosyn jaly kýdireyip doghalanyp baryp tórt taghandap túra qaldy. Búl kezde kýn batyp, qyzyl aray aspannyng alys bólsheginde ghana qalghan, shyghys kókjiyekten jartylay dóngelenip ay tuypty. Tayynshaday kók qasqyrgha ainalghan Qaydar loqsyy jótelip aldy da, jaly kýdireyip maghan qaray moyyn búrdy. Óneboyym titirkenip, buynym qúryp bara jatyr. Shaqpaqty alyp shyghyp qayta-qayta basyp-basyp jiberippin. Shaqpaq tipti alghashqy basqanda-aq janghan, biraq sasqalaqtap ony bayqamagham. Mening qylyghyma qarap qasqyr tisin aqsitty. Búl onyng kýlgeni me, ashulanghany ma, qalay degen kýnde de qorqynyshty edi.

— Onynyzdan payda joq! Biz bayaghy ottan qorqatyn qasqyrlar emespiz. Sosyn sizge aittym ghoy, tiyispeymin dep, «qasqyr da qas qylmaydy joldasyna» degen sózdi shygharghan taghy ózderiniz emes pe…

Ol sabyrly, biraq gýrildegen asqaq dauyspen bayau sóilep maghan jaqyndady.

— Qoryqpanyz, menen, mening otbasymnan, tipti búl ólkedegi barlyq qasqyrlardan sizge qauip joq. Qasqyrlar qazir ózgergen. Siz býgin meni ghana kórdiniz, biraq kýndelikti ómirde qansha qasqyrmen kezdesip jýrgeninizdi bilmeysiz. Qasqyrlar dalada týnep, qalada ómir sýredi. Mynau túrghan kólikterding bәri solardyki.

Ol maghan sәl ghana jaqyndap keldi de toqtap qaldy. Mening qorqynyshym azdap aryla bastady, biraq tandanysym basylghan joq.

— Mening ýiim mynau kezenning arghy jaghyndaghy shatqalda. Jýriniz, endi sizden jasyratyn eshtene joq,— dep Qaydar qasqyr túmsyghymen ong jaqtaghy asudy núsqady. Sosyn ózi búrylyp, qúiryghyn shúbalta sýiretip solay tartty. Men sәl anyryp túryp qaldym, barar-barmasymdy bilmey ekiúday kýy keshtim. Qaydar qasqyr әudem jerge baryp taghy moyyn búrdy, «jýrsenshi» degendey qadala qarady da, tórt ayaghyn narau qozghap aldygha tarta berdi. Aqyry tau jolymen darpylday jýrip sonynan lestim.

Tura aldymda qúiryghy bayau búlandap zor deneli arlan kele jatyr. Ózimdi mistikalyq ertegide jýrgendey nemese 3D formattaghy zamanauy mulitfilimning keyipkerine ainalghanday sezim biyledi. Qiyalgha syimaytyn osy jaygha tandanghannan bir jaghy kýlkim kelse, búnyng apanyna bara jatqanymdy oilasam boyymdy ýrey biyleydi. Baghanadan beri auyzymnan bir auyz sóz shyqqan joq. Sóilegen sózinen bayaghy Qaydar ekeni shyghyp túrghan song qorqudyng ózi orynsyz kórinetindey. Aqyry kezennen astyq, arghy bette say taghanynda kóldeneng aqqan shaghyn búlaq bar eken. Qaydar qasqyr búlaqtan ótken son, aghysty boylap joghary qaray tartty. Taghy qansha jýrgenimiz belgisiz, bir kezde tastan qalanghan kәdimgi ýsh bólmeli qorjyn tamnyng aldynan shygha keldik. Áynek terezeleri men esikting japsarynan shamnyng jaryghy bilnip, ishtegi tirshilikten jylu shashyp túr. Búl kezde ymyrt sónip, aldymyzdaghy jonnyng tóbesinen syghalaghan jarty aidyng sýt sәulesi ghana qara tanytyp túrghan. Qorjyn tamdy kórip sonau alys ótken shaqta qalghan qystaudaghy óz ýiimiz esime týsti. Mynau ýy de kózime ottay basylyp, jýregimdi jylytyp jiberdi.

