«سوندا جاۋاپ بەرە المان مەن بەيشارا!
سىزدەرگە ەركىن تيەر بايقاپ قارا!»
اباي

I. ەلەنبەگەن ەرەكشىلىك

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى ابايدىڭ ۇستايتىن ورنىن بوساعاعا قاراي ىسىرمالاۋشىلار، وعان دا مىسە تۇتپاي، تابالدىرىقتان شىعارىپ تاستاۋشىلار، مەنىڭ بايقاۋىمشا، داۋسىز ءبىر مومەنتتى ەسكەرمەي ءجۇر: ول ءوز تۇسىندا، جالعىز قازاق قانا ەمەس، باسقا كورشىلەس ەلدەردەن دە،
ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ۇزدىكتىگى. ارمەنيا مەن گرۋزيانى بىلاي قويىپ، باسقا ەلدەردىڭ وتكەنىن شولىپ قاراساق، ەڭ وزىعى قازان تاتارلارى ەكەن دە، وڭگەلەرى سودان كەيىن قاراي تىزىلەدى ەكەن. وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، قاراقالپاقستان – قىسقاسى – ءبۇتىن ورتا ازيا XIX عاسىردىڭ ۇزىن بويىندا ەسكى مادەنيەتىنىڭ كىرلى كورپەسىن قالىڭ جامىلىپ، باتىس اۋاسىنان ءالى تىنىس الا قويعان جوق ەدى. تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ اتاسى سانالاتىن ماعدۋمقۇليدىڭ دا كۇردەلى ەڭبەگى – ەسكى شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، از دا بولسا، حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسىنە جۋىسا جۇرگەندىگى عانا ەدى، بىراق توزعان مۇسىلمان كۇنشىعىسىنىڭ مادەنيەتى قالىبىن بۇزىپ،
كونەرگەن قالىپ دانالىعىنىڭ تار اۋماعىنان شىعىپ، ادەبيەت ماڭدايىن جاڭا ارناعا قاراي بۇرعان، جەر ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ كەۋدە جەرىنە قاراي جەتەلەگەن اقىن-جازۋشى، – ول كەزدە، ورتا ازيا بىلاي تۇرسىن، رەسەي كۇن شىعىسى عانا ەمەس، مەملەكەتتى ەل – تۇركيادا دا كەم بولعان. وندا دا «بارماق ولشەۋى»1 ولەڭ، «قابا ءدىلىنى»2 «قارا حالىق» بەلگىسى بولىپ سانالىپ، «ءنافيس ادەبيەتتە»3 اراب-پارسى «عارۋزىنىڭ»4 «قاڭسىعى تاڭسىق» كورىنەتىندى.

تاتارستاندا اباي مەن باستاس ەكى-اق ادام بار ەدى. مۇنىڭ ءبىرى – چيھابۋدتين ءمارجاني، ەكىنشىسى – قايۋم ناسيري. ەدىل بويىن باسقان ەسكى فاناتيزم تۇمانىنىڭ اراسىنان العاش ساۋلە بەرگەن، تاتاردىڭ جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋرجۋازياسىنا مادەنيەت جونىنەن جول اشپاقشى بولعان XIX عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنداعى تاتار جاڭاشىلدارى وسى ەكەۋى بولاتىن. ءمارجاني –
شىرىگەن يسلام ىرگەسىن اقىل كەزدەمەسىمەن جاماماق بولعان، سحولاستيكاعا قارسى شىعىپ، ەندى اقىلعا باعىندىرىپ، مەكتەپكە دەيىنگى عىلىمى مەن ورىس ءتىلىن ەنگىزۋ قامىندا وتكەن، وزىنشە،

ابايدىڭ اقىندىعىن، باسقا قاسيەتتەرىن بىلاي قويىپ، تەك ادەبي ءتىلىمىزدى جاساۋداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزىن قانشا الساق تا، وندا اقىمىز كەتەتىن ءتۇرى جوق. ونىڭ ۇستىنە ابايدىڭ ءىرى اقىن بولعانىن، ونىڭ ولەڭى بول، قارا ءسوزى بول، بۇرىنعى حالىق اقىندارىنان دا، شاعاتايشىل مولدا اقىنداردان دا وزىپ شىعىپ، سونى جول سالعانىن ەسكەرسەك، اباي بەينەلى اقىن ول كەزدە، قازاقتا
عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە بولىپ جارىماعانىن كورۋ قيىن ەمەس.

ويتكەنى، العان «مۇحاممەديە» ىزىمەن، تۇرىك تىلىندە جازىپ ءجۇرىپ بارىپ، بەرى كەلە ەۆروپا ۇلگىسىنە تۇسكەن، ءسويتىپ تاتار ولەڭى تاريحىندا جاڭا ءداۋىر تۋعان ابدوللا توقايلار «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» جازىلعاندا، تۋعان دا جوق ەدى.

قىرىمدا سول جىلى رەسەي پانتۋركيزمنىڭ اتاسى يزمايل گاسپرينسكي «تىلدە، ىستە، پىكىردە بىرلىك»، «جوعالسىن تاتارشىلىق!» ۇراندارىن كوتەرىپ، «ءتارجىمان» گازەتىن
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 «بارماق ولشەۋى» دەپ تۇرىكتەر بۋىن نەگىزدى مەتريكانى ايتادى.
2 «قابا ءدىل» – تۇرپايى ءتىل دەگەن ماعىنادا.
3 «ءنافيس ادەبيەت» – كوركەم ادەبيەت.
4«عارۋز». اراب-پارسىنىڭ ولەڭ ولشەۋ جۇيەسى، داۋىستى دىبىستاردىڭ كەزەكتەسۋىنە سۇيەنگەن
بولادى، ابايدىڭ 1858 جىلداردا جازعان: «ءيۋزى راۋشان، كوزى گاۋھار، لافيلدەك بەت ءۇشى ءاھمار...»
دەيتىن ولەڭى وسى جۇيەمەن جازىلعان.

شىعاردى. «ءتارجىماننىڭ» ءتىلىن ءبىراز جەڭىلتىپ العان وسپان تۇرىگىنىڭ ءتىلى ەدى. ونىڭ «ءتىلى دە بىرلىگىنىڭ» استارى – بۇكىل تۇرىك-تاتار حالىقتارىنىڭ انا ءتىلىن قۇرتىپ، جويىپ، ءبارىن دە وسپان تۇرىكتەرىنىڭ تىلىنە شوقىندىرۋى ەدى. سونىڭ الەگىنەن قىرىم تاتارلارى ەندى-ەندى قۇتىلۋعا اينالىپ، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن جاڭا-جاڭا تاۋىپ كەلە جاتىر. جۋىردا بولىپ وتكەن «ءتىل، ەملە كونفەرەنتسياسى» عانا قىرىم تاتار ادەبيەت تىلىنە ورنىقتى، تۋرا جول بەلگىلەدى. ازەربايجاندا اباي ولگەننەن ەكى جىل سوڭ «شەلالە»، «پۋيۋزات» جۋرنالدارىنىڭ باسىندا احمەت قامال، سابريبەي-زادە ناليد ھۋسەين-زادە سياقتى تۇرىكشىلدەر وتىرىپ الىپ، «سەنىڭ ءتىلىڭ بۇزىلعان وسپان ءتىلى... سەنىڭ وزىڭدە ءتىل جوق...»2 دەپ، ازەربايجان ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءوز ءتىلىن وزىنە بەرمەي، وسىنىسى ءۇشىن گاسپرينسكيدەن ھۇسەيىن-زادە العىس الىپ ەدى3 . ازەربايجان حالقىنىڭ انا تىلىنە جەڭدىرىڭكىرەپ جازىلعان ناريمان جولداستىڭ «تويى» اباي ولگەننەن كوپ كەيىن جازىلعان ەدى. راس، ازەربايجاننىڭ بۇل جونىندە باس بايگە الاتىن ءبىر رەتى بار. ويتكەنى تەمىر جول بارىپ ۇشتاسىپ، باكۋدى كاپيتاليزم ارناسىنا الىپ جىبەرگەن كەزدەن – 900 جىلداردان كوپ ىلىك، XIX عاسىردىڭ ورتا
جونىندە، ەسكىلىكتىڭ قاي تاراۋىنا دا تاتەپكى بەرۋگە تالاپتانعان وندا ءبىر ادام بولدى. ول... مىرزا فاتالي احۋندوۆ بولدى. مىرزا فاتالي اراب جازۋىنان قاشۋمەن بىرگە ەسكى شىعىس مادەنيەتىنىڭ، ەسكى حالىق ناداندىعىنىڭ ءار تۇرىنە دە قارسى كۇش جۇمساعان، سونىمەن قاتار بىرنەشە ادەبي مۇرا دا قالدىرىپ كەتكەن ادام ەدى. ازەربايجان حالقىنىڭ انا ءتىلى دە الدىمەن سونىڭ شىعارمالارىندا عانا بولماشى ورىن العان ەدى. بىراق، تۇركياشىلدىك اۋرۋىنان ول دا تازارىپ بولماعان ەدى. ءسويتىپ، ابايدى كورشى ەلدەردەگى زامانداستارى، باستاستارىمەن سالىستىرعاندا مىرزا فاتاليدەن باسقا
ەشكىم دە شەڭدەسە الماي شىعادى. ۇلت تىلىنەن دە وزات شىعادى. ويتكەنى ول كەزدە تازا حالىق تىلىمەن جازىپ تۇرىپ، ول جاعىنان كلاسسيك ادەبيەت ۇلگىسىمەن شىعارعان ول ەلدەردە ادام بولعان جوق. ابايدىڭ، ءبىر قاتار سىنشىلار ەسكەرمەي جۇرگەن، ءبىر وقشاۋلىعى – وسى.

