«Sonda jauap bere alman men beyshara!
Sizderge erkin tiyer bayqap qara!»
Abay

I. Elenbegen erekshilik

Qazaq әdebiyetining tarihyndaghy Abaydyng ústaytyn ornyn bosaghagha qaray ysyrmalaushylar, oghan da mise tútpay, tabaldyryqtan shygharyp tastaushylar, mening bayqauymsha, dausyz bir momentti eskermey jýr: ol óz túsynda, jalghyz qazaq qana emes, basqa kórshiles elderden de,
Abaydyng әdebiyettegi ýzdiktigi. Armeniya men Gruziyany bylay qoyyp, basqa elderding ótkenin sholyp qarasaq, eng ozyghy Qazan tatarlary eken de, óngeleri sodan keyin qaray tiziledi eken. Ózbekstan, Týrikmenstan, Tәjikstan, Qyrghyzstan, Qaraqalpaqstan – qysqasy – býtin Orta Aziya XIX ghasyrdyng úzyn boyynda eski mәdeniyetining kirli kórpesin qalyng jamylyp, batys auasynan әli tynys ala qoyghan joq edi. Týrikmen әdebiyetining atasy sanalatyn Maghdumqúlidyng da kýrdeli enbegi – eski shaghatay әdebiyetining shenberinen shyghyp, az da bolsa, halyq әdebiyetining ýlgisine juysa jýrgendigi ghana edi, Biraq tozghan músylman kýnshyghysynyng mәdeniyeti qalybyn búzyp,
kónergen qalyp danalyghynyng tar aumaghynan shyghyp, әdebiyet mandayyn jana arnagha qaray búrghan, jer jýzi әdebiyetining keude jerine qaray jetelegen aqyn-jazushy, – ol kezde, Orta Aziya bylay túrsyn, Resey kýn shyghysy ghana emes, memleketti el – Týrkiyada da kem bolghan. Onda da «barmaq ólsheui»1 ólen, «Qaba dilini»2 «qara halyq» belgisi bolyp sanalyp, «nәfis әdebiyette»3 arab-parsy «gharuzynyn»4 «qansyghy tansyq» kórinetindi.

Tatarstanda Abay men bastas eki-aq adam bar edi. Múnyng biri – Chihabudtin Mәrjani, ekinshisi – Qaim Nasiri. Edil boyyn basqan eski fanatizm túmanynyng arasynan alghash sәule bergen, tatardyng jana ósip kele jatqan jas burjuaziyasyna mәdeniyet jóninen jol ashpaqshy bolghan XIX ghasyrdyng songhy jarymyndaghy tatar janashyldary osy ekeui bolatyn. Mәrjany –
shirigen islam irgesin aqyl kezdemesimen jamamaq bolghan, sholastikagha qarsy shyghyp, endi aqylgha baghyndyryp, mektepke deyingi ghylymy men orys tilin engizu qamynda ótken, ózinshe,

Abaydyng aqyndyghyn, basqa qasiyetterin bylay qoyyp, tek әdeby tilimizdi jasaudaghy enbegining ózin qansha alsaq ta, onda aqymyz ketetin týri joq. Onyng ýstine Abaydyng iri aqyn bolghanyn, onyng óleni bol, qara sózi bol, búrynghy halyq aqyndarynan da, shaghatayshyl molda aqyndardan da ozyp shyghyp, sony jol salghanyn eskersek, Abay beyneli aqyn ol kezde, qazaqta
ghana emes, kórshi elderde de bolyp jarymaghanyn kóru qiyn emes.

Óitkeni, alghan «Múhammediye» izimen, týrik tilinde jazyp jýrip baryp, beri kele Evropa ýlgisine týsken, sóitip tatar óleni tarihynda jana dәuir tughan Abdolla Toqaylar «Qan sonarda býrkitshi shyghady angha» jazylghanda, tughan da joq edi.

Qyrymda sol jyly Resey panturkizmning atasy Izmayl Gasprinskiy «Tilde, iste, pikirde birlik», «joghalsyn tatarshylyq!» úrandaryn kóterip, «Tәrjiman» gazetin
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 «Barmaq ólsheui» dep týrikter buyn negizdi metrikany aitady.
2 «Qaba dil» – túrpayy til degen maghynada.
3 «Nәfis әdebiyet» – kórkem әdebiyet.
4«Gharuz». Arab-parsynyng óleng ólsheu jýiesi, dauysty dybystardyng kezektesuine sýiengen
bolady, Abaydyng 1858 jyldarda jazghan: «ngzi raushan, kózi gauhar, lafildek bet ýshi әhmәr...»
deytin óleni osy jýiemen jazylghan.

shyghardy. «Tәrjimannyn» tilin biraz jeniltip alghan Ospan týrigining tili edi. Onyng «Tili de birliginin» astary – býkil týrik-tatar halyqtarynyng ana tilin qúrtyp, joyyp, bәrin de Ospan týrikterining tiline shoqyndyruy edi. Sonyng әleginen Qyrym tatarlary endi-endi qútylugha ainalyp, ózining ana tilin jana-jana tauyp kele jatyr. Juyrda bolyp ótken «Til, emle konferensiyasy» ghana Qyrym tatar әdebiyet tiline ornyqty, tura jol belgiledi. Azerbayjanda Abay ólgennen eki jyl song «Shelale», «Pungzat» jurnaldarynyng basynda Ahmet Qamal, Sabriybey-zade Nalid Huseyn-zade siyaqty týrikshilder otyryp alyp, «Sening tiling búzylghan Ospan tili... Sening ózinde til joq...»2 dep, Azerbayjan enbekshilerining óz tilin ózine bermey, osynysy ýshin Gasprinskiyden Hýseyin-zade alghys alyp edi3 . Azerbayjan halqynyng ana tiline jendirinkirep jazylghan Nariman joldastyng «Toyy» Abay ólgennen kóp keyin jazylghan edi. Ras, Azerbayjannyng búl jóninde bas bәige alatyn bir reti bar. Óitkeni temir jol baryp úshtasyp, Bakudy kapitalizm arnasyna alyp jibergen kezden – 900 jyldardan kóp ilik, XIX ghasyrdyng orta
jóninde, eskilikting qay tarauyna da tәtepki beruge talaptanghan onda bir adam boldy. Ol... Myrza Fataly Ahundov boldy. Myrza Fataly arab jazuynan qashumen birge eski Shyghys mәdeniyetinin, eski halyq nadandyghynyng әr týrine de qarsy kýsh júmsaghan, sonymen qatar birneshe әdeby múra da qaldyryp ketken adam edi. Azerbayjan halqynyng ana tili de aldymen sonyng shygharmalarynda ghana bolmashy oryn alghan edi. Biraq, týrkiyashildik auruynan ol da tazaryp bolmaghan edi. Sóitip, Abaydy kórshi elderdegi zamandastary, bastastarymen salystyrghanda Myrza Fataliyden basqa
eshkim de shendese almay shyghady. Últ tilinen de ozat shyghady. Óitkeni ol kezde taza halyq tilimen jazyp túryp, ol jaghynan klassik әdebiyet ýlgisimen shygharghan ol elderde adam bolghan joq. Abaydyn, bir qatar synshylar eskermey jýrgen, bir oqshaulyghy – osy.