— Qasqyrlar tek apanda túrady dep oilap qalghan shygharsyz… qatelesesiz… biz de osynday ýide túramyz. Qane, kiriniz,— dep Qaydar qasqyr tyrnaghymen tyrmalap, esikting japsarynan tartty. Esik ashyldy da, aldymnan keng qorjyn tamnyng auyzghy ýii kórindi. Sol jaqta pesh janyp jatyr, ortadaghy dingekting ashasyna kәresin sham ilingen.

— Áke!! — dep ýsh bóltirik jamyray úmtylyp kelip, meni kórip irkilip túryp qaldy. Eresekteu biri yryldap tisin kórsetti. Men de bosaghadan әri úzay almay toqtadym. Artymnan Qaydar qasqyr kirip keldi de bóltirikterine qarap arys ete týsti. Ýsh bóltirik búghynyp pesh týbinde shoqayyp otyrghan kók qanshyrdyng bauyryna tyghyldy. Kók qanshyr da sәl ghana ezuin yrjityp, yr etti. Biraq ol maghan emes, ózining arlanyna yryldap túrghan edi. Qaydar oghan da zor dauysymen gýr ete qaldy. Qanshyr jym boldy.

— Shay qúi, tamaghyndy әkel! Búl kisi býgin bizding qúdayy qonaq! — dedi aibarly dauyspen.

Qasqyrlar birde tórt taghandap, birde tik jýrip tór ýiding esigin ashty. Ózimdi әri qonaq, әri tútqyn sezinip qorghalay basyp tór aldyna jayghastym. Tórgi tam ýlken terezeli keng bólme, ortada ainalasyna jaghalay arqaly oryndyq qoyylghan biyik ýstel. Ortadaghy juan mәtshagha temirmen shandyp kәresin sham ilgen. Onysy ózim kórgen bala kýndegi karesin shamnan әldeqayda jaryq. Áuelde qorqynysh basym bolsa da, eptep es jidym. Aynalamdy tinte qarap, әr kórinisti kókeyge toqyp jatyrmyn. Qaydar qasqyr sol qaptalgha jayghasqannan keyin ýsh bóltirik ýiirilip qorshap aldy. Ákelerine sýikene erlekey jýrip, ýsheuining de kók jasyl kózderi jalt-júlt etip maghan tandana qaraydy. Bayaghy bala shaqtaghy tura ózimizdey-aq. Bir jaghynan sonsha sýikimdi. Qanshyr syzyla jýrip shay qúidy.

— Shaydan alyp otyrynyz, — dedi Qaydar qasqyr endi tipti bayaghy sypayy saltyna salyp. Qansha iyilip-býgilip túr degenmen syrty suyq qasqyrdyng ibasyna sonsha eligip kete almadym. Degenmen qoryqsam da, aldyma kelgen gýl kesteli kók shynydaghy sýtsiz qara shaydan bir úrttap qoydym.

— Negizi biz ózimiz shay ishe bermeymiz, kóbinde aq su ishemiz. Sizge sýtti shay únaytyn ba edi?— dedi Qaydar qasqyr.

— Jo joq, maghan bәri bola beredi.

Qaydar qasqyrgha ainalghaly beri alghashqy auzymnan shyqqan sóz osy edi. Qaydar qasqyr tisi aqsiyp kýlip qoydy. Kýlgeni de yryldaghany sekildi ýreyli eken, ezuining ashyla týsip, soydaq tisterding yrsiyp shygha kelgeni qalay da bir dir etkizedi.

