اياقتالماعان تراگەديا
(پوليگون اڭگىمەلەرى)

سەمەيدە كوپ ايالداعان جوقپىز، اسىرەسە توي يەسى ساپارعالي بەگاليننىڭ ءوزى قىرعا قاراي تەز ءجۇرىپ كەتۋدى وتىنگەن سوڭ، كۇشىكبايدىڭ باسىنا ءبىر ات شالدىرىپ الىپ، زۋلاپ وتىرىپ جيدەبايعا جەتىپ كەلدىك. ابايدىڭ ءۇيى اتاندىرعان ەڭسەلى بيىك كيىز ءۇي سىيلى قوناقتارعا ارنايى تىگىلەدى ەكەن. ءىشى تولى ادام: وبلىس، اۋدان وكىلدەرى ءوز الدىنا، ساپارعاليدىڭ سەكسەن جاسقا تولۋىنا بايلانىستى قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرى ىسپەتتى ءبىر توپ ادام بارمىز: جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، كاۋكەن كەنجەتاەۆ، جاپپار ومىربەكوۆ، ۇلدارى حاميت، ءماجيت، قاسىم جانە مەن.

توي يەسىنىڭ قولقاسى وبلىس وكىلىن، اۋدان باسشىلارىن قاتتى قينادى، وزدەرى وڭاشا شىعىپ، قايتا-قايتا كۇبىرلەسىپ، كەڭسەگە كىرىپ كەتىپ، الدەبىرەۋلەرمەن ايقايلاسىپ، ورىسشا سويلەسىپ، جالىنعانداي، وتىنگەندەي بولىپ، اقىرى ءبىر شەشىمگە كەلگەن سەكىلدى. نەگىزگى ماماندىعى ادەبيەتشى-مۇعالىم، اۋزىن اشسا كومەكەيى كورىنەتىن اقكوڭىل، ەلدىڭ، جەردىڭ كوپ اڭگىمەسىن سۋداي اعىزاتىن، اباي، مۇحتار شىعارمالارىن جاتقا ايتىپ، تالاي كىسىنى اۋزىنا قاراتقان، شەشەندىگىمەن نەبىر اقىن-جازۋشىنى تاڭقالدىرعان، ۇزىن بويلى قارا سۇر جىگىت ءباتتاش سىدىقوۆ قيلى مىنەزدى، كوپ سىيلى قوناق كۇتىپ، ءتىس قاققان، اككى، قاس-قاباقتان تانيتىن سۇڭعىلا; ادەتتەگى اقپا-توكپە مىنەزىن سەزدىرمەي، رايكوم حاتشىسىنا لايىق، ەل اعاسىنا ءتان سابىر-سالماقپەن ساپارعالي مەن جۇسىپبەكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، رازى ەتىپ ءجۇر. ىممەن، قاباقپەن تالاي شارۋانى ءبىتىرىپ جاتىر. شارۋا كەلىسىلگەن بولۋ كەرەك، قايتادان جولعا شىقتىق.

كوڭىلى ءتۇسىپ، شەشىلسە، ساپارعالي تالاي قىزىق، ۇزىن-سونار، ءار قيىرعا تارتاتىن، مول سارىندى، كوپ اۋەزدى اڭگىمەلەر ايتۋشى ەدى. ارعىداعى وسكەنباي، قۇنانباي، اباي داۋىرلەرى، ودان كەيىنگى الاساپىراندار، تالاي تارام-تارام حيكايا بولىپ ورىلەدى. جەر اتىنا، زيرات، بەيىتكە قاتىستى اڭىزدار ءبىر توبە. شىڭعىس بوكتەرىنەن بۇرىنعى دەگەلەڭ، ابىرالى اتىراپتارىنا قاراي ەڭكەيگەندە، ساپارعالي ءتىپتى اعىل-تەگىل كوسىلىپ وتىردى. بۇل ءوڭىردىڭ اتاقتى باتىرلارى، داۋلەت بىتكەن بايلارى، ەرەكشە جاراتىلعان ءانشى-كۇيشىلەرى، رەتى كەلگەندە جۇيرىك ات، سىلاڭ تازى، العىر قۇسىنا شەيىن ءسوز بولدى.

