AYaQTALMAGhAN TRAGEDIYa
(poligon әngimeleri)

Semeyde kóp ayaldaghan joqpyz, әsirese toy iyesi Saparghaly Begalinning ózi qyrgha qaray tez jýrip ketudi ótingen son, Kýshikbaydyng basyna bir at shaldyryp alyp, zulap otyryp Jiydebaygha jetip keldik. Abaydyng ýii atandyrghan enseli biyik kiyiz ýy syily qonaqtargha arnayy tigiledi eken. Ishi toly adam: oblys, audan ókilderi óz aldyna, Saparghalidyng seksen jasqa toluyna baylanysty qasyna ergen nókerleri ispetti bir top adam barmyz: Jýsipbek Elebekov, Kәuken Kenjetaev, Jappar Ómirbekov, úldary Hamiyt, Mәjiyt, Qasym jәne men.

Toy iyesining qolqasy oblys ókilin, audan basshylaryn qatty qinady, ózderi onasha shyghyp, qayta-qayta kýbirlesip, kensege kirip ketip, әldebireulermen aiqaylasyp, oryssha sóilesip, jalynghanday, ótingendey bolyp, aqyry bir sheshimge kelgen sekildi. Negizgi mamandyghy әdebiyetshi-múghalim, auzyn ashsa kómekeyi kórinetin aqkónil, eldin, jerding kóp әngimesin suday aghyzatyn, Abay, Múhtar shygharmalaryn jatqa aityp, talay kisini auzyna qaratqan, sheshendigimen nebir aqyn-jazushyny tanqaldyrghan, úzyn boyly qara súr jigit Bәttash Sydyqov qily minezdi, kóp syily qonaq kýtip, tis qaqqan, әkki, qas-qabaqtan tanityn súnghyla; әdettegi aqpa-tókpe minezin sezdirmey, raykom hatshysyna layyq, el aghasyna tәn sabyr-salmaqpen Saparghaly men Jýsipbekting kónilinen shyghyp, razy etip jýr. Ymmen, qabaqpen talay sharuany bitirip jatyr. Sharua kelisilgen bolu kerek, qaytadan jolgha shyqtyq.

Kónili týsip, sheshilse, Saparghaly talay qyzyq, úzyn-sonar, әr qiyrgha tartatyn, mol saryndy, kóp әuezdi әngimeler aitushy edi. Arghydaghy Óskenbay, Qúnanbay, Abay dәuirleri, odan keyingi alasapyrandar, talay taram-taram hikaya bolyp óriledi. Jer atyna, zirat, beyitke qatysty anyzdar bir tóbe. Shynghys bókterinen búrynghy Degelen, Abyraly atyraptaryna qaray enkeygende, Saparghaly tipti aghyl-tegil kósilip otyrdy. Búl ónirding ataqty batyrlary, dәulet bitken baylary, erekshe jaratylghan әnshi-kýishileri, reti kelgende jýirik at, sylang tazy, alghyr qúsyna sheyin sóz boldy.

Bir oqighany ekinshi oqighamen shatastyrmay, ýnemi sabaqtastyra, jarystyra órbitip, tirshilikting kóp syrlaryn, san aluan taghdyrlardy kóz aldyna alyp keledi, әrbir adamnyng týr-týsi, jas shamasy, minez qalpy, sóz maqamy, – bәri óz ornynda, úzaq romandy tyndap otyrghanday bolasyn, jazyghy qaghazgha týspedi demesen, bas-ayaghy júp-júmyr kórkem shygharma.

Aldaghy mashinalar toqtay bastady.

– Búdan әri barugha bolmaydy, – dedi oblystan minip kelgen «Volganyn» shoferi, jasy eluding ishinde, ózi salmaqty, ornyqty adam.

Bәttash oghan jaqyndap kelip, qúshaqtap, arqasynan qaghyp, onasha shygharyp alyp, sóilese bastady:

– Viktor Timofeevich, taghy kishkene taqay týseyik, eshtene bola qoymas, – dedi.

– Joq! Endi bir adym da ilgeri barugha qaqymyz joq. Myna belgini kórdiniz be? Onyng ar jaghy tor, ótuge bolmaytyn tor.

Raykom hatshysy kýlip jiberdi:

– Oibay-au, qazir búl dalada ne belgi joq, ne tor joq – solar boyynsha jýrip, túrsan, jan bagha almay qalasyz ghoy?

Viktor Timofeevichting týsi salqyn tartty, dausy qatqyl shyqty:

– Siz búl belgini biluiniz kerek. Otpen oinaugha bola ma? Jalghyz siz ghana emes, audan halqy týgel qaterli tanbany biluge tiyis. Búl – radioaktivti aimaq degen sóz. Onyng ziyanyn siz menen jaqsy bilesiz. Endeshe men zapastaghy ofiyser retinde halyq jazushysynyn, halyq artisterinin, rejisserdin, basqa da jigitterdin, sizdin, eng sonynda ózimning ómirime balta shapqym kelmeydi. Sondyqtan keri búrylugha tiyispiz.