ابايدى وزگەدەن وزگە قىلاتىن ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بار: بۇل – توقاي مەن داردىماددەي، Faلي اسقار قامال مەن فاتيح ءامىرحانداي، ءتىپتى – ءمارجاني مەن ناسيريداي – كەزىنىڭ قولايلى جاعدايى، جارىققا شىعارعان، وسىڭكى تۇرمىس تىلەگى تىكەلەي تۋدىرعان ەمەس. ول – ويلاۋ ءداۋىرىنىڭ تولقىنىنان پايدا بولعان نەمىس ليۋتەرى، فرانتسۋز مالەربى دە ەمەس. سوندىقتان، رەنەسسانستاي ۇلى نوسەردىڭ ءىرى جەمىستەرى: لەوناردو دا ۆينچي، البرەحت ديۋرەر بولۋ دا ابايعا «بۇيىرماعان». اباي  - شاعاتايدىڭ جايسىزدىعى باسىپ تۋدىرعان قاراڭعىلىق ىشىنەن كەلەر تاڭنىڭ شولپانى بولىپ ەلەستەپ، تۇنىپ تۇرعان تىمىرسىق تا كەلەر داۋىلدىڭ داۋىلپازى بولىپ كۇڭىرەنگەن ادام. بۇل – ءوز
ورتاسىنىڭ دانتەسى سياقتى. بىراق، دانتە – ەسكىنىڭ سوڭى، جاڭانىڭ الدى ەدى. ورتا ءداۋىر مەن ويانۋ ءداۋىرىنىڭ ارالىعىنداعى كوپىر ەدى. ال ابايدىڭ الدى جوققا جۋىق تا، ارتى عانا بار: ول – سونى ءداۋىردىڭ باسى، جاڭالىق جەلىسىنىڭ شات بۇرشاعى سياقتى. ويتكەنى ريم ەمەس، ۇدەرە كوشكەن قايشىلىق ءومىر عوي. ابايدىڭ وسى الدى – جوققا جۋىقتىعى، سالعان جولىنىڭ سونىلىعى ەلەنبەگەن
ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى.

II. اباي جانە شاعاتاي ادەبيەتى

ابايدىڭ الدى جوق ەمەس، جوققا جۋىق. ويتكەنى ابايدىڭ الدىندا دا ادەبيەت بولدى. اتا مۇراسى، ابايدىڭ ەنشىسىنە تيگەن ادەبيەت قازىناسى ەكى تۇلىك بولاتىن: ءبىرى – ەمشەك سۇتىمەن قاتار قۇلاعىنا كىرىپ، سۇيەگىنە سىڭگەن انانىڭ «ءالدي، ءالدي، اق بوپەم»، اتانىڭ «سال-سال بىلەك، سال بىلەگى»،
قويشىنىڭ ءانى، قىزدىڭ سىڭسۋى، قارالى قاتىننىڭ جوقتاۋىنان باستاپ كوركەمدىك سەزىمىن شاربىداي شىرماعان حالىق ادەبيەتى. ەكىنشىسى – قاجى اۋلى، وردالى اۋىل بولعان قۇنانباي اۋلىنا الا-بولە
تانىس ەسكى ورتا ازيا ۇلگىسى – شاعاتاي ادەبيەتى. ابايدىڭ الدى وسى ەكەۋى عانا. ابايدان بۇرىنعى قازاق ادەبيەتى بۇل ەكەۋىنىڭ شاراسىنان شىعىپ كورمەگەن-ءدى. ابايدى كەرنەگەن اقىندىق قۋاتى العاش تاسىپ توگىلگەندە، وسى قولداعى بار قالىپقا قۇيىلعان. بىرقاتار سىنشىلار سوڭعى كەزدە اباي شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ شەڭگەلىنەن شىعا العان جوق دەپ مويىندايتىن سياقتى. بىراق مەنىڭ بايقاۋىمشا، اباي مۇنى 13-19 جاستارىندا عانا جالتىراتىپ تاعىنىپ، سونان كەيىن سۋىنىپ، تاستاپ كەتكەن ءتارىزدى. شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ الدى مەن كوزگە تۇسەر ەرەكشەلىگى – ميستيتسيزم، ديۋانالىق ليريكا. وندا باستان-اياق ورتەنگەن عاشىقتىقتان باسقا نارسە بولىپ جارىمايدى. ونىڭ
عاشىقتىعىنىڭ ءتۇرى دە بولەك، وبەكتى كىم ەكەنى بەلگىسىز: قۇداي ما؟ ايەل مە، ءتىپتى، ەركەك پە؟ عاشىقتىعى جىنىسسىز عاشىقتىق. – قانە، ابايدا بۇل بار ما؟ – ۇشقىنى دا جوق.

«Җام-ۋ ءجام يشرا حۋزۋر سۋى ءناسيبۋمۇر ءمادام،
ساعياتا تاركى جام ءايلاپ، گەدا بولدۋم سەڭا».

ريۋمكا ىشىندەگى سالدۋارلىق سۋى ماڭگىلىك نەسىبەم (ەدى),
– ەي، اراق قۇيۋشى – ريۋمكادان باز كەشۋگە دە باردىم ساعان.

(«ساعان» دەپ عاشىعىنا ايتادى.-ق. ج.) پەندە (كەدەي) بولدىم دەگەن سياقتى ديۋانالىقتى
ابايدان تاۋىپ بولمايدى. اباي، «شىراقتار، ىنتالارىڭ «مەنىكىندە» بولماسىن دەۋىمەن دۇنيەگە قول سىلتەگەن سوپى بولىپ شىقپايدى. ول «مەن»-ءدى كىرلەتەتىن «مەنىكىنە» عانا قارسى. يران –
شاعاتاي ءميستيتسيزمىنىڭ قاشىپ قۇتىلا المايتىنى – سول «مەن» – «ءناپسى» ەمەس پە؟سوندىقتان اباي عاشىقتىقتى قانشاما وزەگىن ورتەي سۋرەتتەسە دە، عاشىعىنىڭ «اياعىن جالاپ»، باسىن بۇكپەيدى.
بەرىلگەنى سونشا ما، «ساعان قۇربان مال مەن باس» دەپ ءولىپ كەتۋگە دايار، بىراق ابايدىڭ كوكسەگەن ءولىمى «ەڭكەيىپ ءولۋ» ەمەس، «مەندىگىن» ساقتاپ، شالقايىپ ءولۋى. اباي ناۋايىشىلاپ:
دەدىم زاۋقىڭ تۇتىپ، شىتاقىڭنى وبەي،

قوز، قاشىنا سۇرتۋبەن، قاباعىڭنى وبەي،
گۇلدەك ءيۋزىڭ ءيسلابان دۋداعىڭنى وبەي،
يوك، يوق اگار دەسەڭ دۋداعىڭنى وبەي.
(قىزىعىڭدى كورىپ، قىزىلىڭنان (بەتىڭنەن.-ق. ج.») سۇيەيىن دەپ ەدىم، كوزىڭە قاسىڭا ۇيكەپ،
قاباعىڭنان سۇيەيىن دەپ ەدىم، گۇلدەي جۇزىڭنەن يىسكەپ، ەرنىڭنەن سۇيەيىن دەپ ەدىم، «جوق! جوق!» – دەسەڭ، ەگەر، اياعىڭنان سۇيەيىن دەپ ەدىم) – دەمەيدى.

دۇنيە ازابىنىڭ تىزەسى باتىپ، كورەسىنى كورە-كورە «قۇداي سالدىعا» كونگەن، ءولىم مەن
تىرشىلىكتىڭ جىگىن جوعالتقان، قارسىلاسار دارمەن كوكسەمەي، تاعدىردىڭ لاعىنەت قامىتىنا موينىن ءوزى سۇققان كونبەستىلىك، قۇلدىق يدەيالى – مىنە، شاعاتاي ادەبيەت ءميستيتسيزمى سالعان جول وسى. اباي بۇدان اۋلاق. بۇل – قولمەن بولماسا دا، ويمەن بوستاندىق ىزدەپ، «كوپپەن كورگەن ۇلى
تويدى» بۇزباق بولعان ادام. تاعدىر قامىتىنان قالاي بوسانۋدىڭ جولىن، ءادىسىن، راس، تابا الماعان. بىراق بۇلقىنبادى دەۋ زورلىق.