— Asa qoryqpanyz, bizge, qasqyrlargha qazirgi tanda eng dúrys jol birjola adamgha ainalu. Onsyz bolashaghymyz joq, bizding kóptegen qasqyrlar búny týsinedi. Degenmen búrynghy әdetinen qayta almay jýrgen azdaghan ýiirler de bar. Solar әr ónirge baryp, malshylargha tynyshtyq bermey, malyn jaryp, bauyzdap ketip jýr. Sol az ghana búzghynshylardyng jaman qylyghy bizding de basqa týsken salyq. Az jyldyng ishinde kóptegen qasqyrlar adamdardyng biyik mәdeniyetin tolyq mengerip, endigәri qaytadan qasqyr bolmay-aq ómir sýre alady. Siz, mine sonyng birin óz kózinizben kórip otyrsyz. Adam tilin bilmeytin qasqyr joqtyng qasy qazir… tipti keybir qasqyrgha óz tilinen kóri adam tili ynghaylyraq…

Bir shyny shaydan keyin Qaydar qasqyr óstip kósilip sóilep ketti. Onyng aityp otyrghan sózderi ózine qanday manyzdy sezilip túrghanmen mening esil-dertim býgingi týndi qalay ótkerer ekenmin degen oidyng ainlasynda boldy. Ýstelden joghary tórge qaray biyik tapchan qoyylghan, búnda qonaqtar jatatyn bolsa kerek, endeshe men de sonda jantaymaqpyn. Al ózderi qayda jatady? Maghan qatarlas jatsa, tipti qansha mәdeniyetke jetti desek te, tabighaty qasqyr emes pe, úiqysyrap jatyp jep qoysa she? Mynau bóltirikterding qaryny ashyp ketip bir-eki tistep alsa da onay jara qaldyrmas!.. Óstip otyrghanda ortagha bir tabaq et keldi. Kәdimgi qoydyng eti, jambas, qabyrghalary pyshaqpen jónimen búzylghan, eti júlmalanbaghan kýiinde, óz sәnimen tóre tabaq et.

— Al, bata beriniz… jo, búl etti men bazardan satyp alyp kelemin. Kәdimgi adamdar sekildi. Esh seskenbey jey beriniz, keng otyrynyz, qane, әueli bata!

Kýmiljip qaldym. Qaydargha senbeuge taghy amalym joq siyaqty, biraq bir sәttegi osy qúrsha dýniyeni qabyldau onay nәrse de emes. Birding basyn, birding sonyn aityp bata jasaghan boldym. Tabaqtaghy etten de shúqylap qana jedim. Bóltirikter etke qúlshyna úmtylady, sheshesi men әkesi qoldarynan qaghyp qalyp tektep otyr. Eki qasqyr tamaqty adam sekildi eppen, bayyppen jeydi. Tipti qonaghynyng tәbetine qarap, azdap irkilip otyrghany da bayqalady. Ezulerinen aqqan silekeyin oramalmen jii sýrtip, shama kelse taza kórinuge tyrysuda. Al bóltirikterding aqsighan tisterining arasynan aqqan sól kólge ainalghan. Ony da shesheleri jyldam tazalap tastaugha tyrysyp-aq otyr. Búnday ortada tamaghynnan as óte me? Tipti qúsyp jibere jazdap, ózimdi zorgha ústap qaldym. Al Qaydar qasqyr bolsa et pen sorpanyng arasynda bayaghy bir saryndy әngimesin tolghap, auyz jappay sóilep otyr. Maghan bir nәrseni qatty týsindirgisi keletindey.

— Sizge aittym ghoy, búny ghylym әli moyynday qoyghan joq dep, qazir búghan senuding ózi qiyn. Biraq osy kórip otyrghan kórinisiniz naqty óte jyldam jýrip jatqan evolusiyanyng dәleli. Búl shyndyq. Búl salagha ghalymdardy tartu kerek. Biraq bizding elde naqty evolusiya teoriyasyn zertteytin ghalym tappadym. Al shetelge shyghu jaghy taghy qiyndau. Óitkeni biz damudyng әli alghashqy satysyndamyz… kýndiz adam bop jýrsek, týnge qaray qaytadan óz bolmysymyzdy tabamyz… baghana óziniz kórgen kólikterding barlyghy qasqyrlardyki. Biz qazirshe eshkimge búl qúbylysty aitpau kerek dep otyrmyz… ózining uaqyty keler…

Sózine qarasam, bolashaqtan ýmiti zor. Qasqyrlardyng qylyghyn únatpaydy, adam bolsaq aldymyz jaryq deytindey. Aqyry as ta ishilip bitti. Qaydar qasqyrdyng úzaq leksiyasynan keyin maghan osy bólmening tórine tósek saldy. Qaladan satyp alynghan, kәdimgi júmsaq, tap-taza kórpe-jastyq. Baqytyma jaray, ózderi qarsy bólmege jatty. Tósegi qansha jayly bolghanmen kónilim tynysh tappady, kórer tandy kózben atyrdym.