Abaydy ózgeden ózge qylatyn onyng taghy bir ereksheligi bar: búl – Toqay men Dәrdimәddey, Faly Asqar Qamal men Fatih Ámirhanday, tipti – Mәrjany men Nasiriday – kezining qolayly jaghdayy, jaryqqa shygharghan, ósinki túrmys tilegi tikeley tudyrghan emes. Ol – oilau dәuirining tolqynynan payda bolghan nemis Luteri, fransuz Malerbi de emes. Sondyqtan, Renessanstay úly nóserding iri jemisteri: Leonardo da Vinchi, Albireht Durer bolu da Abaygha «búiyrmaghan». Abay  - shaghataydyng jaysyzdyghy basyp tudyrghan qaranghylyq ishinen keler tannyng sholpany bolyp elestep, túnyp túrghan tymyrsyq ta keler dauyldyng dauylpazy bolyp kýnirengen adam. Búl – óz
ortasynyng Dantesi siyaqty. Biraq, Dante – eskining sony, jananyng aldy edi. Orta dәuir men oyanu dәuirining aralyghyndaghy kópir edi. Al Abaydyng aldy joqqa juyq ta, arty ghana bar: ol – sony dәuirding basy, janalyq jelisining shat búrshaghy siyaqty. Óitkeni Rim emes, ýdere kóshken qayshylyq ómir ghoy. Abaydyng osy aldy – joqqa juyqtyghy, salghan jolynyng sonylyghy elenbegen
ereksheligining biri.

II. Abay jәne shaghatay әdebiyeti

Abaydyng aldy joq emes, joqqa juyq. Óitkeni Abaydyng aldynda da әdebiyet boldy. Ata múrasy, Abaydyng enshisine tiygen әdebiyet qazynasy eki týlik bolatyn: Biri – emshek sýtimen qatar qúlaghyna kirip, sýiegine singen ananyng «әldi, әldi, aq bópem», atanyng «sal-sal bilek, sal bilegi»,
qoyshynyng әni, qyzdyng synsuy, qaraly qatynnyng joqtauynan bastap kórkemdik sezimin sharbyday shyrmaghan halyq әdebiyeti. Ekinshisi – qajy auly, ordaly auyl bolghan Qúnanbay aulyna ala-bóle
tanys eski Orta Aziya ýlgisi – shaghatay әdebiyeti. Abaydyng aldy osy ekeui ghana. Abaydan búrynghy qazaq әdebiyeti búl ekeuining sharasynan shyghyp kórmegen-di. Abaydy kernegen aqyndyq quaty alghash tasyp tógilgende, osy qoldaghy bar qalypqa qúiylghan. Birqatar synshylar songhy kezde Abay shaghatay әdebiyetining shengelinen shygha alghan joq dep moyyndaytyn siyaqty. Biraq mening bayqauymsha, Abay múny 13-19 jastarynda ghana jaltyratyp taghynyp, sonan keyin suynyp, tastap ketken tәrizdi. Shaghatay әdebiyetining aldy men kózge týser ereksheligi – mistisizm, diuanalyq lirika. Onda bastan-ayaq órtengen ghashyqtyqtan basqa nәrse bolyp jarymaydy. Onyn
ghashyqtyghynyng týri de bólek, obekti kim ekeni belgisiz: qúday ma? Áyel me, tipti, erkek pe? Ghashyqtyghy jynyssyz ghashyqtyq. – Qәne, Abayda búl bar ma? – Úshqyny da joq.

«Җam-u jәm ishra huzur suy nasibumýr mәdam,
Saghiyata tәrki jam әilәp, geda boldum sena».

Rumka ishindegi salduarlyq suy mәngilik nesibem (edi),
– Ei, araq qúishy – rumkadan baz keshuge de bardym saghan.

(«saghan» dep ghashyghyna aitady.-Q. J.) Pende (kedey) boldym degen siyaqty diuanalyqty
Abaydan tauyp bolmaydy. Abay, «Shyraqtar, yntalaryng «menikinde» bolmasyn deuimen dýniyege qol siltegen sopy bolyp shyqpaydy. Ol «men»-di kirletetin «menikine» ghana qarsy. Iran –
shaghatay mistisizmining qashyp qútyla almaytyny – sol «men» – «nәpsi» emes pe?Sondyqtan Abay ghashyqtyqty qanshama ózegin órtey surettese de, ghashyghynyng «ayaghyn jalap», basyn býkpeydi.
Berilgeni sonsha ma, «Saghan qúrban mal men bas» dep ólip ketuge dayar, biraq Abaydyng kóksegen ólimi «enkeyip ólu» emes, «mendigin» saqtap, shalqayyp ólui. Abay Nauaiyshylap:
Dedim zauqyng tútyp, shytaqynny óbey,

Qóz, qashyna sýrtuben, qabaghynny óbey,
Gýldek yuzing islәbәn dudaghynny óbey,
Yok, yoq әgәr deseng dudaghynny óbey.
(Qyzyghyndy kórip, qyzylynnan (betinnen.-Q. J.») sýieyin dep edim, kózine qasyna ýikep,
qabaghynnan sýieyin dep edim, gýldey jýzinnen iyiskep, erninnen sýieyin dep edim, «Joq! Joq!» – desen, eger, ayaghynnan sýieyin dep edim) – demeydi.

Dýnie azabynyng tizesi batyp, kóresini kóre-kóre «qúday saldygha» kóngen, ólim men
tirshilikting jigin joghaltqan, qarsylasar dәrmen kóksemey, taghdyrdyng laghynet qamytyna moynyn ózi súqqan kónbestilik, qúldyq iydeyaly – mine, shaghatay әdebiyet mistisizmi salghan jol osy. Abay búdan aulaq. Búl – qolmen bolmasa da, oimen bostandyq izdep, «kóppen kórgen úly
toydy» búzbaq bolghan adam. Taghdyr qamytynan qalay bosanudyng jolyn, әdisin, ras, taba almaghan. Biraq búlqynbady deu zorlyq.