ءبىر وقيعانى ەكىنشى وقيعامەن شاتاستىرماي، ۇنەمى ساباقتاستىرا، جارىستىرا ءوربىتىپ، تىرشىلىكتىڭ كوپ سىرلارىن، سان الۋان تاعدىرلاردى كوز الدىڭا الىپ كەلەدى، ءاربىر ادامنىڭ ءتۇر-ءتۇسى، جاس شاماسى، مىنەز قالپى، ءسوز ماقامى، – ءبارى ءوز ورنىندا، ۇزاق روماندى تىڭداپ وتىرعانداي بولاسىڭ، جازىعى قاعازعا تۇسپەدى دەمەسەڭ، باس-اياعى جۇپ-جۇمىر كوركەم شىعارما.

الداعى ماشينالار توقتاي باستادى.

– بۇدان ءارى بارۋعا بولمايدى، – دەدى وبلىستان ءمىنىپ كەلگەن «ۆولگانىڭ» شوفەرى، جاسى ەلۋدىڭ ىشىندە، ءوزى سالماقتى، ورنىقتى ادام.

ءباتتاش وعان جاقىنداپ كەلىپ، قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاعىپ، وڭاشا شىعارىپ الىپ، سويلەسە باستادى:

– ۆيكتور تيموفەەۆيچ، تاعى كىشكەنە تاقاي تۇسەيىك، ەشتەڭە بولا قويماس، – دەدى.

– جوق! ەندى ءبىر ادىم دا ىلگەرى بارۋعا قاقىمىز جوق. مىنا بەلگىنى كوردىڭىز بە؟ ونىڭ ار جاعى تور، وتۋگە بولمايتىن تور.

رايكوم حاتشىسى كۇلىپ جىبەردى:

– ويباي-اۋ، قازىر بۇل دالادا نە بەلگى جوق، نە تور جوق – سولار بويىنشا ءجۇرىپ، تۇرساڭ، جان باعا الماي قالاسىز عوي؟

ۆيكتور تيموفەەۆيچتىڭ ءتۇسى سالقىن تارتتى، داۋسى قاتقىل شىقتى:

– ءسىز بۇل بەلگىنى ءبىلۋىڭىز كەرەك. وتپەن ويناۋعا بولا ما؟ جالعىز ءسىز عانا ەمەس، اۋدان حالقى تۇگەل قاتەرلى تاڭبانى بىلۋگە ءتيىس. بۇل – راديواكتيۆتى ايماق دەگەن ءسوز. ونىڭ زيانىن ءسىز مەنەن جاقسى بىلەسىز. ەندەشە مەن زاپاستاعى وفيتسەر رەتىندە حالىق جازۋشىسىنىڭ، حالىق ارتيستەرىنىڭ، رەجيسسەردىڭ، باسقا دا جىگىتتەردىڭ، ءسىزدىڭ، ەڭ سوڭىندا ءوزىمنىڭ ومىرىمە بالتا شاپقىم كەلمەيدى. سوندىقتان كەرى بۇرىلۋعا ءتيىسپىز.

بۇل كەزدە باسقا ماشينالارداعى جىگىتتەر دە تۇگەل ءتۇسىپ، كوگالعا سىرماق توسەلىپ، كىلەم جايىلىپ، كورپە، جاستىق تاستالىپ، القا-قوتان جايعاسىپ، اياقتارىن كوسىلە باستاعان.

جىلاپ اعىپ جاتقان بۇلاق سۋىمەن ساپارعالي، جۇسىپبەك، ءماجيت بەتى-قولدارىن جۋا باستادى.

– بالداي ءتاتتى، ءدارى-دارمەك، حلور-سلور قوسىلماعان ءبىر جۇتساڭ ءشولىڭدى قاندىرادى، – دەسىپ، كەسەمەن سۋ الىپ، كەزەك-كەزەك ءىشىپ جاتىر.

– ويباي-اۋ، قىمىز ىشپەيسىزدەر مە؟ ءولى سۋدى قايتەسىزدەر؟ – دەپ ءباتتاش مازاسىزدانىپ قالدى.