مىنە، وسى بىرىندەگى «مەننەن» قاشۋ، بىرىنشىدەگى «مەن» ارداقتاۋ – وسى اباي مەن شاعاتايدىڭ باسىن ءبىر قازانعا سىيدىرمايتىن.
بۇل جاعىنان ابايدى شاعاتايعا ۇقساتۋشى دا جوق بولۋ كەرەك. بىراق ءبىز ابايدىڭ پىكىر
باعىتى، ادەبي نىساناسى سوپىشىلدىق جولىنان اۋلاق ەكەنىن ايتۋمەن، وسى اۋلاقتىقتىڭ اباي
ولەڭىنەن پوەتيكالىق تەحنيكاسىنا دا شالىعىن تيگىزگەندىگىن مويىنداعىمىز كەلەدى. ويتكەنى
ابايداعى تۇتاستىق، تۇگەلدىك، گارمونيا ونى شالاعايلىققا جىبەرمەگەن. اباي – ويشىل اقىن.
ولەڭىن پىكىر كەرنەپ تۇر. ونىڭ سەزىمى ويشىل سەزىم. بىراق ونىڭ ويى دا – سەزىمشىل وي. سوندىقتان
اباي ولەڭىنىڭ مازمۇنى ءتۇرىن كورسەتىپ تۇرادى دا، ءتۇرى مازمۇنىن كورسەتىپ تۇرادى. ابايدىڭ ءتىلىنىڭ
سوزدىگى (لەكسيكاسى), گرامماتيكاسى، اباي ولەڭىنىڭ ولشەۋى، ىرعاعى، ۇيقاسىمى، اباي سۋرەتىنىڭ
بەينەسى – ءبارى بىرگە قوسىلىپ تا، جەكە تۇرىپ تا نەگىزگى تاقىرىپتىڭ كۇيىنە بيلەپ تۇرادى. ونىڭ
سوزدەرى تەك بەرمەك ۇعىمىن جەتكىزەرلىك امال بولىپ پوەتيكاسى ولەڭ قالىبىنا سيارلىق قانا بولىپ
قويمايدى: ءبىرى ولاي، ءبىرى بۇلاي دا كەتپەيدى: سولاردىڭ ارقايسىسى ۇلكەن سيمفونيا وركەسترىندەگى
جەكە مۋزىكا اسپاپتارى سياقتى، وزدەرى ءبىر-ءبىر كۇي تارتىپ تۇرادى دا، ءبارى قوسىلىپ نەگىزگى كۇيدى
شىعارادى، تاقىرىپ سونىڭ بارىنە ديريجەر بولىپ تۇرادى. ءدىن، قۇداي جايىن ولەڭ قىلسا، «ماكەن
بەرگەن، ھالىق قىلعان – ول لاماكان»، ءۋا كۇتۋبيھي دەگەنمەن ءىسى بار ما؟» – دەپ ارابشالاپ كەتەدى:
ورىس مەكتەبى، سالتىكوۆ، تولستويدى ءسوز قىلسا، جاڭا كاسىپكە شاقىرسا، «زدراۆومىسلياششي»،
«زانيمايسيا پرياموتوي» دەپ ورىسشالاپ تا قويادى. بەرىلگەن كوڭىلدىڭ شابىتىنا، كوتەرىڭكى
باسەڭدىگىنە قاراي، تۇرلەنىپ، گرامماتيكالىق فورمالارى بىردە شۇبالاڭ، بىردە جۇردەك بولىپ كەلەدى.
ءسويتىپ اباي ولەڭىنىڭ مازمۇنى وزىنە لايىق تۇرگە ورانا كەلسە، ءتۇرى دە بويىنا شاق مازمۇنىن
جامىلىپ كەلەدى. ءتۇر مەن مازمۇن تەك جاراسىپ وتىرمايدى، «ءبىرى-بىرىنە اۋىسىپ، بىرىنەن-بىرىنە
قۇيىلىپ» وتىرادى.
وسىنداي ءىش پەن سىرتتىڭ بىتە قايناپ، قوسىلعان ابايىڭدا شاعاتايدىڭ ءىشى بولىپ، سىرتى
بولماۋى نەمەسە سىرتى بولىپ تۇرىپ، ءىشى بولماۋى مۇمكىن دە ەمەس. ونداي ديسسونانستى اباي
گارمونياسى كوتەرمەيدى.
راس، العاشقى ازىردە، ولەڭ دۇنيەسىنە قادام باسقان كەزدە، شاعاتاي قارماعىنا اباي دا
ىلىنگەن. بىراق، كوپ ۇزاماي ول قارماقتان بۇلقىنىپ شىعىپ كەتكەن سياقتى. ازىرگە بەلگىلى ءبىر
كەزەڭىنە جاتاتىن ءۇش-اق ولەڭى بار. ونىڭ دا ءبىرىنىڭ باس-اياعى جوق. بىراق، وسى از ولەڭىنىڭ ءوزىن
جازىلعان مەزگىلدەرى مەن فورمالارى اراسىنداعى ۇيلەسىمى جاعىنان الىپ قاراعاندا، شاعاتاي
قاۋماسىنان ابايدىڭ ءبىر اتتاسا-اق شىعايىن دەپ تۇرعانىن كورۋ قيىن ەمەس.
ءۇش ولەڭىنىڭ ەكەۋى 1858 جىلى (13 جاسىندا) جازىلعان دا، قالعان بىرەۋى بۇدان التى جىل
كەيىن 1864 جىلى جازىلعان. مىنە، وسى التى جىلدىڭ ءوزى شاعاتاي ادەبيەتى مەن اباي اراسىندا
ەداۋىر سىنا بولىپ تابىلعان. 1858 جىلى جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ ەكەۋى ەكى باسقا ولەڭ ەكەنىنە ەشكىم
تالاسا الماس. ويتكەنى ءبىرىن قىزعا ايتقان دا، بىرەۋى يران-شاعاتاي اقىندارىنا ارنالعان. ەكى
ولەڭنىڭ ولشەۋى دە ەكى باسقا. بىراق سولاي بولا تۇرىپ، وسى ەكى ولەڭ ءبىر-بىرىنە سونداي ۇقساس، بۇل
ۇقساستىقتى الدەقالاي بولا قالعان دەۋگە سيار ەمەس.
بۇل ەكەۋىندە مەزگىل بىرلىگىنە ابايدىڭ ادەبي كوزقاراسىنىڭ، ادەبي تەحنيكاسىنىڭ بىرلىگى دە
ساي كەلىپ، ول ابايدىڭ قاي اباي ەكەنىن ايتىپ تۇر. ول – يران، شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىمەن
تانىسقان، ولاردى ۇعىنعان، شەبەرلىگىنە قول قويعان، سوندىقتان:
فيزۋلي، شامسي، سايقالي،
ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي،
قوجا حافيز – بۋ ءھامماسي
مادەت بار، يا، شاعيري – فۋريات»، – دەپ، سولاردان مادەت-جاردەم تىلەگەن اباي. ول – ءالى
بۇلاردىڭ ونەرىنە وسى كوزىمەن قاراۋعا شاماسى كەلمەگەن، تەك ەلىكتەي بەرگەن اباي.
مىنە، بۇل اباي ولەڭدەرى وسى ەكى ولەڭى – شىن ماعىناسىمەن شاعاتايشا شىققان. ولەڭ
ۇيقاسىمىنىڭ لاجسىزدىعى (زارۋاتا شاعريا) قۋىپ اكەپ تىققاندا، اسىرەسە، ارتىقشا ورىن الاتىن