Mine, osy birindegi «mennen» qashu, birinshidegi «men» ardaqtau – osy Abay men shaghataydyng basyn bir qazangha syidyrmaytyn.
Búl jaghynan Abaydy shaghataygha úqsatushy da joq bolu kerek. Biraq biz Abaydyng pikir
baghyty, әdeby nysanasy sopyshyldyq jolynan aulaq ekenin aitumen, osy aulaqtyqtyng Abay
óleninen poetikalyq tehnikasyna da shalyghyn tiygizgendigin moyyndaghymyz keledi. Óitkeni
Abaydaghy tútastyq, týgeldik, garmoniya ony shalaghaylyqqa jibermegen. Abay – oishyl aqyn.
Ólenin pikir kernep túr. Onyng sezimi oishyl sezim. Biraq onyng oiy da – sezimshil oi. Sondyqtan
Abay ólenining mazmúny týrin kórsetip túrady da, týri mazmúnyn kórsetip túrady. Abaydyng tilinin
sózdigi (leksikasy), grammatikasy, Abay ólenining ólsheui, yrghaghy, úiqasymy, Abay suretinin
beynesi – bәri birge qosylyp ta, jeke túryp ta negizgi taqyryptyng kýiine biylep túrady. Onyn
sózderi tek bermek úghymyn jetkizerlik amal bolyp poetikasy óleng qalybyna siyarlyq qana bolyp
qoymaydy: biri olay, biri búlay da ketpeydi: solardyng әrqaysysy ýlken simfoniya orkestrindegi
jeke muzyka aspaptary siyaqty, ózderi bir-bir kýy tartyp túrady da, bәri qosylyp negizgi kýidi
shygharady, taqyryp sonyng bәrine diriyjer bolyp túrady. Din, qúday jayyn óleng qylsa, «Mәken
bergen, halyq qylghan – ol lәmәkәn», Uә kýtubihy degenmen isi bar ma?» – dep arabshalap ketedi:
orys mektebi, Saltykov, Tolstoydy sóz qylsa, jana kәsipke shaqyrsa, «zdravomyslyashiy»,
«zanimaysya pryamotoy» dep orysshalap ta qoyady. Berilgen kónilding shabytyna, kóterinki
bәsendigine qaray, týrlenip, grammatikalyq formalary birde shúbalan, birde jýrdek bolyp keledi.
Sóitip Abay ólenining mazmúny ózine layyq týrge orana kelse, týri de boyyna shaq mazmúnyn
jamylyp keledi. Týr men mazmún tek jarasyp otyrmaydy, «biri-birine auysyp, birinen-birine
qúiylyp» otyrady.
Osynday ish pen syrttyng bite qaynap, qosylghan Abayynda shaghataydyng ishi bolyp, syrty
bolmauy nemese syrty bolyp túryp, ishi bolmauy mýmkin de emes. Onday dissonansty Abay
garmoniyasy kótermeydi.
Ras, alghashqy әzirde, óleng dýniyesine qadam basqan kezde, shaghatay qarmaghyna Abay da
ilingen. Biraq, kóp úzamay ol qarmaqtan búlqynyp shyghyp ketken siyaqty. Ázirge belgili bir
kezenine jatatyn ýsh-aq óleni bar. Onyng da birining bas-ayaghy joq. Biraq, osy az ólenining ózin
jazylghan mezgilderi men formalary arasyndaghy ýilesimi jaghynan alyp qaraghanda, shaghatay
qaumasynan Abaydyng bir attasa-aq shyghayyn dep túrghanyn kóru qiyn emes.
Ýsh ólenining ekeui 1858 jyly (13 jasynda) jazylghan da, qalghan bireui búdan alty jyl
keyin 1864 jyly jazylghan. Mine, osy alty jyldyng ózi shaghatay әdebiyeti men Abay arasynda
edәuir syna bolyp tabylghan. 1858 jyly jazylghan ólenderining ekeui eki basqa óleng ekenine eshkim
talasa almas. Óitkeni birin qyzgha aitqan da, bireui iran-shaghatay aqyndaryna arnalghan. Eki
ólenning ólsheui de eki basqa. Biraq solay bola túryp, osy eki óleng bir-birine sonday úqsas, búl
úqsastyqty әldeqalay bola qalghan deuge siyar emes.
Búl ekeuinde mezgil birligine Abaydyng әdeby kózqarasynyn, әdeby tehnikasynyng birligi de
say kelip, ol Abaydyng qay Abay ekenin aityp túr. Ol – iran, shaghatay әdebiyetining klassikterimen
tanysqan, olardy úghynghan, sheberligine qol qoyghan, sondyqtan:
Fizuli, Shamsi, Sayqaliy,
Nauai, Saghdi, Firdousiy,
Qoja Hafiz – bu hәmmәsiy
Mәdet bar, ya, shaghiry – Furiyat», – dep, solardan mәdet-jәrdem tilegen Abay. Ol – әli
búlardyng ónerine osy kózimen qaraugha shamasy kelmegen, tek eliktey bergen Abay.
Mine, búl Abay ólenderi osy eki óleni – shyn maghynasymen shaghataysha shyqqan. Ólen
úiqasymynyng lajsyzdyghy (zaruata shaghriya) quyp әkep tyqqanda, әsirese, artyqsha oryn alatyn