Kýn shyghar-shyqpasta Qaydar qasqyr úiqysynan túryp, mening bólmeme kirdi.

— Jaqsy úiyqtadynyz ba?.. Bizding qasqyrlar tek kýndiz úiyqtap, týnde jortyp jaman ýirengen ghoy. Qazir eptep týngi úiqygha ýirenisip qaldyq… tanghy asqa keliniz,— dep tisteri aqsiya kerilip-sozylyp aldy da qaytadan shyghyp ketti.

Týnde qanday da bir jaghday bolsa dep kiyimsheng jata salghamyn, Qaydar qasqyr bólmeden shygha salysymen jyldam túryp, dәretke shyqtym da, ýy janyndaghy búlaqtyng taza suyna betimdi juyp, qaytyp kirdim. Auyz ýige dastarhan jasap qoyypty, dastarhanda bauyrsaq pen bazardan alynghan irimshik, sary may bar. Irimshikke sary may jaghyp auyz týidim, qanshyr qasqyr ózi pisirgen bauyrsaqqa batpadym.

— Endi jolgha shyghayyq, kesh bop ketedi,— dedi Qaydar qasqyr. Qaydarmen birge ornymnan túryp, dastarhangha rahmet aityp, amanshylyq tilep syrtqa bettedik. Qaydar aldyma týsti de sólkektep jelip otyrdy. Adymymdy jyldam basyp, qansha tezdetuge tyryssam da, qalyp qoya berip, qasqyr sonaday jerge baryp búrylyp kýtip túrdy. Ýiden alsytaghan sayyn Qaydar qasqyrdyng sózi azaya berdi. Songhy kezennen asyp týse bergende kýn tau tóbesine tolyq shyghyp, barsha alapqa núryn jaydy. Aynalama kóz salghanym sol eken, etektegi kóp kólikke qaray әrbir jylghadan, kezennen sólkektep kelip týsip jatqan kókshulan arlandardy kórdim. Bәri de asyghys, jortuylgha shyghyp bara jatqanday sústy, arqa jýnderi jyltyrap, kýnning núryna jalt-júlt etedi. Kýdireygen jaly men bileulengen júmyr qúiryqtary tolqynday búlghandap odan әrmen sús qosady. Abdyrap túryp qaldym. Búny bayqap Qaydar qasqyr artyna búryldy.

— Alandamanyz, olar eshkimge tiyispeydi. Ózim týsindiremin. Sóilesemin…

Qaydar aityp auyz jighansha qasqyrlardyng birazy maghan nazar salyp ýlgerdi. Meni kórgenderi tosylyp toqtap qalghanday boldy. Birinen keyin biri kórip, úilyghyp toptasa bastady. Bәri shúbyryp bizge qaray ayandady. Eki tizem dirildep ketti. Qaydar qasqyr olargha qarsy bettedi. Jalghyz senerim Qaydar bolghan song amalsyz sonyn kýttim. Top qasqyrdyng aldyna Qaydar baryp qúiryghyn bir silkip jiberip túra qaldy. Búl joly olar óz tilinde sóilesti. Yryldasyp, arsyldasyp, Qaydardy ýiire qorshap, kók jasyl kózderi ottay janyp, azulary aqsiyp úzaq yrghasty. Sosyn birte-birte ymyragha kelip, ýnderi bayaulay berdi. Bir kezde Qaydar qasqyr suyrylyp beri shyqty.

— Jýriniz kólikke, ketemiz!