اراب-پارسى سوزدەرى شۇبار ءتىل كەرەك پە؟ حالىق مەتريكاسىن مەنسىنبەي، عارۋز ولشەۋىن قولدانۋ
كەرەك پە؟ حالىق كادەسىندەگى ۇيقاسىم مولىن جيناپ قويىپ:
«يۋزي راۋشان كوزي گاۋھار،
لاعيلدەك بەت ءۇشي ءاھمار،
تاماعى قاردان ءھام ءبيھار
قاشي قۇدرەت، قولي شاگە»، –
سياقتى ءۇش رەت جالعاسىنان ۇيقاسىپ كەلىپ، تورتىنشىدەن ءتۇيىپ وتىرۋ كەرەك پە؟ بۇل ەكى
ولەڭدە وسىنىڭ ءبارى دە بار. مۇنداعى تەڭەۋلەر دە كوبىنەسە شاعاتاي اقىندارىنىڭ ءمىنىپ-ءمىنىپ
جاۋىر قىلىپ تاستاعاندارى – قازاق سەزىمىنە ۇعىمسىز بەينەلەر: – «گاۋھار كوز»، «لاعىلداي»
(مارجانداي) «ءۇش قىزىل بەت» «سۇلەيمەن»، «ءشامشي، «يسكەندىر» پاتشالارداي مۇلىكتى، بايلىعى
مول ادامدار. كەيىنگى كەزدە تۇرمىستىڭ قانداي قاراڭعى تۇكپىرلەرىنە دە جانارى تۇسكەن قاراڭعى كوز
ءالى وندا جوق. سوندىقتان تۇرمىستان الىنعان بەينە دە جوق. كۇنشىعىس اقىندارىنان قالعان، توزعان
بەينەلەردەن شەتكە شىقسا-اق «قاسى قۇدىرەت، قولى شەگە» سىقىلدى ۇيلەسىمسىز، سورلى سۋرەتتەرگە
ۇشىرايدى. «قاقتاعان اك كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى»، «ايتتىم سالەم، قالامقاستاردى» جازعان كەزدە
اباي سۇيگەن سۇلۋىنا «قولىڭ شەگەدەي» دەمەگەن بولار ەدى: قاستى قۇدىرەتكە تەڭەۋدىڭ دە ورنىن تابا
الماعان بولار ەدى.
مىنە، بۇل – اقىندىق بەتى اشىلماعان بالاڭ اباي كەزى، ابايدا، وسىنداي، تۇگەلىمەن شاعاتاي
تۇتقىنىندا بولعان ءداۋىر بولۋى، وسى ەكى ولەڭنىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىر جىلدا جازىلۋى، ءتۇرىنىڭ ۇقساستىعى
وسىنى كورسەتەدى: ەكەۋىندە دە شۇبار ءتىل، ەكەۋىندە دە عارۋز، ەكەۋىندە دە ۇشتەن تاستاپ، تورتتەن
تۇيگەن تىزگىن ۇيقاسىن، بىردە شاعاتاي اقىندارىنا سىيىنۋ بولىپ، ەكىنشىسىندە سولاردان قالعان
جاۋىر بەينە بولۋى وسىنىڭ ءبارى، وسىنشاما ۇقساستىق، بۇل الدەقالاي، كەزدەيسوق نارسە ەمەس. بۇل –
اباي اقىندىعىنىڭ ءبىر كەزەڭى – شاعاتايعا ەلىكتەۋ كەزەڭى، ولاردان شىعىپ كەتپەك تۇگىل، ولاردى
سىناماق تۇگىل، ءالى ولاردىڭ ءوز ىشىندەگى ءتاۋىرىن تاڭداپ الۋعا دا، ءوز ىشىنەن ءتۇر ىزدەۋگە دە شاماسى
كەلمەگەن كەزەڭى.
ەندى ءۇشىنشى ولەڭگە («ءالىپ دەپ اي جۇزىڭە عيبرات ەتتىم») كەلسەك، مۇنى جازعان كەزدە ابايدىڭ
ءبىر اياعى شاعاتايدا تۇرسا دا، ءبىر اياعى شەتكە اتتاۋعا تايانعان كەزى كورىنەدى.
مۇندا الدىمەن كوزگە كورىنەتىن – ابايدىڭ شاعاتاي ادەبيەتىندەگى ولەڭ تەحنيكاسىنىڭ
بۇلتارىستارىن تەگىس ارالاعاندىعى، ومىردەن بەزىپ، كەيىپتى كەسكىن تابا الماي، الدىنداعى جازۋدىڭ
ارىپتەرىن بەينە قىلىپ پايدالانعان شاعاتاي اقىندارىنىڭ پوەتيكالىق ويىنىنا شەيىن
بارعاندىعى.
يا – يارىم، قالاي بولار جاۋاپ ءسوزىڭ؟
ءمات – قاسىڭ، ءتاشتيت – كىرپىك، سەكىن – كوزىڭ،
ۇتىرمەن استى-ءۇستىلى جازۋ دا بار...
اراب ءارپىنىڭ اس، ءۇس، ءۇتىر، سەكىن، تاشتيتتەرىنەن كوركەمدىك بەينەسىن ىزدەۋ شاعاتاي
اقىندىعىنا ۇيرەنشىكتى ادەت بولاتىن. ءناۋايدىڭ
«قاشلارىڭدەن، كىمگە ەگەر قانيع كوڭىل ىشرە قيال،
O – قىزىل قاعادا نون بولۇر، – شاپاع ىشرە ھيلال» دەگەن ولەڭدەگى قاستى نون ارپىنە
ۇقساتۋى، نەمەسە:
«جانىمداعى جەم – ول ەكى دالاڭعا پيدا;
اڭمەن سوڭ ءاليف – تازا نيناليڭعا پيدا،
ءنۇنى داعى – عانبارلىق حياليڭعا پيدا،
قالعان ەكى نۇقتا – ەكى قالىڭعا پيدا»
جانىمنىڭ «ج» ءارىپ – ول ەكى قاسىڭا قۇربان،
ونان سوڭ «ا» ءارپى تازا بويىڭا قۇربان،
«ن» ءارپى داعى جاقسى ءيىستى اي جۇزىڭە قۇربان،
قالعان ەكى نوقات بەتىڭدەگى ەكى قالىڭعا قۇربان»، – دەگەن ولەڭىندەگى ج، د، ا، ن ارىپتەرى مەن
نوقاتتار ءبىرىن ول، ءبىرىن بۇل مۇشەلەرگە مەڭزەتۋى – وسى ءارىپ بەينەسىن ىسىنە اسىرعان اقىندىق ويىنى
بولاتىن. اباي وسىعان شەيىن بارىپ، شاعاتاي ۇلگىسىنىڭ ۇشىعىنا شىققان ءتۇرى بار. بۇل التى جىل
ىشىندە ابايدىڭ ءتۇر ىزدەۋ ەكپىنى كوپ وسكەندىگىن كورسەتسە، ونىڭ ۇستىنە ءارىپ بەينەسىن شاعاتايشا
بەينە تۇرىندە قولدانۋدى مىسە تۇتپاي، ءارىپ ورنىنا دىبىس العانىن، ءار دىبىستى سول دىبىسپەن

باستالاتىن سوزگە سينۋال ەسەبىندە ۇستاعانىن كورسەتەدى: «ا-اي، ب-بالا، ت-ءتىل، س-سالامات، ش-شەكەر، ق-
قابىل، ك-كامىل، م-مەيىرىم، ن-نالا»، تاعى باسقالار. وسىنىڭ ءوزى شاعاتاي ۇلگىسىن ىشىنەن شىرىتە

باستاعانى بولۋ كەرەك.
شىنىندا، «ءالىپ دەپ اي جۇزىڭە عيبرات ەتتىم» ولەڭى الدىڭعى ەكى ولەڭنەن كورىنە باسقا. بۇل –
شاعاتايدان قاشىقتاي باستاعان، قازاقتىڭ ءوز ۇلگىسىنە قايتا بەيىمدەلە باستاعان كەزى بولۋ كەرەك.

تىلىندەگى شۇبارلىق ءنالى قالماعان دا بولسا، الدىڭعى ەكى ولەڭنەن كوپ جەڭىل، اراب ءسوزى سيرەك
كەزدەسەدى. ولەڭنىڭ ولشەۋى دە عارۋزشا ەمەس، بۋىن ولشەۋلى، ۇيقاسىم قازاقتىڭ قارا ولەڭىنشە. بۇل
كادىمگى 11 بۋىندى قازاق ولەڭى. مۇنى دا عارۋزشا قۇرىلعان داۋىرلەر بولۋى مۇمكىن. ونداي كۇمان
تۋدىراتىن ەكى-اق جول بار، ول:
«بي – بالا دەرتىڭە ءنيسبات ەتتىم،
سي – ءسانا كەن مادكىڭا قۇرمەت ەتتىم».
بۇل ەكەۋىن كۇماندى قىلىپ تۇرعان – ەكەۋىندە دە پارسى يزاپەتىمەن بايلانىستىرىلعان
«بالا-ي-دەرت»، «ءسانا» «مادق» دەگەن اراب-پارسى سوزدەرى بولۋى، يزاپەتتىڭ الدىڭعى بۋىنى سوزىلىپ
ايتىلعان بولعاندىقتان، «ۇزىندىق-قىسقالىق» نەگىزىنە قۇرىلعان عارۋزعا ۇقساپ تۇرۋى مۇمكىن.
بىراق ءبىر ولەنىڭ قۇرىلىس جۇيەسىن، وزگەسىنە قاراماي، تەك ەكى جولىنا قاراپ شەشۋگە بولمايدى. بۇل
ولەڭنىڭ وسى ەكى جولدان باسقالارىنىڭ ءبارى، ونىڭ ۇستىنە ۇيقاسىمى قازاقشا قۇرىلعانىنا داۋ
قالدىرمايدى.
ەسكى كۇنشىعىس اقىنىنىڭ ءارىپ بەينەسىن ءداپ قولدانۋى ومىردەن قاشىقتاپ، قالامى مەن
ارپىنە عانا قاراپ تىزەسىن قۇشاقتاپ قالعان كاستالىق جاعدايىن كورسەتەدى. اباي وسى بەلەسكە شەيىن
ورمەلەپ بارىپ، شاعاتاي جولىنان بەزگەن سىقىلدى. وسى ولەڭنەن كەيىن شىعىس جۇرتىنا قونۋدى
توقتاتقان. بۇدان سوڭعى اباي ولەڭدەرىنەن شاعاتاي ۇلگىسىن ىزدەۋ، مەنىڭشە، قۇر ارام تەر.
اباي ەنگىزگەن ولەڭنىڭ جاڭا ولشەۋلەرىنىڭ كەيبىرى – كىم ءبىلدى، – عارۋزعا ۇقساپ تا تۇرعان
شىعار. ارابتىڭ 28 ارپىنە كەلەتىن كومبيناتسياسىنىڭ ەشقايسىسىن قالدىرماي ۇيقاسىم قۋالاعان
شىعىس اقىندارىنىڭ توقسان تاراۋ ولەڭ ۇيقاسىمى مەن ولشەۋى ابايدىڭ قايبىر ولەڭىنە تۋرا كەلىپ
تە كەتەتىن شىعار. بىراق وعان قاراپ، وپ-وڭاي شەشە سالۋعا بۇل ماسەلە كونبەيدى. قازاقتىڭ ولەڭىنىڭ
بار ولشەۋىن، – سوزىپ ايتىپ، بۇرمالاپ قاراسا، – عارۋزدان شىعارۋعا بولادى. ابايدىڭ جاڭا
ۇلگىلەرىنە دە وسىنى ىستەۋگە بولاتىن بولار. بىراق، شاعاتاي ادەبيەتى، عارۋز ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە
كىرمەگەن مىرجاقىپ:
«سەن جوعىڭدا بۇل جالعاندا
Җالعان ولقى دەدى كىم؟
سەن كەلگەندە ارامىزعا
قانشا وراسان تولدى كەم؟» – دەيتىن جوقتاۋ ولەڭىن:
«لاگۋل مۇلكە، لۋ ۋل قامدو،
ءلا شۋركو، ءلا نۋنەما» ىزىمەن جازدى دەپ قالاي ناندىرۋعا بولار؟
سونىمەن، 1864 جىلدان كەيىن ابايدان شاعاتاي ىقپالىن ىزدەۋ – بوس ارام تەر بولىپ
شىعادى. ويتكەنى 1) شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى ميستيتسيزم; ابايدا بۇل جوق. 2) شاعاتاي
ادەبيەتىنىڭ ءتىلى اراب-پارسىمەن شۇبارلانعان شۇبار ءتىل; ابايدا بۇل ماشىقتاۋ ءۇشىن بولماسا،
ۇشىرامايدى. 3) شاعاتاي ادەبيەتىندە ولەڭ ولشەۋى – اراب-پارسىنىڭ عارۋز ولشەۋى; اباي مۇنى ەرتە
تاستاعان. 4) اباي سياقتى ءتورت اياعى تەڭ جورعا اقىن شاعاتايدىڭ عارۋزىنا سۇيسىنگەن بولسا، جازىپ
الىپ سۇيسىنبەي، باسقا دا ءبىر قاسيەتتەرىن قوسىپ الا جۇرگەن بولار ەدى; ابايدا ونداي قىلىق جوق.