arab-parsy sózderi shúbar til kerek pe? Halyq metrikasyn mensinbey, gharuz ólsheuin qoldanu
kerek pe? Halyq kәdesindegi úiqasym molyn jinap qoyyp:
«yzy raushan kózy gәuhar,
Lәghildek bet ýshy әhmәr,
Tamaghy qardan hәm biyhәr
Qashy qúdret, qoly shәge», –
siyaqty ýsh ret jalghasynan úiqasyp kelip, tórtinshiden týiip otyru kerek pe? Búl eki
ólende osynyng bәri de bar. Múndaghy teneuler de kóbinese shaghatay aqyndarynyng minip-minip
jauyr qylyp tastaghandary – qazaq sezimine úghymsyz beyneler: – «gәuhar kóz», «laghylday»
(marjanday) «ýsh qyzyl bet» «Sýleymen», «Shәmshi, «Iskendir» patshalarday mýlikti, baylyghy
mol adamdar. Keyingi kezde túrmystyng qanday qaranghy týkpirlerine de janary týsken qaranghy kóz
әli onda joq. Sondyqtan túrmystan alynghan beyne de joq. Kýnshyghys aqyndarynan qalghan, tozghan
beynelerden shetke shyqsa-aq «qasy qúdiret, qoly shege» syqyldy ýilesimsiz, sorly suretterge
úshyraydy. «Qaqtaghan ak kýmistey keng mandayly», «Ayttym sәlem, qalamqastardy» jazghan kezde
Abay sýigen súluyna «qolyng shegedey» demegen bolar edi: qasty qúdiretke teneuding de ornyn taba
almaghan bolar edi.
Mine, búl – aqyndyq beti ashylmaghan balang Abay kezi, Abayda, osynday, týgelimen shaghatay
tútqynynda bolghan dәuir boluy, osy eki ólenning ekeuining bir jylda jazyluy, týrining úqsastyghy
osyny kórsetedi: ekeuinde de shúbar til, ekeuinde de gharuz, ekeuinde de ýshten tastap, tórtten
týigen tizgin úiqasyn, birde shaghatay aqyndaryna syiynu bolyp, ekinshisinde solardan qalghan
jauyr beyne boluy osynyng bәri, osynshama úqsastyq, búl әldeqalay, kezdeysoq nәrse emes. Búl –
Abay aqyndyghynyng bir kezeni – shaghataygha elikteu kezeni, olardan shyghyp ketpek týgil, olardy
synamaq týgil, әli olardyng óz ishindegi tәuirin tandap alugha da, óz ishinen týr izdeuge de shamasy
kelmegen kezeni.
Endi ýshinshi ólenge («Álip dep ay jýzine ghibrat ettim») kelsek, múny jazghan kezde Abaydyn
bir ayaghy shaghatayda túrsa da, bir ayaghy shetke attaugha tayanghan kezi kórinedi.
Múnda aldymen kózge kórinetin – Abaydyng shaghatay әdebiyetindegi óleng tehnikasynyn
búltarystaryn tegis aralaghandyghy, ómirden bezip, keyipti keskin taba almay, aldyndaghy jazudyn
әripterin beyne qylyp paydalanghan shaghatay aqyndarynyng poetikalyq oiynyna sheyin
barghandyghy.
Ya – yarym, qalay bolar jauap sózin?
Mәt – qasyn, tәshtit – kirpik, sekin – kózin,
Ýtirmen asty-ýstili jazu da bar...
Arab әrpining as, ýs, ýtir, sekin, tәshtitterinen kórkemdik beynesin izdeu shaghatay
aqyndyghyna ýirenshikti әdet bolatyn. Nauaiydin
«Qashlarynden, kimge eger qanigh kónil ishre qiyal,
O – qyzyl qәghәda NON bolúr, – shapagh ishre hilal» degen ólendegi qasty non әrpine
úqsatuy, nemese:
«Janymdaghy jem – ol eki dalangha pida;
Anmen song әlif – taza ninaliyngha pida,
Núni daghy – ghanbarlyq hialiyngha pida,
Qalghan eki núqta – eki qalyngha pida»
Janymnyng «j» әrip – ol eki qasyna qúrban,
Onan song «a» әrpi taza boyyna qúrban,
«N» әrpi daghy jaqsy iyisti ay jýzine qúrban,
Qalghan eki noqat betindegi eki qalyngha qúrban», – degen ólenindegi j, d, a, n әripteri men
noqattar birin ol, birin búl mýshelerge menzetui – osy әrip beynesin isine asyrghan aqyndyq oiyny
bolatyn. Abay osyghan sheyin baryp, shaghatay ýlgisining úshyghyna shyqqan týri bar. Búl alty jyl
ishinde Abaydyng týr izdeu ekpini kóp óskendigin kórsetse, onyng ýstine әrip beynesin shaghataysha
beyne týrinde qoldanudy mise tútpay, әrip ornyna dybys alghanyn, әr dybysty sol dybyspen

bastalatyn sózge sinual esebinde ústaghanyn kórsetedi: «A-ay, b-bala, t-til, s-salamat, sh-sheker, q-
qabyl, k-kәmil, m-meyirim, n-nala», taghy basqalar. Osynyng ózi shaghatay ýlgisin ishinen shirite

bastaghany bolu kerek.
Shynynda, «Álip dep ay jýzine ghibrat ettim» óleni aldynghy eki ólennen kórine basqa. Búl –
shaghataydan qashyqtay bastaghan, qazaqtyng óz ýlgisine qayta beyimdele bastaghan kezi bolu kerek.

Tilindegi shúbarlyq nәli qalmaghan da bolsa, aldynghy eki ólennen kóp jenil, arab sózi siyrek
kezdesedi. Ólenning ólsheui de gharuzsha emes, buyn ólsheuli, úiqasym qazaqtyng qara óleninshe. Búl
kәdimgi 11 buyndy qazaq óleni. Múny da gharuzsha qúrylghan dәuirler boluy mýmkin. Onday kýmәn
tudyratyn eki-aq jol bar, ol:
«By – bala dertine nisbәt ettim,
Sy – sәna ken mәdkina qúrmet ettim».
Búl ekeuin kýmәndy qylyp túrghan – ekeuinde de parsy izapetimen baylanystyrylghan
«bala-iy-dert», «sәna» «mәdq» degen arab-parsy sózderi boluy, izapetting aldynghy buyny sozylyp
aytylghan bolghandyqtan, «úzyndyq-qysqalyq» negizine qúrylghan gharuzgha úqsap túruy mýmkin.
Biraq bir ólening qúrylys jýiesin, ózgesine qaramay, tek eki jolyna qarap sheshuge bolmaydy. Búl
ólenning osy eki joldan basqalarynyng bәri, onyng ýstine úiqasymy qazaqsha qúrylghanyna dau
qaldyrmaydy.
Eski kýnshyghys aqynynyng әrip beynesin dәp qoldanuy ómirden qashyqtap, qalamy men
әrpine ghana qarap tizesin qúshaqtap qalghan kastalyq jaghdayyn kórsetedi. Abay osy beleske sheyin
órmelep baryp, shaghatay jolynan bezgen syqyldy. Osy ólennen keyin shyghys júrtyna qonudy
toqtatqan. Búdan songhy Abay ólenderinen shaghatay ýlgisin izdeu, meninshe, qúr aram ter.
Abay engizgen ólenning jana ólsheulerining keybiri – kim bildi, – gharuzgha úqsap ta túrghan
shyghar. Arabtyng 28 әrpine keletin kombinasiyasynyng eshqaysysyn qaldyrmay úiqasym qualaghan
Shyghys aqyndarynyng toqsan tarau óleng úiqasymy men ólsheui Abaydyng qaybir ólenine tura kelip
te ketetin shyghar. Biraq oghan qarap, op-onay sheshe salugha búl mәsele kónbeydi. Qazaqtyng óleninin
bar ólsheuin, – sozyp aityp, búrmalap qarasa, – gharuzdan shygharugha bolady. Abaydyng jana
ýlgilerine de osyny isteuge bolatyn bolar. Biraq, shaghatay әdebiyeti, gharuz ýsh úiyqtasa týsine
kirmegen Mirjaqyp:
«Sen joghynda búl jalghanda
Җalghan olqy dedi kim?
Sen kelgende aramyzgha
Qansha orasan toldy kem?» – deytin joqtau ólenin:
«Lәgul mýlke, lu ul qamdo,
Lә shurko, lә nunema» izimen jazdy dep qalay nandyrugha bolar?
Sonymen, 1864 jyldan keyin Abaydan shaghatay yqpalyn izdeu – bos aram ter bolyp
shyghady. Óitkeni 1) shaghatay әdebiyetining negizgi baghyty mistisizm; Abayda búl joq. 2) shaghatay
әdebiyetining tili arab-parsymen shúbarlanghan shúbar til; Abayda búl mashyqtau ýshin bolmasa,
úshyramaydy. 3) shaghatay әdebiyetinde óleng ólsheui – arab-parsynyng gharuz ólsheui; Abay múny erte
tastaghan. 4) Abay siyaqty tórt ayaghy teng jorgha aqyn shaghataydyng gharuzyna sýisingen bolsa, jazyp
alyp sýisinbey, basqa da bir qasiyetterin qosyp ala jýrgen bolar edi; Abayda onday qylyq joq.

