Beysenbi, 28 Tamyz 2025
«Soqyr» Femida 300 0 pikir 28 Tamyz, 2025 saghat 15:34

Rushyldyqty qozdyru kimge kerek?

Suret: adebiportal.kz saytynan alyndy.

Nege qazaq tildi ortada bizding sayasat, qogham, túlgha turaly kez kelgen әngimemiz rugha baryp tireledi jәne daugha ainalady?

Shyn mәninde bizde ru jәne olardan qúralghan rulyq jýie joq, búl arhaizm. Qazaq handyghy zamanynda ru әkimshilik-territoriyalyq birlik qyzmetin atqardy, yaghny qazirgi audan, oblys t.b. aiyrmashylyghy joq. Qazaqtyng iri rularynyng bәri qúrama, batalastyqpen qúrylghan újymdar. Ol jerde kim joq deysin?! Qazaq ruynyng qúramynda mýmkin Avstraliya men Otty jer araldarynan kelgen kirmeler joq shyghar, qalghandary týgel, tipti sonau Soltýstik Afrikadan este joq erte zamandarda taghdyr quyp Týrkistan aimaghyna kelip, keyin qazaq bolyp ketkender tabylady. Bizding qariyalarymyz ol әngimelerdi kýni keshege deyin aityp otyrdy.

Qazaq týp atamyz pәlenshe dep kóne zamandardaghy shartty, әfsanalyq túlghalardy ataydy (Meyram sopy, Bәidibek, Qúduar t.b.), biraq olardy tek ru birlikterining basyn qosatyn simvol esebinde paydalanady. Olardy keremet úlyqtau da bolghan joq, qarapayym, tipti anayy әngimelermen týsindiretin. Qazirgi kýni osynyng bәrin úmytyp, bәri bir atadan taraghan siyaqty, bәrining týbi qaharly batyr, suyryp salma sheshen, qazaqqa biylik aitqan biy.

HIH ghasyrdyng basynda biz rulyq әkimshilik-territoriyalyq jýieden Resey imperiyasy qúramyndaghy búratanalar mekendegen guberniyalyq jýiege óte bastadyq. Sayasiy-әskery maqsatta qúrylghan ru odaqtary ydyrady, olardyng ornyn orta dengeyli rular, al keyin tipti patronimiyalyq (ata balasy) birlikter basty. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysy «Uaqytsha ereje» (1867-1868 jj.) tәrtibi boyynsha bolys saylaulary osy patronimiyalar arasyndaghy kýreske ainaldy («boldy da partiya, el ishi jaryldy»- Abay). Osyghan qaramastan HH ghasyr basynda qazaq jana últtyq sapagha óte bastady da, aldynghy qatarly azamattaryna ru emes, últ mәselesi manyzdy boldy. Mústafa Shoqaydyn «Batyr bolishevik Amangeldi haqyndaghy aqiqat» maqalasyn qaranyz:

«1918 jyldyng jazynda Torghay dalasyn aralap jýrgen kezimde maghan jaqyn kisilerin jiberip, mening qypshaq ruynan ekenimdi eske salyp, tóreden shyqqan Álihan Bókeyhanmen arghynnan shyqqan Ahmet, Miryakubtargha qarsy kýreste «bizge sayasy jetekshi bolynyz» dep ótinish jasady. Men, әriyne, olardyng úsynystarynan bas tarttym. Óitkeni men Týrkistandaghy týrik adamy ýshin, әsirese Týrkistan últ-azattyq tuyn kótergen adam ýshin arghyn, qypshaqty bylay qoyyp, tipti, ózbek, qazaq, týrkimen bolyp bólinuding ózi Týrkistan týrikterin bólshektep, ólimge bastaytyn jol ekenin jaqsy biletin edim...».

Osy joldan bizdi taydyrghan kim? Nege býgingi kýni bilse de-bilmese de ru tarihyn aitqyshtar kóbeyip ketti? Kýni keshe aramyzda bolghan, qazaqqa memleketti Sovet ýkimeti berdi, qazaq tildi adam adam emes deytin N.Masanov, IY.Erofeeva t.b. nege ru taqyrybyna kirdi? Olar Qazaqstan biyligindegi qyzmetkerlerding rularyn týgendey bastady, tipti qazaq shejiresine arnap maqala t.b. jazdy. Ózderi qazaq tilin bilmeytin, qazaq ortasynda bolyp kórmegen, etnografiyasynan habarsyz adamdargha qazaq ruy ne ýshin kerek boldy?

Býgingi kýni solardyng shәkirtteri, qazaq tilinde «tenge» degennen basqany týsinbeytin sart bala, noghay balalary nege qazaq ruyna әues bolyp jýr?

Osy súraqtardyng jauaby bireu, ol jauapty Mústafa Shoqay jogharyda atalghan maqalasynda jazyp ketken: «Aqyrynda qypshaq ruynan shyqqan satqyn, shoqyndy Stepanov-Áliby Jangeldin Torghay dalasyna jetti. Óz basy qazaq dalasyna attap basa almas edi. Onyng janynda orys qyzyl gvardiyasy jýrdi. Kóp ótpey Stepanov-Jangeldin tóreden shyqqan Álihan men arghynnan shyqqan Ahmet, Miryakubtargha qypshaq Amangeldini aidap saldy... qiyan-keski soghys ashty» (Mústafa Shoqay. Batyr bolishevik Amangeldi haqyndaghy aqiqat. 1936// Abai KZ, 19 qazan 2010).

Biz әuel bastan, HV ghasyrdyng basynda basymyzdy qúraghanda, Qazaq handyghynyng tuyn kótergende últ bolyp qúraldyq. Onyng basty dәleli «Alash» úrany. Bizding atalarymyz 1430 jyly Tanbaly jarda «Alash» degen úrangha qosylmaghandy әkeng de bolsa úryp jyq» dep anttasty. Birtalay zaman osy úranmen ómir sýrdik. Odan memleketten airyldyq, ózgege bodan boldyq. Soghan qaramastan HH ghasyr basynda biz jana zamangha layyqty últtyq sapagha óte bastadyq

Endi kelip bizdi Niygeriya men Kongo, Burundy men Rodeziya dengeyine týsiru kimge kerek? Niygeriyada fulany jәne igbo, Keniya kikui y lu, Burundy hutu men tutsy taypalary arasyndaghy qyrghyn janjaldardy eske týsiriniz. Qazaq tildi ortagha osy janjaldar kerek pe?

Bizdi alys-jaqyn kórshilerimiz, ózimizding biyliktegi agentter jәne soghan jaqyn orys tildiler rulyq dәuirge aidap salyp otyrghan joq pa? Nege HHI ghasyrdyng qazaghy óz memleketinin, qoghamynyn, óz otbasy men auylynyng tolyp jatqan problemalaryna emes rugha qyzady? Rugha qatysty manipulyasiyalar Stepanov-Áliby Jangeldin kezinde bastaldy deymiz, biraq ol sol zamanda ayaqtala qoyghan joq. Kim, qalay jalghastyrdy, qazir osy sharuanyng kuratorlary men oryndaushylary kimder?

Jambyl.Artyqbaev

Abai.kz

0 pikir