III. اباي جانە حالىق ادەبيەتى

ابايعا انا سۇتپەن كىرىپ، سۇيەگىنە سىڭگەن ادەبيەت ۇلگىسىنىڭ ءبىرى – حالىق ادەبيەتى. ابايدىڭ
جۇمساعان ءسوز قارۋى وسى قالىپقا سوعىلعان. بىراق ول مۇنىڭ دا قىزىعىنا ەرتە توياتتاپ، ەسكىرگەن ەل
دانالىعىن كوپ ۇزاماي وزىنە مۇرا ساناۋدان قالعان سياقتى. حالىق ادەبيەتىنىڭ زامان تاپتار
داڭعىلداعان كونە جولى ابايعا تارلىق ەتكەن. ول سونىدان جول سالماقشى بولعان، «مادەت بەر» دەپ،
13 جاسىندا ناۋاي، ساعدي، فەردوۋسيلەرگە جالبارىنعان اباي، كەلەلى كەڭەستىڭ كەۋدە ءبيى بولماق
بولىپ، ەسكى بيشە قوسارلاپ سويلەمەك بولعان اباي، ەسكى اقىنشا «كور-جەردى ولەڭ قىلماق» بولعان
اباي، ەندى بۇلاردى قومسىنا باستايدى. ونىڭ «كۇن شىعىسى كۇن باتىسى بولىپ»، «قوجا – حافيز»،
ساعدي ورنىنا بايرون مەن گەتەنىڭ، نىسانباي، بۇحار ورنىنا پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ ەتەگىنەن
ۇستايدى. كلاسسيك الىپ ادەبيەت دوڭىنە شىعىپ، ارتىنا قاراعاندا وعان ەندى:
«شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ،
ولەڭى ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» – بولىپ، ولاردىڭ «كەمشىلىگى ءار جەردە-اق كورنەۋ تۇرادى». ول
– قازاقتىڭ ونەرىنىڭ وزىنە سىن كوزىمەن قاراپ، ەسكى ادەبيەت مۇراسىنىڭ ەسكىرگەن جەرىن كوزى شالا
باستايدى. ول جالعىز حيسساشىلاردى عانا مىنەپ، ءشوپ تاتىعان «ازىرەت ءالى»، «ايداھارلى ەرتەگىنى
تەرمەكتىكتى» عانا كەمشىلىك دەپ توقتامايدى. ولەڭنىڭ ۇيقاسى ءۇشىن «اۋىلدا قونعان جەرىن»، «استىنا
مىنگەن اتىن»، «ايتامىن ايت دەگەندەردى» سۇيرەپ اكەپ ءسوز اراسى بوتەن سوزبەن بىلعانسا، وندا اباي:
«ول اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى»، – دەيدى. ءسوزدىڭ قاسىن تۇزەيمىن دەپ «كوزىن شىعارىپ»، بىتپەيتىن
كەيىپتى سۋرەتتەگەن نارسەسىنىڭ جانىنا جارىپ تىعىپ، ءوز ءسوزىن ءوزى ەسەپتەمەي ايتىپ «التىن يەك سارى الا قىز» تاباتىن ولەڭ ارنالارىن قاتاڭ سىنايدى. سونىمەن قاتار اباي «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان
ءسوزى ۇزىن» ەكەندىگىن، ويتكەنى وندا باسى ارتىق قوسارلار جۇرەتىنىن بايقايدى.

«بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،
ماقالداپ ايتادى ەكەن ءسوز قوسارلاپ، –
دەپ قىراعى كوزبەن بۇل كەمشىلىكتى شولىپ وتەدى دە ءوزى «ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ»
دەپ، وندايدان اۋلاق بولاتىندىعىن ايتادى.
«جۇرتتىڭ ءبارى ءسوز ساتقان»
ساتىپ الىپ نە كەرەك،
ەسكى ءسوزدى، انت اتقان،
شىر اينالعان دوڭگەلەك، – دەيدى. وتكەن ءومىر ارباسىنىڭ دوڭگەلەگىمەن قوسا اينالىپ،
دوڭگەلەنگەن، ەسكى توزعان ءسوز ۇلگىسىن تاستاپ، اباي «ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق» بولادى. باسى ارتىق
ءبىر ءسوز دە ولەڭ ىشىندە تۇرماۋىن، ولەڭنىڭ «تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى» دەگەن شارتتاردى
قويادى اباي. وسىنداي قاتاڭ شارت، اۋىر سىننىڭ ارقاسىندا ابايدىڭ سوزدەرى، ءىلياس ايتقانداي،
«قيۋىنان قىل وتپەيتىن» نىعىز بولىپ، ماعىناعا مالىنىپ كەلەدى. سوندىقتان ونى اعىزىپ وقىپ،
سىدىرتىپ وتە شىقساڭ، ىشكى مانىنە جەتپەي قالامىن دەپ كىدىرتىپ، سالماقتاپ، اقىننىڭ كەستەلەگەن
ايشىقتارى، قوشقار مۇيىزدەرىمەن ورالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. اباي ايتار ءسوزىنىڭ ءبىرىن ايتىپ، ورنىن
تاقىرلاپ كەتپەيدى، وقۋشىعا دا شىعارعىشتىق سىباعا قالدىرىپ كەتەدى.
مىنە، اباي ءسوزىنىڭ وسى قاسيەتتەرى، ابايدىڭ ولەڭگە قويعان وسى شارتتارى كۇنى بۇگىنگە
شەيىن قۇنىن جوعالتپاعان ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى. «التىن يەك سارى الا قىز» سياقتى جالاڭ،
جالعان جالتىر بەينەلەر (وبرازدار), ۇيقاسىم قۋالاپ، ولەڭنىڭ كەتىگىن باسقا سوزدەرمەن تىعىنداۋلار
بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدەن دە ءالى كەتىپ بولعان جوق.
حالىق ولەڭىندە تاقىرىپتان تىسقارى باسى ارتىق ءسوز بولماي تۇرمايدى. ونداي ارتىقتار
جامان ولەڭدە سورايىپ كورىنىپ تۇرادى دا، تاۋىرلەرىندە بويىن جاسىرىپ، بىردە ورىنسىز پەيزاجعا
ورانىپ كەلەدى. قالاي بولعاندا دا، بۇلار ولەڭنىڭ ءمانىن سۇيىلتىپ، ءدانىن جۇقارتپاق. ابايدىڭ
الدىنداعى ادەبيەت ۇلگىسى وسى سۇيىق ءماندى، جۇقا ءداندى ولەڭدەر، توزىعى جەتكەن ماقالدار، ءبىر
وڭدەي ءتىزىلىپ، جالىقتىرعىش كەلەتىن ەرتەگىلەر ەدى.
«ايدىن كول باتپاق اتانار،
ايدىن قۇرىپ، سۋالسا...»
.......................................
«ارعىماق اتتىڭ بەلگىسى –
اسا ءبىر شاۋىپ بۋلانباس...»
«اعارىپ تۇرعان اي دا ولەر،
قىزارىپ تۇرعان كۇن دە ولەر،
الشاڭداعان باي دا ولەر،
ارداقتاعان حان دا ولەر...»
وسى سياقتى ارزان اقيقات، توزعان شىندىق، كەرەكسىز تاقپاق – ەسكى ولەڭنىڭ مازمۇنىن دا، ءتvرىن
دە ءبىلىپ العان ەسكىلىك اۋرۋ بولاتىن. «ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ» دەگەندە اباي وسىلاردى
ايتقان بولۋى كەرەك. ابايدان بۇرىنعى ابايمەن زامانداس اقىنداردىڭ «نە جاقسى» دەگەنى دە وسى
بوس ماقالدان قۇتىلا الماعان. بۇدان قۇتىلماي تۇرىپ، شىن ماعىناسىمەن ادەبيەت ءتىلىن جاساۋ دا
مۇمكىن ەمەس ەدى. ابايدىڭ سىڭىرگەن ءبىر ەڭبەگى ادەبيەتتى وسىنداي ارتىق جۇكتەن تازارتۋ بولسا كەرەك.
حالىق ادەبيەتى – حالىقپەن قۇرداس، بىرگە جاساپ كەلە جاتقان كارى نارسە. ونىڭ جاڭالىعى
جارىتۋسىز، بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە جاڭا بوياۋ جاعۋ تۇرىندە عانا بولادى. جاڭا شىعارماسى دا سول ەسكى
تامىرعا كوكتەپ وسەدى. مۇنىڭ ءبارى ءومىر اعىنىنىڭ شاباندىعىن، ىلگەرى باسۋدا حالىقتىڭ
ماندىماعانىن، ەسكىنىڭ تىگىسىن سوگىپ ىدىراتقانداي، حالىق ومىرىندە ۇلى وزگەرىس بولماعانىن
كورسەتەدى. سونىمەن اتام زاماندا ايرىلىپ قالعان، ءبىر كەزدە جاڭا بولعان، بىراق بۇگىندە توزعان ءبىر
نارسە، كەرنەگەن ءسوزدى حالىق ادەبيەتى قايتالاپ نەمەسە بولماشى بوياۋ جاعىپ الىپ سۇيرەتە بەرەدى.
حالىق ادەبيەتىنىڭ ساقتالاتىنى دا، ونىڭ تاۋسىلمايتىنى دا وسىدان كەلەدى.
اباي ءبىزدىڭ جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ اتاسى بولعان دا، ولەڭىن، قارا سوزدەرىن تەك قاعازعا
جازعاندىعى مەن عانا ەمەس، جازبا ادەبيەت پەن اۋىز ادەبيەتتى وسى ايىرماشىلىعىن اشقاندىعىمەن
اتاسى بولادى. قازاق ادەبيەتىن اۋىز ادەبيەتى دارەجەسىنەن شىعارىپ، نەشە مىڭ جىلداي كونىگىپ،
ەتكە، قانعا ءسىڭسىپ بولعان ەسكى اۋىز ادەبيەت داعدىسىنان قۇتقارعان ادام – اباي. ەسكى اۋىز
ادەبيەتىندەگى ارتىق قىستىرمالاردان العاش تازارتقان اباي.
اباي سىناعان «قازاقتىڭ ۇزىن سوزدىلىگى»، «ەسكى ءبيدىڭ ءسوز قوسارلاپ بوس ماقالدايتىندىعى»،
«ەسكى اقىننىڭ جوقتان قارماپ، كور-جەردى ولەڭ قىلاتىندىعى» دەگەندەر – وسى باسى ارتىق، قىسىر
اڭگىمەلەر بولاتىن. اباي ءسوزىنىڭ «قيۋىنان قىل وتپەيتىن» ىقشام، تىعىز بولاتىنى دا وسى
ارتىقتان امان بولعاننان كەلەتىن-ءدى.

اباي ەسكىنىڭ شۇبالاڭ قىستىرماسىن يكەمدى بەينەگە (وبرازعا) اينالدىردى:
ىزدەنىپ تابار سۇڭقارمىن،
جاراستىقتى، سۇيگەندە،
قىلىعىندا جوق اعات
........................................
ءسىز – قىرعاۋىل جەز قانات،
اش بەتىڭدى، بەر قارات...
ەسكى حالىق اقىنى بولعاندا، «سۇڭقار» مەن «قىرعاۋىلدىڭ» ءوز رومانىن جارىستىرىپ، جىگىت
پەن قىزدىڭ اڭگىمەسىن ونىڭ كولەڭكەسىمەن بۇركەڭكىرەپ قويار ەدى. اباي ولاي ءسوزدى ۇزايتپايدى.
ۇزاتپاۋ ءۇشىن «سۇڭقار» مەن «قىرعاۋىلدىڭ» اراسىن الىستاتىپ: اراسىنا نەگىزگى تاقىرىپتى
كىرگىزەدى; «سۇڭقار»، «قىرعاۋىل» دەگەندەر «جىگىت»، «قىزدارمەن» تەڭبە-تەڭ جاسايتىن، ءوز بەتتىلىك
تەڭەۋ بولماي، «سۇڭقار» – جىگىتتىڭ، «قىرعاۋىل» – قىزدىڭ ءبىر مەزگىلدىك قانا كەيپىنە ۇقساتىلادى
دا، نەگىزگى سۋرەتتىڭ انىقتالۋىنا، تولىعۋىنا سەبەپ بولادى.
ابايدىڭ ولەڭدەرى بەينەلى، سۋرەتتى كەلىپ، شىن ماعىناسى مەن كوركەمدىك شارتىن ورىنداپ
وتىرادى. سوندا اباي وبرازدى قولدان جاساپ، جات كەيىپ قىلىپ شىعارمايدى. قازاقتىڭ وزىنە
قاشاننان تانىس، ونى كەلتىرگەندە بەرمەكشى سۋرەتىنىڭ بوياۋىن قاندىرىپ، اشىپ كەلەتىن سۋرەتتەردەن
الادى. سۋرەتتى ويداعىدان كۇشەيتىپ جىبەرەتىن بولسا، اباي ونداي-مۇنداي ەرسى، ادەپكە شەتتىگىنە دە
قارامايدى. مۇنىسىن، ارينە، ماقتاۋعا بولمايدى. قارى شالدىڭ جاس قىزدى ەرىكسىز قاتىن قىلعىسى
كەلگەنىن ۋلى تىلمەن شاققىسى كەلسە، «تۇساپ قويىپ قاشىرار بۇقا ما ەكەن؟» – دەپ سوگەدى. ەلدەگى
قۋلاردىڭ ۇنامسىز قىلىعىن بىلە وتىرىپ، ونى توقتاتۋعا مۇرشاسى كەلمەيتىنىن ايتقاندا:
«ويناسشى، قاتىن بولسا عار،
اندىعان ەردە قالا ما ار؟» – دەپ جىبەرەدى. اقى الىپ ولەڭ ايتقان اقىن – تىڭداۋشىنى دا
سوگىپ، ونى تىڭداما دەپ، وندايدان بەزدىرگىسى كەلسە:
«ساتىپ الما ءسوز ساتسا،
ول – اسىلدى اڭداماس.
بىلاتكەنىڭ ءبارى اقشا
ەر جاقسىسىن تاڭداماس»، – دەۋگە دە اۋزى بارا سالادى. اباي قازاقتىڭ ماقالىن دا، ەرتەگىسىن
دە، سالتىن دا – ءبارىن دە سۋرەتكە پايدالانادى. بىراق، وسىنىڭ بارىندە قازاققا تانىس وبرازداردىڭ
ءوزى بۇرىنعى قۇرىسىپ، قاتىپ قالعان كۇيىندە تۇرمايدى، ءجۇرىپ كەتەدى، جان بىتەدى، جەتىلىپ، ءوسىپ،
اشىلىپ، جارقىراپ كەتەدى. ءوز قالپىندا قالىپ قويماي، ۋاقيعانىڭ وزىنە بىتە قايناپ قوسىلىپ
كەتەدى. ماقالدار ابايدا بوسقا قوسارلانىپ، «سولاي دەگەندەي-اق» بولىپ جۇرمەيدى، جاندى سۋرەتكە،
قوزعالىسقا، پروتەسكە اينالادى، «ادام باسى – اللانىڭ دوبى» دەگەن دورەكى فاتاليزم ماقالى
عاشىقتىڭ ماتەريالانعان سۋرەتى بولىپ، بىردە تەرىس ۇشىپ، بىردە قايتا تۇسەدى:
ءتاڭىرى دوبى – بۇل عارىپ باس
كەتتى امالسىز – قورلاما،
قايتا قاقتى، قايلا بولماس،
كەلدى، ءتۇستى ورداڭا!
بۇل اۋدارمادا كەزدەسسە دە (پۋشكيندە مۇنداي ءسوز جوق), ابايدىڭ ءوزى تاعدىردى وسىلاي دوپ
قىلىپ ويناتىپ قويعان. دالدەپ اۋدارعان جەرىندە دە پۋشكيننىڭ:
«موي سومنەنيا رازرەشي
بىت موجەت، ۆسە ەتو پۋستوە،
وبمان نەوپىتنوي دۋشي
ي سۋجدەنو سوۆسەم ينوە» – دەگەنىن كىم بىلەدى، مۇنىڭ ءبارى تاجىريبەسىز جاننىڭ الدانۋى
شىعار دا، جازمىشتىڭ ۇيعارعانى باسقا بولار. «بىزدەگى كوپ اۋدارعىشتارشا» تىكەلەمەيدى.
شەش كوڭىلىم جۇمباعىن،
الدە، ءبارى – الدانىس.
Җاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن
تالپىنعان شىعار ايعا الىس، – دەپ ءارى تۋرا; ءارى سۇلۋ، سۋرەتتى قىلىپ، ۇلگىلى ادەبي اۋدارما
بەرەدى. مىنە، مۇندا «الىس ايعا ساۋساعىن جايىپ تالپىنعان جاس جۇرەك» بەينەسى قازاقتىڭ
«ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولعان» دەيتىن ماتەلىنەن الىنعان. سونداي تانىس نارسە ەكەنى ءبىلىنىپ
تۇر، بىراق ول كەيىپتەن ەش نارسە قالىپ جارىعان جوق، ءبارى دە ابايدىڭ ءوز قولىمەن جاڭارتىلعان.
مۇندا ارىستاننىڭ جىرتقىشتىعى تاكاپپارلىعىنان، سول پەيىلىنەن تاپقاندىعىنان، مەرت بولعان
ارتقى اياعى ەكەندىگىنەن ىرىم دا جوق. مۇندا جۇرەگى تازا جاس ءسابي ايدى الماق بولىپ، بالدىر
ساۋساعىن شولتاڭداتقان كۇناسىز قىلىق قانا بار. سونىمەن بىرگە جاي قالماي، مەرت بولىپ
قالاتىنى دا كورىنىپ تۇر.