كەي كەزدە ساپارعالي مەن جۇسىپبەك اراسىنداعى اڭگىمە بىزگە بەيتانىس سارىنعا اۋىسادى. ولار ەشكىمدى ەلەمەيدى،  اياق استىنان سۇراق قويساڭ، جاقتىرماعان سىڭاي اڭعارتادى، سوندىقتان ونداي كەزدەردە سوزدەرىن بولمەۋگە تىرىسامىز. جۇسىپبەك باياۋ عانا ءان اۋەنىن، نە كۇي سازىن ەستىلەر-ەستىلمەس تارتىپ وتىرادى. كوبىنەسە ەسىمىن ءبىز بىلمەيتىن، دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن بۇرىنعىلاردىڭ، ءوز زامانداستارىنىڭ تىرشىلىك ارەكەتى، باستان وتكەندەرى، اكە-شەشەلەرىنىڭ تاريحى، ەسكى اۋىلدىڭ حيكاياسى، اڭشىلىق-سەرىلىك اڭگىمەلەرى.

كاۋكەن مەن ءماجيتتىڭ سىبىرى تاۋسىلمايدى، اسىرەسە ۇزاق جىلدار بويى موسكۆادا تۇرعان ءماجيتتىڭ وقىماعان كىتابى، بىلمەيتىن كۇلدىرگى اڭگىمەسى جوق، ال كاۋكەن رەپەرتۋارىنداعى بەلگىلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – اباي اۋلىنان شىققان وزىمەن قۇرداس اكتەردىڭ ايتقان سوزدەرى، باستان كەشكەن وقيعالارى. ونىڭ اباي، امانكەلدى رولدەرىنە تالاسىپ، بويىڭ شاعىن دەگەنگە نامىستانىپ، باسشى قىزمەتتە وتىر»ان بويى شاعىن ازاماتتارعا بارىپ، ولاردىڭ جاۋاپتارىنا قاناعاتتانباي، اقىرى «ارا» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى جازۋشى قانەكەي جارماعامبەتوۆتەن ەستىگەن اششى سوزدەن كەيىن توقتاعانىن ۇزاق سونار كۇلكىلى حيكايا ەتىپ ايتۋدان جالىقپايدى. ەڭ سوڭىندا كاۋكەن: «سول اعالارىڭمەن ايتقان مىڭ قالجىڭعا بىلق ەتپەي، وتتاپسىڭ، تۇيەتىرسەك»، – دەيدى. تۇيەتىرسەك – ماعان قويعان اتى. ءبىر سوزبەن ولتىرەدى انتۇرعان. قويعان اتىن قاراڭدارشى – تۇيەتىرسەك»، – دەپ قارقىلداپ كۇلىپ الادى.

جاپپار مەن حاميت بىرىڭعاي. جاپپاردىڭ قولىنان داپتەرى مەن قالامى تۇسپەيدى، ىلعي سۇرايتىنى جەر، سۋ، اڭ، ءشوپ، تاۋ، وسىمدىك اتاۋلارى، كۇندىز-ءتۇنى، جينالىستا، وتىرىستا، كيىز ۇيدە، ماشينادا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، سويلەسىپ تۇرىپ جازا بەرەدى. كەيدە بەلگىلى نارسەنىڭ ءوزىن قايتا-قايتا سۇرايدى، ءبىر اقساقالعا سەلەۋدى كورسەتىپ تۇرىپ، «مىناۋ نە؟» دەگەندە انا كىسى، «تۋ-ۋ، شىراعىم-اي، قالا ابدەن شارشاتقان با، سەلەۋدى بىلمەيسىڭ بە، سەلەۋ ەمەس پە، الدە مەنى مازاقتاپ تۇرسىڭ با؟»  دەپ اشۋلانعان.

حاميت كوبىنە ەكى اقساقالدى جاعالايدى، سولاردىڭ ءتىلىن تابۋعا تىرىسادى. قاسىم ەكەۋىمىز ءبىر جۇپپىز.