III. Abay jәne halyq әdebiyeti

Abaygha ana sýtpen kirip, sýiegine singen әdebiyet ýlgisining biri – halyq әdebiyeti. Abaydyn
júmsaghan sóz qaruy osy qalypqa soghylghan. Biraq ol múnyng da qyzyghyna erte toyattap, eskirgen el
danalyghyn kóp úzamay ózine múra sanaudan qalghan siyaqty. Halyq әdebiyetining zaman taptar
danghyldaghan kóne joly Abaygha tarlyq etken. Ol sonydan jol salmaqshy bolghan, «Mәdet ber» dep,
13 jasynda Nauai, Saghdi, Ferdousiylerge jalbarynghan Abay, keleli kenesting keude bii bolmaq
bolyp, eski biyshe qosarlap sóilemek bolghan Abay, eski aqynsha «kór-jerdi óleng qylmaq» bolghan
Abay, endi búlardy qomsyna bastaydy. Onyng «kýn shyghysy kýn batysy bolyp», «Qoja – Hafiyz»,
Saghdy ornyna Bayron men Getenin, Nysanbay, Búhar ornyna Pushkin men Lermontovtyng eteginen
ústaydy. Klassik alyp әdebiyet dónine shyghyp, artyna qaraghanda oghan endi:
«Shortanbay, Dulat penen Búqar jyrau,
Óleni biri jamau, biri qúrau» – bolyp, olardyng «kemshiligi әr jerde-aq kórneu túrady». Ol
– qazaqtyng ónerining ózine syn kózimen qarap, eski әdebiyet múrasynyng eskirgen jerin kózi shala
bastaydy. Ol jalghyz hissashylardy ghana minep, shóp tatyghan «Áziret Áli», «Aydaharly ertegini
termektikti» ghana kemshilik dep toqtamaydy. Ólenning úiqasy ýshin «auylda qonghan jerin», «astyna
mingen atyn», «aytamyn ait degenderdi» sýirep әkep sóz arasy bóten sózben bylghansa, onda Abay:
«ol aqynnyng bilimsiz beysharasy», – deydi. Sózding qasyn týzeymin dep «kózin shygharyp», bitpeytin
keyipti surettegen nәrsesining janyna jaryp tyghyp, óz sózin ózi eseptemey aityp «altyn iyek sary ala qyz» tabatyn óleng arnalaryn qatang synaydy. Sonymen qatar Abay «qazaqtyng ózge júrttan
sózi úzyn» ekendigin, óitkeni onda basy artyq qosarlar jýretinin bayqaydy.