ابايدىڭ قىز بەن جىگىتى عانا قۇس پەن اڭعا ۇقساپ قويمايدى، قۇسى مەن اڭى دا قىزعا، جىگىتكە
ۇقساي بەرەدى. تۇلكىنى بۇركىت باسىپ، ەكەۋىنىڭ الىسقانىن قارا شاشى توگىلىپ، يىقتارى بۇلكىلدەپ،
سۋعا شومىلىپ جاتقان سۇلۋعا مەڭزەپ قويادى.
جەر-انا دەگەن ۇعىم قاي جۇرتتا دا بار. بىراق، ابايدىڭ جەر-اناسى نە قالىڭدىق ويناعان
قىز بولىپ، ۇرىن كەلگەن كۇيەۋى كۇنمەن جىمىڭداسىپ، كۇلىپ ويناپ كەتەدى نەمەسە ول – انا، ەلجىرەپ
ەمىزىپ كەتەدى.
قىسقاسى، ابايدىڭ وبراز قولدانۋىنداعى وزگەشەلىگى: اۋەلى – قاتەسىز انىق تانىس بەينە
الادى; ەكىنشى – وبراز ەسكى ءولى قالىبىندا قالماي، جاندانىپ كەتەدى، ءۇشىنشى – ەسكى وبرازدى ءوسىرىپ،
جاڭارتىپ، جالعاپ اكەتەدى. ونىڭ ەسكى، تانىس وبراز الۋى – تەك تانىس جاعىمەن تارتىپ، جۋىقتاتىپ
الىپ كەلگەننەن كەيىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرمەيىن دەگەنى سياقتى. ەسكى ادەبيەت مۇراسىن
ابايدىڭ پايدالانۋىنىڭ ءبارى وسىلاي. ول ەسكىنى دە، ءوز زامانىن دا دارىپتەمەيدى. ەسكى وبرازدى
العاندا، ونى ءسۇيدىرۋ ءۇشىن ەمەس، ەسكىنى بۇزىپ، جاڭا قىلىپ، سونىمەن جاڭانى ۇعىندىرۋ ءۇشىن
بولادى. ابايدىڭ ادەبيەت، مادەنيەت ۇستەرىنە قولى ءتيىپ كەتسە، ول تەك سيپاپ، ءسۇرتىپ شاڭىن كەتىرىپ
شىقپايدى، وزىنشە بۇزىپ، وزىنشە تۇزەپ، ءوز قولىنىڭ ءىزىن قالدىرادى. ولەڭنىڭ ىرعاعى دا، ۇيقاسى
دا، بۋىنى دا، ءانى دە، تاقىرىبى دا، ءسوز توسەگى دە، سۋرەتى دە ابايدىڭ قولىنان وتكەندە بۇرىن
كورمەگەن جاڭا نارسە بولىپ شىعادى. قايسىبىرەۋدىڭ قۇلاعىن «شۋ» دەگەندە توساڭسىتادى، بىراق
سويتە تۇرا، اباي ولەڭى – قازاق ولەڭى، قازاق ءومىرىنىڭ سۋرەتى، قازاق تىلىمەن جازىلعان، قازاققا
تۇسىنىكتى بولىپ شىعادى، ول پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، كرىلوۆتى قازاقشا سويلەتەدى، كۇپىلى قازاقتى
پۋشكينشە، لەرمونتوۆشا سويلەتەدى. ابايدىڭ ارقاسىندا XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە قازاق
اۋلىنداعى قىزويناققا ونەگين مەن تاتيانا «قاتىسادى». ابايدىڭ ارقاسىندا XIX عاسىردا
قازاقتىڭ ادەبيەتى ءوزىنىڭ اتام زامانعى «ازالى اق كورپەسىن سىلكە تاستاپ»، ەۆروپانىڭ كلاسسيكالىق
ادەبيەتىنىڭ قالىبىنا تۇسەدى، سۇيتە تۇرا قازاق ادەبيەتى بولۋشىلىعىن دا بۇزبايدى.
بۇلايشا ەسكىنى جاڭاعا ۇشتاستىرىپ، جان ءبىتىرۋ ۇلكەن شەبەرلىكپەن عانا بولاتىن ءىس. ابايدان
ءبىز وسى ءىرى شەبەرلىكتى كورەمىز. اباي – اقىن بولعانىنىڭ ۇستىنە ەسكى مادەنيەت مۇراسىن دۇرىس
پايدالانا بىلگەن اقىن. اباي ەسكى كۇنشىعىستىڭ ەكزوتيكالىق ونەرىنىڭ ءبىرى – شاعاتاي ادەبيەتىمەن
دە جاقسى تانىس بولىپ، ونان جانىنا ازىق تابا الماي، ىلگەرى باسقان ەۆروپا ۇلگىسىن تاڭداپ
ۇستاعانىنىڭ ۇستىنە، قازاقتىڭ حالىق ادەبيەت مۇراسىن دا جەتە تەكسەرگەن، ونى بارىنشا باعالاعان،
ونان بار كەرەگىن الا بىلگەن ادام. ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ەستەلىگىندە: «قازاقتىڭ
ەرتەگىلەرىندە ەستىگەن ەرتەگىسى كەم شىعار. سوندا، قازاقتىڭ ەسكى ەرتەگىسىنەن: بۇرىن قاي جەرلەردە
جۇرگەنى، كورشىلەس كۇندەس ەلدەرى قاي جۇرتتار ەكەنى، ەلدىڭ ەسكى سالتى، ارمانى، كاسىپ-قارەكەتى نە
ەكەنى كورىنەدى دەۋشى ەدى»، – دەيدى. مىنە، بۇل حالىق ادەبيەتىن (ەرتەگىنى) وسى عىلىم ايتۋىنداعىداي
باعالاي العاندىعى. قازاقتىڭ ماقالدارىنا قاراپ وتىرىپ، قازاقتىڭ تاريحىن قاراستىرۋى دا، ءوز
سوزىندەگى قازاقتىڭ شارۋاشىلىق قالپىن، دۇنيەگە كوزقاراسىن بىلۋگە ماقالداردى كىلت قىلعىسى
كەلگەندەرى دە – ءبارى دە حالىق ادەبيەتى مۇراسىن قالاي پايدالانۋ جولىن تۇسىنگەنىن كورسەتەدى.
سونىمەن بىرگە، اباي ەسكى مۇرانى تالعاماي الا بەرەتىن ادام ەمەس. ول ەسكىدەن قالعان مۇراعا
دا، ءوز زامانىنىڭ جايىنا دا سىن كوزىمەن قاراپ، ءوزىنىڭ اقىل ەلەگىنەن وتكىزىپ العان. قاشاننان كەلە
جاتقان «ماڭگى شىندىق» سانالاتىن ماقالداردى، ادەت زاڭىن ابايداي قيراتا سىنعا العان قازاقتا
ول كەزدە بولماعان. «اتا-انادان مال ءتاتتى»، «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە»، «جارلى بولساڭ، ارلى
بولما»، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» ت. ب. نەشە ماقالداردىڭ سىرىن اشىپ سىناعان ادام – اباي.
جوعارىدا ايتىلىپ وتكەندەگىدەي، ابايدىڭ حالىق ادەبيەتى ۇلگىسىندەگى ولەڭ قالىبىن
وزگەرتىپ، وزىنشە قۇرۋى دا ادەبيەت مۇراسىن قالاي پايدالانۋدى، قالاي سىناۋدى جەتىك بىلگەندىگىنەن
كەلگەن. ولەڭنىڭ ولشەۋى مەن ۇيقاسىمىنا كىرگىزگەن سىرتقى وزگەرىسىنىڭ – ءوزى تەك بولا سالعان ءىس ەمەس،
ابايدىڭ باردى سىناي وتىرىپ، سونىعا تارتقانىنان تۋعان جەمىس.
ابايدىڭ مۋزىكاعا ەنگىزگەن جاڭالىعى – جاڭا ءتۇرلى اندەرى دە – وسى ولەڭ قۇرىلىسىن قايتا
قۇرۋمەن بايلانىستى. جاڭا، جات ولشەۋلەردى جۇرت قۇلاعىنا ءسىڭدىرىپ، كوپ ۇعىمىنا جۋىقتاتۋ ءۇشىن
ولارعا ءان دە شىعارىپ بەرگەن. ابايدىڭ جاڭا ءتۇرلى ولەڭ ولشەۋلەرىن شاعاتاي ۇلگىسىنەن
شىعارۋشىلار سول اندەردىڭ قۇرىلىسىنا سىناتىپ قاراۋ كەرەك. ءان – «عۇششاق»، «ناۋا» ءتارىزدى
ءدارۋىش ماقامىنا بەيىمدەلگەن بە ەكەن، جوق ءوزى بىلگەن دارەجەسىنشە، باتىس ۇلگىسىنە تاراتۋ بار ما
ەكەن؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، اباي اندەرىندە ورتا ازيانىڭ ەسكى ماقامىنا تارتقان جەر جوق.
ابايدىڭ كومپوزيتورلىق تاجىريبەسى، بالكىم، ءبىزدى قاناعاتتاندىرارلىق ەمەس شىعار، سوندا دا سول
كەزدە قازاق ءانىنىڭ قۇرىلىسىنا باتىس اسەرىن ەندىرىپ وزگەرتۋ تالابىنىڭ ءوزى – ءبىزدىڭ مادەنيەت
تاريحىمىز ەلەپ وتكەندەي ءىس. بۇل دا – قازاق كوركەمونەرىنىڭ قولدا بارىن قاناعات قىلماي، ەسكىنى
ەسكى دەپ ءبىلىپ، جاڭاشا تاراتۋدىڭ ءبىر ۇشقىنى.
سونىمەن ابايدىڭ كوركەمونەر جونىندەگى ايتقان ءسوزى ەمەس، ىستەگەن ىسىندە ۇلى سىنشىلىق،
باردى قايتا قۇرۋشىلىق بارىنا تالاسپاي كونۋگە بولاتىن بولدى.
1. اباي شاعاتاي ادەبيەتىمەن جاقسى تانىس بولىپ، ونى باۋراپ الىپ، سونىڭ ۇلگىسىمەن ولەڭ
جازىپ تا كورگەن. بىراق ونى قاناعات كىلماي، ونىڭ ىشىندە قالماي، سىرتىنا شىعىپ سونىدان جول