ۇلدارى حاميت، ءماجيت، قاسىم اكەلەرىنىڭ قاس-قاباعىنا قارايدى، ول كىسىنى «اعا» دەيدى، ارتىق ءسوز ايتپايدى، اراق-شاراپتىڭ ءوزىن بايقاپ ىشەدى، قىزۋ كەزدە ول كىسىنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسادى. بۇل توپتا ءوزىن ەركىن ۇستايتىن، ويىنا كەلگەنىن ايتاتىن – كاۋكەن. ساپارعالي ونىڭ اتالارىن، ەلىن، جەرىن جاقسى بىلەدى، اعالارىمەن ۇزەڭگىلەس دوس، دامدەس، تاباقتاس بولعان، ءتىپتى ءشايباي اعاسىمەن بىرلەسىپ اڭشىلىق تۋرالى كىتاپ تا جازعان، سوندىقتان شىعار، كاۋكەندى ەركەلەتىپ، قالجىڭعا ءوزى تارتىپ، كۇلىسىپ وتىرادى.

– ساپەكە، – دەدى كاۋكەن كوزى كۇلىپ، – ءسىز وسى قالاي ويلايسىز، اسكەري ادامداردا باس  بار ما؟

– سونداي سۇراق بولا ما ەكەن؟

– بولعانى عوي، مەنىڭشە، اسكەري ادامداردا باس بار دەپ ويلايمىن.

– مىناۋ دانىشپاندىق ەكەن، كاۋكەن. اسكەري ادامداردا باس بار دەيسىڭ، ءا، –دەپ ساپارعالي جىميىپ كۇلدى. باسقالار دا كۇلىپ جاتىر.

كاۋكەن باسىن كوتەرىپ، مالداسىن قۇرىپ، بويىن تۇزەپ وتىردى، قاقىرىنىپ الدى، داۋعا ەندى كىرىسەتىن ءبيدىڭ كەيپىنە كىردى.

– كۇلمەڭىز، ساپەكە. اسكەري ادامداردا باس بار دەيتىن سەبەبىم – مىناۋ. ءسىزدىڭ تۋعان جەرىڭىز دەگەلەڭ تاۋىنا، ونىڭ ماڭايىنا پوليگون ورناتۋ ءۇشىن اسكەري ادامدار ويلانبادى دەيسىز بە، ويلاندى. ءجۇز رەت، مىڭ رەت ويلاندى. اقىرى لايىق دەپ تاپتى. ەلسىز جەر. وزەن-كولى جوق. ءشول. قۋ دالا، قۋ مەديەن. اتا-بالالارىڭىزدىڭ كۇناسى دە بار شىعار، مۇمكىن، – دەي بەرگەندە ساپارعالي ساڭق ەتە ءتۇستى.

– ەي، تۇيەتىرسەك، نە تانتىپ وتىرسىڭ؟ قايداعى ءشول، قايداعى قۋ دالا، قۋ مەديەن، تاپقان ەكەنسىڭ بەتپاق پەن كەربالانىڭ ءشولىن. بىلە بىلسەڭ، بايانىڭ نە، قارقارالىڭ نە، شىڭعىستاۋىڭ نە، تارباعاتايىڭ نە، دەگەلەڭىڭ نە – ءبارى ءبىر قۇيقا، ءبىر اتىراپ ەمەس پە؟ بۇل مەنىڭ اياعىما كىرگەن شوگىر دەپ وتىرمىسىڭ، بىلە بىلسەڭ، قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە قادالعان وق ەمەس پە؟ جازىلمايتىن جارا، ارىلمايتىن دەرت. بۇل ءزىلزالانىڭ باسى بار دا، اياعى جوق سەكىلدى عوي. ۇرپاعىڭنىڭ قىلتاسىن كەسەتىن زۇلماتتان قالاي قۇتىلاسىڭ، ءتاڭىرىم-اۋ!

كوپ ۋاقىتقا دەيىن ساپارعالي ءتۇيىلىپ، ءتىلىن تىستەگەندەي بولىپ وتىردى، وزگەلەردە دە ءۇن جوق. ءبىر كەزدە حاميتكە يەك قاعىپ، بىردەڭەنى اكەلشى دەگەندەي ىمدادى. جولدوربانىڭ ىشىنەن شۇبەرەكپەن جاقسىلاپ ورالعان ءدۇربى شىقتى. ساپارعالي ورنىنان تۇرىپ، ەشكىمگە ءتىل قاتپاستان، جوتا باسىنا كوتەرىلدى دە، الىستان دوڭكيىپ كورىنگەن دەگەلەڭ تاۋىن دۇربىمەن قاراي  باستادى. تاپجىلماي ۇزاق وتىردى. نامازعا ۇيىعان ءدىندار مۇسىلمان ىسپەتتەس، قاققان قازىقتاي قاتىپ قالعان. اياعىمىزدىڭ ۇشىنان باسىپ، دىبىس شىعارماي توبەگە ءبىز دە كوتەرىلدىك. ساپارعاليدا قان جوق، ءسول جوق، ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن.