«Búrynghy eski biydi túrsam barlap,
Maqaldap aitady eken sóz qosarlap, –
dep qyraghy kózben búl kemshilikti sholyp ótedi de ózi «eski biyshe otyrman bos maqaldap»
dep, ondaydan aulaq bolatyndyghyn aitady.
«Júrttyng bәri sóz satqan»
Satyp alyp ne kerek,
Eski sózdi, ant atqan,
Shyr ainalghan dóngelek, – deydi. Ótken ómir arbasynyng dóngelegimen qosa ainalyp,
dóngelengen, eski tozghan sóz ýlgisin tastap, Abay «til ústartyp, óner shashpaq» bolady. Basy artyq
bir sóz de óleng ishinde túrmauyn, ólenning «tep-tegis júmyr kelsin ainalasy» degen sharttardy
qoyady Abay. Osynday qatang shart, auyr synnyng arqasynda Abaydyng sózderi, Iliyas aitqanday,
«qiiynan qyl ótpeytin» nyghyz bolyp, maghynagha malynyp keledi. Sondyqtan ony aghyzyp oqyp,
sydyrtyp óte shyqsan, ishki mәnine jetpey qalamyn dep kidirtip, salmaqtap, aqynnyng kestelegen
ayshyqtary, qoshqar mýiizderimen oralyp ótuge tura keledi. Abay aitar sózining birin aityp, ornyn
taqyrlap ketpeydi, oqushygha da shygharghyshtyq sybagha qaldyryp ketedi.
Mine, Abay sózining osy qasiyetteri, Abaydyng ólenge qoyghan osy sharttary kýni býginge
sheyin qúnyn joghaltpaghan artyqshylyqtarynyng biri. «Altyn iyek sary ala qyz» siyaqty jalan,
jalghan jaltyr beyneler (obrazdar), úiqasym qualap, ólenning ketigin basqa sózdermen tyghyndaular
býgingi әdebiyetimizden de әli ketip bolghan joq.
Halyq óleninde taqyryptan tysqary basy artyq sóz bolmay túrmaydy. Onday artyqtar
jaman ólende sorayyp kórinip túrady da, tәuirlerinde boyyn jasyryp, birde orynsyz peyzajgha
oranyp keledi. Qalay bolghanda da, búlar ólenning mәnin súiyltyp, dәnin júqartpaq. Abaydyn
aldyndaghy әdebiyet ýlgisi osy súiyq mәndi, júqa dәndi ólender, tozyghy jetken maqaldar, bir
óndey tizilip, jalyqtyrghysh keletin ertegiler edi.
«Aydyn kól batpaq atanar,
Aydyn qúryp, sualsa...»
.......................................
«Arghymaq attyng belgisi –
Asa bir shauyp bulanbas...»
«Agharyp túrghan ay da óler,
Qyzaryp túrghan kýn de óler,
Alshandaghan bay da óler,
Ardaqtaghan han da óler...»
Osy siyaqty arzan aqiqat, tozghan shyndyq, kereksiz taqpaq – eski ólenning mazmúnyn da, tvrin
de bilip alghan eskilik auru bolatyn. «Eski biyshe otyrman bos maqaldap» degende Abay osylardy
aytqan boluy kerek. Abaydan búrynghy Abaymen zamandas aqyndardyng «ne jaqsy» degeni de osy
bos maqaldan qútyla almaghan. Búdan qútylmay túryp, shyn maghynasymen әdebiyet tilin jasau da
mýmkin emes edi. Abaydyng sinirgen bir enbegi әdebiyetti osynday artyq jýkten tazartu bolsa kerek.
Halyq әdebiyeti – halyqpen qúrdas, birge jasap kele jatqan kәri nәrse. Onyng janalyghy
jarytusyz, búrynghynyng ýstine jana boyau jaghu týrinde ghana bolady. Jana shygharmasy da sol eski
tamyrgha kóktep ósedi. Múnyng bәri ómir aghynynyng shabandyghyn, ilgeri basuda halyqtyn
mandymaghanyn, eskining tigisin sógip ydyratqanday, halyq ómirinde úly ózgeris bolmaghanyn
kórsetedi. Sonymen atam zamanda airylyp qalghan, bir kezde jana bolghan, biraq býginde tozghan bir
nәrse, kernegen sózdi halyq әdebiyeti qaytalap nemese bolmashy boyau jaghyp alyp sýirete beredi.
Halyq әdebiyetining saqtalatyny da, onyng tausylmaytyny da osydan keledi.
Abay bizding jazba әdebiyetimizding atasy bolghan da, ólenin, qara sózderin tek qaghazgha
jazghandyghy men ghana emes, jazba әdebiyet pen auyz әdebiyetti osy aiyrmashylyghyn ashqandyghymen
atasy bolady. Qazaq әdebiyetin auyz әdebiyeti dәrejesinen shygharyp, neshe myng jylday kónigip,
etke, qangha sinsip bolghan eski auyz әdebiyet daghdysynan qútqarghan adam – Abay. Eski auyz
әdebiyetindegi artyq qystyrmalardan alghash tazartqan Abay.
Abay synaghan «qazaqtyng úzyn sózdiligi», «eski biyding sóz qosarlap bos maqaldaytyndyghy»,
«eski aqynnyng joqtan qarmap, kór-jerdi óleng qylatyndyghy» degender – osy basy artyq, qysyr
әngimeler bolatyn. Abay sózining «qiiynan qyl ótpeytin» yqsham, tyghyz bolatyny da osy
artyqtan aman bolghannan keletin-di.

Abay eskining shúbalang qystyrmasyn iykemdi beynege (obrazgha) ainaldyrdy:
Izdenip tabar súnqarmyn,
Jarastyqty, sýigende,
Qylyghynda joq aghat
........................................
Siz – qyrghauyl jez qanat,
Ash betindi, ber qarat...
Eski halyq aqyny bolghanda, «súnqar» men «qyrghauyldyn» óz romanyn jarystyryp, jigit
pen qyzdyng әngimesin onyng kólenkesimen býrkenkirep qoyar edi. Abay olay sózdi úzaytpaydy.
Úzatpau ýshin «súnqar» men «qyrghauyldyn» arasyn alystatyp: arasyna negizgi taqyrypty
kirgizedi; «Súnqar», «qyrghauyl» degender «jigit», «qyzdarmen» tenbe-teng jasaytyn, óz bettilik
teneu bolmay, «Súnqar» – jigittin, «qyrghauyl» – qyzdyng bir mezgildik qana keypine úqsatylady
da, negizgi suretting anyqtaluyna, tolyghuyna sebep bolady.
Abaydyng ólenderi beyneli, suretti kelip, shyn maghynasy men kórkemdik shartyn oryndap
otyrady. Sonda Abay obrazdy qoldan jasap, jat keyip qylyp shygharmaydy. Qazaqtyng ózine
qashannan tanys, ony keltirgende bermekshi suretining boyauyn qandyryp, ashyp keletin suretterden
alady. Suretti oidaghydan kýsheytip jiberetin bolsa, Abay onday-múnday ersi, әdepke shettigine de
qaramaydy. Múnysyn, әriyne, maqtaugha bolmaydy. Qәri shaldyng jas qyzdy eriksiz qatyn qylghysy
kelgenin uly tilmen shaqqysy kelse, «Túsap qoyyp qashyrar búqa ma eken?» – dep sógedi. Eldegi
qulardyng únamsyz qylyghyn bile otyryp, ony toqtatugha múrshasy kelmeytinin aitqanda:
«Oynasshy, qatyn bolsa ghar,
Andyghan erde qala ma ar?» – dep jiberedi. Aqy alyp óleng aitqan aqyn – tyndaushyny da
sógip, ony tyndama dep, ondaydan bezdirgisi kelse:
«Satyp alma sóz satsa,
Ol – asyldy andamas.
Bilәtkening bәri aqsha
Er jaqsysyn tandamas», – deuge de auzy bara salady. Abay qazaqtyng maqalyn da, ertegisin
de, saltyn da – bәrin de suretke paydalanady. Biraq, osynyng bәrinde qazaqqa tanys obrazdardyn
ózi búrynghy qúrysyp, qatyp qalghan kýiinde túrmaydy, jýrip ketedi, jan bitedi, jetilip, ósip,
ashylyp, jarqyrap ketedi. Óz qalpynda qalyp qoymay, uaqighanyng ózine bite qaynap qosylyp
ketedi. Maqaldar Abayda bosqa qosarlanyp, «solay degendey-aq» bolyp jýrmeydi, jandy suretke,
qozghalysqa, proteske ainalady, «Adam basy – allanyng doby» degen dóreki fatalizm maqaly
ghashyqtyng materiyalanghan sureti bolyp, birde teris úshyp, birde qayta týsedi:
Tәniri doby – búl gharyp bas
Ketti amalsyz – qorlama,
Qayta qaqty, qayla bolmas,
Keldi, týsti ordana!
Búl audarmada kezdesse de (Pushkinde múnday sóz joq), Abaydyng ózi taghdyrdy osylay dop
qylyp oinatyp qoyghan. Dәldep audarghan jerinde de Pushkinnin:
«Moy somneniya razreshiy
Byti mojet, vse eto pustoe,
Obman neopytnoy dushiy
Y sujdeno sovsem inoe» – degenin kim biledi, múnyng bәri tәjiriybesiz jannyng aldanuy
shyghar da, jazmyshtyng úigharghany basqa bolar. «Bizdegi kóp audarghyshtarsha» tikelemeydi.
Shesh kónilim júmbaghyn,
Álde, bәri – aldanys.
Җas jýrek jayyp sausaghyn
Talpynghan shyghar aigha alys, – dep әri tura; әri súlu, suretti qylyp, ýlgili әdeby audarma
beredi. Mine, múnda «alys aigha sausaghyn jayyp talpynghan jas jýrek» beynesi qazaqtyn
«Arystan aigha shauyp mert bolghan» deytin mәtelinen alynghan. Sonday tanys nәrse ekeni bilinip
túr, biraq ol keyipten esh nәrse qalyp jaryghan joq, bәri de Abaydyng óz qolymen janartylghan.
Múnda arystannyng jyrtqyshtyghy tәkapparlyghynan, sol peyilinen tapqandyghynan, mert bolghan
artqy ayaghy ekendiginen yrym da joq. Múnda jýregi taza jas sәby Aydy almaq bolyp, baldyr
sausaghyn sholtandatqan kýnәsyz qylyq qana bar. Sonymen birge jay qalmay, mert bolyp
qalatyny da kórinip túr.