ىزدەگەن.
2. اباي قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتىن جاقسى بىلە تۇرا، ونىڭ ايدىن جولىمەن ءجۇرىپ كەتۋگە
شاماسى كەلە تۇرا، ونى دا وزىنە باياندى جول دەپ ەسەپتەمەگەن، ونان دا شەتكە شىققان.
3. اباي جەر ءجۇزىنىڭ كلاسسيك ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسىن تاڭداپ ۇستاپ، قازاق ادەبيەتىن بايرون،
شيللەر، گەتە، پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي ىزىمەن باتىسقا جەتەلەگەن.
4. ادەبيەت ارناسىن باسقا جاققا بۇرۋمەن بايلانىستى ولەڭنىڭ مازمۇندىلىعى، كوركەمدىگى،
بوياۋى – ءبارى دە وزگەرۋى كەرەك دەپ تابادى. بۇل جونىندە:
a) اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزگەشەلىگى بولىپ ساقتالىپ كەلگەن ولەڭدەگى باسى ارتىق بوس سوزدەردى
شىعارىپ، ولەڭ ءسوزىنىڭ ماندىلىگىن ارتتىرادى;
ءا) بۇرىن جاي قوساقتالىپ، نەگىزگى تاقىرىپپەن جارىسا ءجۇرىپ، ونى سولعىنداتۋعا سەبەپ
بولاتىن كولدەنەڭ سۋرەتتەردى شاعىنداپ، قيىنداپ، ولاردان جاڭا بەينە قۇراستىرادى، بۇرىنعى
ماقال، ماتەل، حالىق سەنىمى سەكىلدىلەردىڭ قاتىپ، قۇرىسىپ قالعان سۋرەتتەرىن جاندى جۇرەك كەيىپكە
اينالدىرادى;
ب) قازاق ولەڭىن ءتۇر جاعىنان بايىتىپ، جاڭا ولشەۋلەر، جاڭا ۇيقاسىمدار، جاڭا ريتمدەر
تۋعىزادى;
ۆ) ادەبيەت تىلىندەگى حالىق ۇلگىسىنىڭ باسى ارتىق قوسارلارىن جويۋمەن قابات، شىعىس
ۇلگىسىنەن كەلىپ جۇرگەن اراب-پارسى سوزدەرىن دە قۋىپ، ادەبيەت ءتىلىن تازارتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بار
بايلىعىن ىسكە اسىرۋعا جول اشىپ، جازبا ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ىرگەسىن قالايدى;
گ) كوركەم شىعارمالاردى ءوزى دە شىعارىپ، ءىرى اقىنداردان دا اۋدارىپ، ادەبي اۋدارمانىڭ،
جاڭا زامان ادەبيەتىندەگى بىرقاتار بەلگىلى جانرلاردىڭ ۇلگىسىن ىسپەن بەرەدى.
حالىق ادەبيەتىنىڭ كەرى تاراۋلارىنىڭ ءبىرى بولعان ماقالداردىڭ جارامسىزى كوپ ەكەنىن
اشىپ كورسەتىپ، ءوزى دە بىرنەشە ماقال شىعارادى.
5. ادەبيەت جۇمىسىندا وزگەرىس جاساۋمەن قاتار، الىنشە قازاق مۋزىكاسىندا جاڭالىق
ەندىرۋدىڭ تالابىن ىستەيدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى دە قۇرعاق ءسوز ەمەس، ابايدىڭ ىستەگەن ىستەرى. ادامدى
ىستەگەن ىسىنە قاراي سىنايتىن بولساق، بۇل ىستەردى، بۇلاردى ىستەگەن ادامداردى قالاي باعالاۋىمىز
كەرەك؟ ابايدى قولدا بارعا قاناعاتتاندىرمايتىن، ۇزدىكسىز سىنعا، تاۋسىلماس نازارلىققا قۋىپ
سالاتىن، اتام زاماننان، اتا-بابادان قالعان، زامانداس، باستاستارى تۇسكەن داڭعىل جولعا
سىيدىرمايتىن نە؟ نەگە ول دايار ادەبيەت ۇلگىسىن، دايىن مادەنيەت داعدىسىن سىناي بەرەدى؟ نەگە
بۇلار ونىڭ سىنىنا تولمايدى؟ ابايدىڭ ادەبيەت «بار مازىرىنە»، مادەنيەت ساتىسىنا بۇل سىنشىل
كوزقاراسى بولەك جاتقان نارسە ەمەس، سونىڭ ءبىر بولشەگى، وتكەندى، توڭىرەگىن تەگىس سىناۋىنان، تەگىس
ۇناتپاۋىنان، بۇل ادەبي فورمادا بوي كورسەتكەن ءبىر ءتۇرى. ايتپەسە، وتكەندى كوكسەپ، توڭىرەكتەگى بارعا
ريزا بولعان ادام سول وتكەننىڭ، توڭىرەكتىڭ يدەولوگيالىق جەمىسىنە – ادەبيەتىنە ول ادەبيەتتىڭ
دارەجەسىنە، تۇرىنە دە ريزا بولعان، قاناعاتتانعان بولار ەدى. ويداعى سىنشىلدىق، جالپى باعىتتاعى
جاڭاشىلدىقتى ىستە كورسەتە الۋ – وندا دا ادەبي فورمادا – ىرعاق پەن ۇيقاسىمدا، بەينە مەن
سوزدىكتە كورسەتە الۋ – بۇل ول شىنشىلدىقتىڭ تامىرى تەرەڭ بويلاپ كەتكەنىنەن كەلەدى. ابايدىڭ
تۇلا بويىن تۇگەل الىپ كەتكەن، وسىنداي ءسوز ورتاسىنا نارازىلىق بار. اباي سول زاماندا، سول
ورتانى سويا سىناعان ادام. ابايدىڭ ادەبيەتتەگى سىنشىلدىعىنىڭ ءتۇپ تامىرى وسىندا جاتىر.

قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ

Abai.kz