– قۇدايىم-اۋ، بۇل نە سۇمدىق؟! ءدال وسىنداي بولار دەپ ءۇش ۇيقتاسام ويىما كىرەر مە؟ دەگەلەڭ تاۋىن قۇرتىپ جىبەرىپتى عوي، تاۋدى قۇرتقان! تاۋ جوعالعان! ۇيالىنىڭ شىڭى، اۋليە اسۋ قايدا؟ ۇزىنبۇلاق، قارابۇلاق قايدا كەتكەن؟ وزەن-بۇلاق ولگەن، ارناسى دا جوق. تاۋ قۇرىعان، ونىڭ ورنىندا تاس-قيىرشىق توبە جاتىر. حاميت، ءماجيت، بالا كەزىندە باۋىرىندا اسىر سالعان تاۋلارىڭ ءولىپتى! اتا-بابالارىڭنىڭ زيراتى دا جويىلعان. ەندى ول جەرلەردى ءبىز ەشقاشان كورە المايمىز. بۇدان ءارى قاراي اتتاپ باسۋعا بولمايتىنىن اناۋ بەلگى ايتىپ تۇر، اناۋ قورشاۋ تور ايتىپ تۇر، ونى مەن دە بىلەم، نەگە بىلمەيىن... ءاي، بالالارىم، ىنىلەرىم، و زاماندا، بۇ زامان، تاۋ ولگەنىن كورگەن كىسى بار ما، مىنە، سوعان دا جەتتىك، مەنىڭ اتامەكەنىم، تۋعان تاۋىم – دەگەلەڭ ولگەن ەكەن، ماعان كوڭىل ايتىڭدار. – ساپارعاليدىڭ كوزىنەن بۇرشاق-بۇرشاق جاس ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى.

بۇدان كەيىن اقبۇلاق، قاينار، قىزىلتۋ سوۆحوزدارىندا، اۋدان ورتالىعى قاراۋىلدا، باسقا دا جەرلەردە كوپ جۇرت جينالعان، حالىق جازۋشىسىنىڭ سەكسەن جاسىن قوشەمەت ەتكەن تالاي قىزىقتى باس قوسۋلار، وقۋشىلارمەن كەزدەسۋ كەشتەرى وتكەنىمەن، ساپارعالي اسا كوپ قۋانا قويعان جوق، كوبىنەسە جۇسىپبەكپەن سويلەسىپ، ايتپەسە مۇرتى سالبىراپ، جۇدەۋ كەسكىندە، ءوز ويىنا بەرىلىپ، توپ ىشىندە وقشاۋلانىپ قالدى. كۇتىم، سىي-سياپاتتان كەمشىلىك بولعان جوق، سەمەيدىڭ دالا، قالاسى سۇيىكتى پەرزەنتىنە قۇشاعىن كەڭ اشقانمەن، ساپارعالي جۇرگەنىدەگى اۋىر ءبىر شەمەندى، قۇسا-مۇڭدى، ءزىل-زالا قايعىنى ەرىتە الماعان سەكىلدى.

الماتىدا وتكەن سالتاناتتى عابيت، عابيدەندەر باسقارىپ، كوپ جىلى ءسوز ايتىلىپ، اسىرەسە قارت قالامگەردىڭ بەرىكتىگى، دەنساۋلىعىنىڭ مىقتىلىعى، قايرات-كۇشى ەرەكشە دارىپتەلىپ، بۇقار جىراۋ، جامبىل جەتكەن جەرگە بارادى دەپ قوشەمەت كورسەتىلدى. الدە بايبىشەسىنىڭ، الدە ۇلى ءماجيتتىڭ ءولىمىن كوتەرە المادى ما، ساپارعالي توقسانعا ىلىكپەي كۇرت كەتتى. الدە ول تۋعان جەرى – دەگەلەڭ تاۋىنىڭ ولگەنىن كوتەرە المادى ما ەكەن؟..

رىمعالي نۇرعاليۇلى

Abai.kz