Búl kezde basqa mashinalardaghy jigitter de týgel týsip, kógalgha syrmaq tóselip, kilem jayylyp, kórpe, jastyq tastalyp, alqa-qotan jayghasyp, ayaqtaryn kósile bastaghan.

Jylap aghyp jatqan búlaq suymen Saparghali, Jýsipbek, Mәjit beti-qoldaryn jua bastady.

– Balday tәtti, dәri-dәrmek, hlor-slor qosylmaghan bir jútsang shólindi qandyrady, – desip, kesemen su alyp, kezek-kezek iship jatyr.

– Oibay-au, qymyz ishpeysizder me? Óli sudy qaytesizder? – dep Bәttash mazasyzdanyp qaldy.

Key kezde Saparghaly men Jýsipbek arasyndaghy әngime bizge beytanys saryngha auysady. Olar eshkimdi elemeydi,  ayaq astynan súraq qoysan, jaqtyrmaghan synay anghartady, sondyqtan onday kezderde sózderin bólmeuge tyrysamyz. Jýsipbek bayau ghana әn әuenin, ne kýy sazyn estiler-estilmes tartyp otyrady. Kóbinese esimin biz bilmeytin, dýniyeden ótip ketken búrynghylardyn, óz zamandastarynyng tirshilik әreketi, bastan ótkenderi, әke-sheshelerining tarihy, eski auyldyng hikayasy, anshylyq-serilik әngimeleri.

Kәuken men Mәjitting sybyry tausylmaydy, әsirese úzaq jyldar boyy Moskvada túrghan Mәjitting oqymaghan kitaby, bilmeytin kýldirgi әngimesi joq, al Kәuken repertuaryndaghy belgili taqyryptyng biri – Abay aulynan shyqqan ózimen qúrdas akterding aitqan sózderi, bastan keshken oqighalary. Onyng Abay, Amankeldi roliderine talasyp, boyyng shaghyn degenge namystanyp, basshy qyzmette otyr»an boyy shaghyn azamattargha baryp, olardyng jauaptaryna qanaghattanbay, aqyry «Ara» jurnalynyng redaktory jazushy Qanekey Jarmaghambetovten estigen ashy sózden keyin toqtaghanyn úzaq sonar kýlkili hikaya etip aitudan jalyqpaydy. Eng sonynda Kәuken: «Sol aghalarynmen aitqan myng qaljyngha bylq etpey, ottapsyn, Týietirsek», – deydi. Týietirsek – maghan qoyghan aty. Bir sózben óltiredi antúrghan. Qoyghan atyn qarandarshy – Týietirsek», – dep qarqyldap kýlip alady.

Jappar men Hamit birynghay. Jappardyng qolynan dәpteri men qalamy týspeydi, ylghy súraytyny jer, su, an, shóp, tau, ósimdik ataulary, kýndiz-týni, jinalysta, otyrysta, kiyiz ýide, mashinada jýrip kele jatyp, sóilesip túryp jaza beredi. Keyde belgili nәrsening ózin qayta-qayta súraydy, bir aqsaqalgha seleudi kórsetip túryp, «mynau ne?» degende ana kisi, «tu-u, shyraghym-ay, qala әbden sharshatqan ba, seleudi bilmeysing be, seleu emes pe, әlde meni mazaqtap túrsyng ba?»  dep ashulanghan.

Hamit kóbine eki aqsaqaldy jaghalaydy, solardyng tilin tabugha tyrysady. Qasym ekeuimiz bir júppyz.

Úldary Hamiyt, Mәjiyt, Qasym әkelerining qas-qabaghyna qaraydy, ol kisini «agha» deydi, artyq sóz aitpaydy, araq-sharaptyng ózin bayqap ishedi, qyzu kezde ol kisining kózine týspeuge tyrysady. Búl topta ózin erkin ústaytyn, oiyna kelgenin aitatyn – Kәuken. Saparghaly onyng atalaryn, elin, jerin jaqsy biledi, aghalarymen ýzengiles dos, dәmdes, tabaqtas bolghan, tipti Shәibay aghasymen birlesip anshylyq turaly kitap ta jazghan, sondyqtan shyghar, Kәukendi erkeletip, qaljyngha ózi tartyp, kýlisip otyrady.

– Sapeke, – dedi Kәuken kózi kýlip, – siz osy qalay oilaysyz, әskery adamdarda bas  bar ma?

– Sonday súraq bola ma eken?

– Bolghany ghoy, meninshe, әskery adamdarda bas bar dep oilaymyn.

– Mynau danyshpandyq eken, Kәuken. Áskery adamdarda bas bar deysin, ә, –dep Saparghaly jymiyp kýldi. Basqalar da kýlip jatyr.

Kәuken basyn kóterip, maldasyn qúryp, boyyn týzep otyrdy, qaqyrynyp aldy, daugha endi kirisetin biyding keypine kirdi.