Abaydyng qyz ben jigiti ghana qús pen angha úqsap qoymaydy, qúsy men any da qyzgha, jigitke
úqsay beredi. Týlkini býrkit basyp, ekeuining alysqanyn qara shashy tógilip, iyqtary býlkildep,
sugha shomylyp jatqan súlugha menzep qoyady.
Jer-ana degen úghym qay júrtta da bar. Biraq, Abaydyng Jer-anasy ne qalyndyq oinaghan
qyz bolyp, úryn kelgen kýieui Kýnmen jymyndasyp, kýlip oinap ketedi nemese ol – ana, eljirep
emizip ketedi.
Qysqasy, Abaydyng obraz qoldanuyndaghy ózgesheligi: әueli – qatesiz anyq tanys beyne
alady; ekinshi – obraz eski óli qalybynda qalmay, jandanyp ketedi, ýshinshi – eski obrazdy ósirip,
janartyp, jalghap әketedi. Onyng eski, tanys obraz aluy – tek tanys jaghymen tartyp, juyqtatyp
alyp kelgennen keyin basqa jaqqa búryp jibermeyin degeni siyaqty. Eski әdebiyet múrasyn
Abaydyng paydalanuynyng bәri osylay. Ol eskini de, óz zamanyn da dәriptemeydi. Eski obrazdy
alghanda, ony sýidiru ýshin emes, eskini búzyp, jana qylyp, sonymen janany úghyndyru ýshin
bolady. Abaydyng әdebiyet, mәdeniyet ýsterine qoly tiyip ketse, ol tek sipap, sýrtip shanyn ketirip
shyqpaydy, ózinshe búzyp, ózinshe týzep, óz qolynyng izin qaldyrady. Ólenning yrghaghy da, úiqasy
da, buyny da, әni de, taqyryby da, sóz tósegi de, sureti de Abaydyng qolynan ótkende búryn
kórmegen jana nәrse bolyp shyghady. Qaysybireuding qúlaghyn «shu» degende tosansytady, biraq
sóite túra, Abay óleni – qazaq óleni, qazaq ómirining sureti, qazaq tilimen jazylghan, qazaqqa
týsinikti bolyp shyghady, Ol Pushkindi, Lermontovty, Krylovty qazaqsha sóiletedi, kýpili qazaqty
Pushkinshe, Lermontovsha sóiletedi. Abaydyng arqasynda XIX ghasyrdyng songhy shiyreginde qazaq
aulyndaghy qyzoynaqqa Onegin men Tatiyana «qatysady». Abaydyng arqasynda XIX ghasyrda
qazaqtyng әdebiyeti ózining atam zamanghy «azaly aq kórpesin silke tastap», Evropanyng klassikalyq
әdebiyetining qalybyna týsedi, sýite túra qazaq әdebiyeti bolushylyghyn da búzbaydy.
Búlaysha eskini janagha úshtastyryp, jan bitiru ýlken sheberlikpen ghana bolatyn is. Abaydan
biz osy iri sheberlikti kóremiz. Abay – aqyn bolghanynyng ýstine eski mәdeniyet múrasyn dúrys
paydalana bilgen aqyn. Abay eski kýnshyghystyng ekzotikalyq ónerining biri – shaghatay әdebiyetimen
de jaqsy tanys bolyp, onan janyna azyq taba almay, ilgeri basqan Evropa ýlgisin tandap
ústaghanynyng ýstine, qazaqtyng halyq әdebiyet múrasyn da jete teksergen, ony barynsha baghalaghan,
onan bar keregin ala bilgen adam. Abaydyng balasy Túraghúldyng esteliginde: «Qazaqtyn
ertegilerinde estigen ertegisi kem shyghar. Sonda, qazaqtyng eski ertegisinen: búryn qay jerlerde
jýrgeni, kórshiles kýndes elderi qay júrttar ekeni, elding eski salty, armany, kәsip-qareketi ne
ekeni kórinedi deushi edi», – deydi. Mine, búl halyq әdebiyetin (ertegini) osy ghylym aituyndaghyday
baghalay alghandyghy. Qazaqtyng maqaldaryna qarap otyryp, qazaqtyng tarihyn qarastyruy da, óz
sózindegi qazaqtyng sharuashylyq qalpyn, dýniyege kózqarasyn biluge maqaldardy kilt qylghysy
kelgenderi de – bәri de halyq әdebiyeti múrasyn qalay paydalanu jolyn týsingenin kórsetedi.
Sonymen birge, Abay eski múrany talghamay ala beretin adam emes. Ol eskiden qalghan múragha
da, óz zamanynyng jayyna da syn kózimen qarap, ózining aqyl eleginen ótkizip alghan. Qashannan kele
jatqan «mәngi shyndyq» sanalatyn maqaldardy, әdet zanyn Abayday qirata syngha alghan qazaqta
ol kezde bolmaghan. «Ata-anadan mal tәtti», «Atyng shyqpasa jer órte», «Jarly bolsan, arly
bolma», «Kóppen kórgen úly toy» t. b. neshe maqaldardyng syryn ashyp synaghan adam – Abay.
Jogharyda aitylyp ótkendegidey, Abaydyng halyq әdebiyeti ýlgisindegi óleng qalybyn
ózgertip, ózinshe qúruy da әdebiyet múrasyn qalay paydalanudy, qalay synaudy jetik bilgendiginen
kelgen. Ólenning ólsheui men úiqasymyna kirgizgen syrtqy ózgerisining – ózi tek bola salghan is emes,
Abaydyng bardy synay otyryp, sonygha tartqanynan tughan jemis.
Abaydyng muzykagha engizgen janalyghy – jana týrli әnderi de – osy óleng qúrylysyn qayta
qúrumen baylanysty. Jana, jat ólsheulerdi júrt qúlaghyna sindirip, kóp úghymyna juyqtatu ýshin
olargha әn de shygharyp bergen. Abaydyng jana týrli óleng ólsheulerin shaghatay ýlgisinen
shygharushylar sol әnderding qúrylysyna synatyp qarau kerek. Án – «Ghúshshaq», «Naua» tәrizdi
dәruish maqamyna beyimdelgen be eken, joq ózi bilgen dәrejesinshe, Batys ýlgisine taratu bar ma
eken? Bizding bayqauymyzsha, Abay әnderinde Orta Aziyanyng eski maqamyna tartqan jer joq.
Abaydyng kompozitorlyq tәjiriybesi, bәlkim, bizdi qanaghattandyrarlyq emes shyghar, sonda da sol
kezde qazaq әnining qúrylysyna Batys әserin endirip ózgertu talabynyng ózi – bizding mәdeniyet
tarihymyz elep ótkendey is. Búl da – qazaq kórkemónerining qolda baryn qanaghat qylmay, eskini
eski dep bilip, janasha taratudyng bir úshqyny.
Sonymen Abaydyng kórkemóner jónindegi aitqan sózi emes, istegen isinde úly synshylyq,
bardy qayta qúrushylyq baryna talaspay kónuge bolatyn boldy.
1. Abay shaghatay әdebiyetimen jaqsy tanys bolyp, ony baurap alyp, sonyng ýlgisimen ólen
jazyp ta kórgen. Biraq ony qanaghat kylmay, onyng ishinde qalmay, syrtyna shyghyp sonydan jol