Jýgirip kólikting janyna keldim. Qaydar endi qasqyrdan adamgha ainalu prosesinen ótti. Áueli tik túryp, sosyn birte-birte iyqtary, moyyny, bet-jýzi, sosyn qol-ayaghy, basy adam keypine ótti. Kólikting artyndaghy kiyimderin alyp jyldam kiyindi de, rólge otyrdy. Biz myna bókterden shyghyp ketkenshe ózge qasqyrlar tyrp etpey qarap túrdy. Bizding kólik túmsyqtan búryla bergende ghana óz kólikterine qaray selqos tarap bara jatqanyn kózim shaldy.

Qalagha jetkenshe Qaydar bir auyz til qatpady, men de tis jaryp eshtene aitpadym. Tek júmystyng janyna kelgende ghana, kólikti túraqqa qoyyp jatyp, bayyppen moyyn búrdy.

— Búl oqighany siz ekeuimiz ghana bileyik. Baghanaghy top qasqyrgha solay dep uәde berdim. Olardyng kim ekenin, qayda júmys isteytinin siz bilmeysiz, men aita almaymyn. Sondyqtan, qúpiyalyqty berik saqtau óziniz ýshin kerek. Eshkim bilmesin! Biluge tiyis bolghan kezde ózim de aitarmyn.

Búl sәttegi Qaydar bayaghy ózim eptep júmsaq keketip, mazaq etuge bolatyn Qaydar emes edi. Búl mýlde basqa bolmys. Men tis jarmaugha uәde berdim.

Arada jarty jyl uaqyt ótti. Artymnan andyp jýrgen qasqyr-adamdar joq pa eken degen qorqynyshpen jýrip, aqyry búl oqighany da eptep úmyta bastadym. Ómir bayaghy óz aghysyna týsti. Qanshama yrghasyp, talpynghanmen zannyng «Jayymen jýrgen qasqyrlardy atugha bolmaydy» degen tarmaghyn bekitu mýmkin bolmady. «Jazalau richagy joq, endeshe búl tarmaq ýshin qarjy bólinse ol qúmgha qúighan sumen ten, jemqorlyqqa bastau bolatyn zan! Qabyldaugha bolmaydy» degen bir deputattyng uәji barlyq qarsy pikirdi basyp týsti. Aqyry zang osy tarmaqsyz qabyldandy. Zang qabyldanghan kýni Qaydardyng janarynan ókingen, ýmitsizdikke batqan auyr úshqyndy anghardym. Mәselening mәnin men ghana týsinip túrghanymdy ol da biledi. Ekeuimiz kózben úghystyq. Bir aptadan keyin Qaydar qyzmette ósip departament bastyghy bolyp taghayyndaldy. Bәrimiz qúttyqtadyq, onyng jýzine qaytadan ýmit úshqyny úyalaghanday sezildi.

Taghy bir qansha ailar ótti. Jana zandar, jana taqyryptar, jana adamdarmen tirshilik qaynap jatty. Bir kýni departament basshysyna qol qoydyratyn әldebir qújatty alyp esigine bardym. Hatshy qyz «býgin bastyq joq»,— dedi.

— Qayda ketti?

— Aytpady. Býgin tanerteng júmysqa kelgen joq.

— Auyryp qalghan joq pa eken?

— Bilmedim,— dep basyn qiqang etkizdi hatshy qyz.

Búl kezde zang kýshine engeli eki aigha juyqtap qalghan edi. Kónilimde kýmәn payda bola qaldy. Izdep barsam ba eken degen oy keldi. Biraq batyldyq etpedim. Qaydar sol beti júmysqa kelmedi. Tek on shaqty kýnnen keyin ghana televizordan «deportament basshysynyng kóligi tau ishinen tabyldy, izdeu júmystary jalghasuda» degen aqparat tarady. Mening kóz aldymda sólkektey jelip kele jatqan súry arlannyng kenet atylghan myltyq dauysymen búratylyp baryp qúlap týskeni elestedi. Óler aldynda birde adamgha, birde qasqyrgha ainalyp úzaq búratyldy, sonynda alasa jusan ósken, qon qara topyraqta súlyq týsken tayynshaday arlan qasqyr ghana jatty.

Sony.

Esbol Núrahmet

Abai.kz