– Kýlmeniz, Sapeke. Áskery adamdarda bas bar deytin sebebim – mynau. Sizding tughan jeriniz Degeleng tauyna, onyng manayyna poligon ornatu ýshin әskery adamdar oilanbady deysiz be, oilandy. Jýz ret, myng ret oilandy. Aqyry layyq dep tapty. Elsiz jer. Ózen-kóli joq. Shól. Qu dala, qu mediyen. Ata-balalarynyzdyng kýnәsi de bar shyghar, mýmkin, – dey bergende Saparghaly sanq ete týsti.

– Ei, Týietirsek, ne tantyp otyrsyn? Qaydaghy shól, qaydaghy qu dala, qu mediyen, tapqan ekensing Betpaq pen Kerbalanyng shólin. Bile bilsen, Bayanyng ne, Qarqaralyng ne, Shynghystauyng ne, Tarbaghatayyng ne, Degelening ne – bәri bir qúiqa, bir atyrap emes pe? Búl mening ayaghyma kirgen shógir dep otyrmysyn, bile bilsen, qazaq halqynyng jýregine qadalghan oq emes pe? Jazylmaytyn jara, arylmaytyn dert. Búl zilzalanyng basy bar da, ayaghy joq sekildi ghoy. Úrpaghynnyng qyltasyn kesetin zúlmattan qalay qútylasyn, tәnirim-au!

Kóp uaqytqa deyin Saparghaly týiilip, tilin tistegendey bolyp otyrdy, ózgelerde de ýn joq. Bir kezde Hamitke iyek qaghyp, birdeneni әkelshi degendey ymdady. Joldorbanyng ishinen shýberekpen jaqsylap oralghan dýrbi shyqty. Saparghaly ornynan túryp, eshkimge til qatpastan, jota basyna kóterildi de, alystan dónkiyip kóringen Degeleng tauyn dýrbimen qaray  bastady. Tapjylmay úzaq otyrdy. Namazgha úiyghan dindar músylman ispettes, qaqqan qazyqtay qatyp qalghan. Ayaghymyzdyng úshynan basyp, dybys shygharmay tóbege biz de kóterildik. Saparghalida qan joq, sól joq, óni búzylyp ketken eken.

– Qúdayym-au, búl ne súmdyq?! Dәl osynday bolar dep ýsh úiqtasam oiyma kirer me? Degeleng tauyn qúrtyp jiberipti ghoy, taudy qúrtqan! Tau joghalghan! Úyalynyng shyny, Áulie asu qayda? Úzynbúlaq, Qarabúlaq qayda ketken? Ózen-búlaq ólgen, arnasy da joq. Tau qúryghan, onyng ornynda tas-qiyrshyq tóbe jatyr. Hamiyt, Mәjiyt, bala kezinde bauyrynda asyr salghan taularyng ólipti! Ata-babalarynnyng ziraty da joyylghan. Endi ol jerlerdi biz eshqashan kóre almaymyz. Búdan әri qaray attap basugha bolmaytynyn anau belgi aityp túr, anau qorshau tor aityp túr, ony men de bilem, nege bilmeyin... Áy, balalarym, inilerim, o zamanda, bú zaman, tau ólgenin kórgen kisi bar ma, mine, soghan da jettik, mening atamekenim, tughan tauym – Degeleng ólgen eken, maghan kónil aityndar. – Saparghalidyng kózinen búrshaq-búrshaq jas yrshyp-yrshyp ketti.

Búdan keyin Aqbúlaq, Qaynar, Qyzyltu sovhozdarynda, audan ortalyghy Qarauylda, basqa da jerlerde kóp júrt jinalghan, halyq jazushysynyng seksen jasyn qoshemet etken talay qyzyqty bas qosular, oqushylarmen kezdesu keshteri ótkenimen, Saparghaly asa kóp quana qoyghan joq, kóbinese Jýsipbekpen sóilesip, әitpese múrty salbyrap, jýdeu keskinde, óz oiyna berilip, top ishinde oqshaulanyp qaldy. Kýtim, syi-siyapattan kemshilik bolghan joq, Semeyding dala, qalasy sýiikti perzentine qúshaghyn keng ashqanmen, Saparghaly jýrgenidegi auyr bir shemendi, qúsa-múndy, zil-zala qayghyny erite almaghan sekildi.

Almatyda ótken saltanatty Ghabiyt, Ghabiydender basqaryp, kóp jyly sóz aitylyp, әsirese qart qalamgerding beriktigi, densaulyghynyng myqtylyghy, qayrat-kýshi erekshe dәriptelip, Búqar jyrau, Jambyl jetken jerge barady dep qoshemet kórsetildi. Álde bәibishesinin, әlde úly Mәjitting ólimin kótere almady ma, Saparghaly toqsangha ilikpey kýrt ketti. Álde ol tughan jeri – Degeleng tauynyng ólgenin kótere almady ma eken?..

Rymghaly Núrghaliyúly

Abai.kz