izdegen.
2. Abay qazaqtyng halyq әdebiyetin jaqsy bile túra, onyng aidyn jolymen jýrip ketuge
shamasy kele túra, ony da ózine bayandy jol dep eseptemegen, onan da shetke shyqqan.
3. Abay jer jýzining klassik әdebiyetining ýlgisin tandap ústap, qazaq әdebiyetin Bayron,
Shiller, Gete, Pushkiyn, Lermontov, Tolstoy izimen Batysqa jetelegen.
4. Ádebiyet arnasyn basqa jaqqa búrumen baylanysty ólenning mazmúndylyghy, kórkemdigi,
boyauy – bәri de ózgerui kerek dep tabady. Búl jóninde:
a) Auyz әdebiyetining ózgesheligi bolyp saqtalyp kelgen ólendegi basy artyq bos sózderdi
shygharyp, óleng sózining mәndiligin arttyrady;
ә) Búryn jay qosaqtalyp, negizgi taqyryppen jarysa jýrip, ony solghyndatugha sebep
bolatyn kóldeneng suretterdi shaghyndap, qiyndap, olardan jana beyne qúrastyrady, Búrynghy
maqal, mәtel, halyq senimi sekildilerding qatyp, qúrysyp qalghan suretterin jandy jýrek keyipke
aynaldyrady;
b) Qazaq ólenin týr jaghynan bayytyp, jana ólsheuler, jana úiqasymdar, jana ritmder
tughyzady;
v) Ádebiyet tilindegi halyq ýlgisining basy artyq qosarlaryn jongmen qabat, shyghys
ýlgisinen kelip jýrgen arab-parsy sózderin de quyp, әdebiyet tilin tazartyp, qazaq tilining bar
baylyghyn iske asyrugha jol ashyp, jazba әdeby tilimizding irgesin qalaydy;
g) Kórkem shygharmalardy ózi de shygharyp, iri aqyndardan da audaryp, әdeby audarmanyn,
jana zaman әdebiyetindegi birqatar belgili janrlardyng ýlgisin ispen beredi.
Halyq әdebiyetining keri taraularynyng biri bolghan maqaldardyng jaramsyzy kóp ekenin
ashyp kórsetip, ózi de birneshe maqal shygharady.
5. Ádebiyet júmysynda ózgeris jasaumen qatar, әlinshe qazaq muzykasynda janalyq
endiruding talabyn isteydi. Mine, osynyng bәri de qúrghaq sóz emes, Abaydyng istegen isteri. Adamdy
istegen isine qaray synaytyn bolsaq, búl isterdi, búlardy istegen adamdardy qalay baghalauymyz
kerek? Abaydy qolda bargha qanaghattandyrmaytyn, ýzdiksiz syngha, tausylmas nazarlyqqa quyp
salatyn, atam zamannan, ata-babadan qalghan, zamandas, bastastary týsken danghyl jolgha
syidyrmaytyn ne? Nege ol dayar әdebiyet ýlgisin, dayyn mәdeniyet daghdysyn synay beredi? Nege
búlar onyng synyna tolmaydy? Abaydyng әdebiyet «bar mәzirine», mәdeniyet satysyna búl synshyl
kózqarasy bólek jatqan nәrse emes, sonyng bir bólshegi, ótkendi, tóniregin tegis synauynan, tegis
únatpauynan, búl әdeby formada boy kórsetken bir týri. Áytpese, ótkendi kóksep, tónirektegi bargha
riza bolghan adam sol ótkennin, tónirekting iydeologiyalyq jemisine – әdebiyetine ol әdebiyettin
dәrejesine, týrine de riza bolghan, qanaghattanghan bolar edi. Oidaghy synshyldyq, jalpy baghyttaghy
janashyldyqty iste kórsete alu – onda da әdeby formada – yrghaq pen úiqasymda, beyne men
sózdikte kórsete alu – búl ol shynshyldyqtyng tamyry tereng boylap ketkeninen keledi. Abaydyn
túla boyyn týgel alyp ketken, osynday sóz ortasyna narazylyq bar. Abay sol zamanda, sol
ortany soya synaghan adam. Abaydyng әdebiyettegi synshyldyghynyng týp tamyry osynda jatyr.

Qúdaybergen Júbanov

Abai.kz