نەگە قازاق ءتىلدى ورتادا ءبىزدىڭ ساياسات، قوعام، تۇلعا تۋرالى كەز كەلگەن اڭگىمەمىز رۋعا بارىپ تىرەلەدى جانە داۋعا اينالادى؟

شىن مانىندە بىزدە رۋ جانە ولاردان قۇرالعان رۋلىق جۇيە جوق، بۇل ارحايزم. قازاق حاندىعى زامانىندا رۋ اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بىرلىك قىزمەتىن اتقاردى، ياعني قازىرگى اۋدان، وبلىس ت.ب. ايىرماشىلىعى جوق. قازاقتىڭ ءىرى رۋلارىنىڭ ءبارى قۇراما، باتالاستىقپەن قۇرىلعان ۇجىمدار. ول جەردە كىم جوق دەيسىڭ؟! قازاق رۋىنىڭ قۇرامىندا مۇمكىن اۆستراليا مەن وتتى جەر ارالدارىنان كەلگەن كىرمەلەر جوق شىعار، قالعاندارى تۇگەل، ءتىپتى سوناۋ سولتۇستىك افريكادان ەستە جوق ەرتە زامانداردا تاعدىر قۋىپ تۇركىستان ايماعىنا كەلىپ، كەيىن قازاق بولىپ كەتكەندەر تابىلادى. ءبىزدىڭ قاريالارىمىز ول اڭگىمەلەردى كۇنى كەشەگە دەيىن ايتىپ وتىردى.

قازاق ءتۇپ اتامىز پالەنشە دەپ كونە زاماندارداعى شارتتى، افسانالىق تۇلعالاردى اتايدى (مەيرام سوپى، بايدىبەك، قۇدۋار ت.ب.), بىراق ولاردى تەك رۋ بىرلىكتەرىنىڭ باسىن قوساتىن سيمۆول ەسەبىندە پايدالانادى. ولاردى كەرەمەت ۇلىقتاۋ دا بولعان جوق، قاراپايىم، ءتىپتى انايى اڭگىمەلەرمەن تۇسىندىرەتىن. قازىرگى كۇنى وسىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، ءبارى ءبىر اتادان تاراعان سياقتى، ءبارىنىڭ ءتۇبى قاھارلى باتىر، سۋىرىپ سالما شەشەن، قازاققا بيلىك ايتقان بي.

ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ءبىز رۋلىق اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق جۇيەدەن رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى بۇراتانالار مەكەندەگەن گۋبەرنيالىق جۇيەگە وتە باستادىق. ساياسي-اسكەري ماقساتتا قۇرىلعان رۋ وداقتارى ىدىرادى، ولاردىڭ ورنىن ورتا دەڭگەيلى رۋلار، ال كەيىن ءتىپتى پاترونيميالىق (اتا بالاسى) بىرلىكتەر باستى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى «ۋاقىتشا ەرەجە» (1867-1868 جج.) ءتارتىبى بويىنشا بولىس سايلاۋلارى وسى پاترونيميالار اراسىنداعى كۇرەسكە اينالدى («بولدى دا پارتيا، ەل ءىشى جارىلدى»- اباي). وسىعان قاراماستان حح عاسىر باسىندا قازاق جاڭا ۇلتتىق ساپاعا وتە باستادى دا، الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارىنا رۋ ەمەس، ۇلت ماسەلەسى ماڭىزدى بولدى. مۇستافا شوقايدىن «باتىر بولشەۆيك امانگەلدى حاقىنداعى اقيقات» ماقالاسىن قاراڭىز:

«1918 جىلدىڭ جازىندا تورعاي دالاسىن ارالاپ جۇرگەن كەزىمدە ماعان جاقىن كىسىلەرىن جىبەرىپ، مەنىڭ قىپشاق رۋىنان ەكەنىمدى ەسكە سالىپ، تورەدەن شىققان ءاليحان بوكەيحانمەن ارعىننان شىققان احمەت، ميرياكۋبتارعا قارسى كۇرەستە «بىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەپ ءوتىنىش جاسادى. مەن، ارينە، ولاردىڭ ۇسىنىستارىنان باس تارتتىم. ويتكەنى مەن تۇركىستانداعى تۇرىك ادامى ءۇشىن، اسىرەسە تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، ءتىپتى، وزبەك، قازاق، تۇركىمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن بولشەكتەپ، ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم...».

وسى جولدان ءبىزدى تايدىرعان كىم؟ نەگە بۇگىنگى كۇنى بىلسە دە-بىلمەسە دە رۋ تاريحىن ايتقىشتار كوبەيىپ كەتتى؟ كۇنى كەشە ارامىزدا بولعان، قازاققا مەملەكەتتى سوۆەت ۇكىمەتى بەردى، قازاق ءتىلدى ادام ادام ەمەس دەيتىن ن.ماسانوۆ، ي.ەروفەەۆا ت.ب. نەگە رۋ تاقىرىبىنا كىردى؟ ولار قازاقستان بيلىگىندەگى قىزمەتكەرلەردىڭ رۋلارىن تۇگەندەي باستادى، ءتىپتى قازاق شەجىرەسىنە ارناپ ماقالا ت.ب. جازدى. وزدەرى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، قازاق ورتاسىندا بولىپ كورمەگەن، ەتنوگرافياسىنان حابارسىز ادامدارعا قازاق رۋى نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟

بۇگىنگى كۇنى سولاردىڭ شاكىرتتەرى، قازاق تىلىندە «تەڭگە» دەگەننەن باسقانى تۇسىنبەيتىن سارت بالا، نوعاي بالالارى نەگە قازاق رۋىنا اۋەس بولىپ ءجۇر؟

وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىرەۋ، ول جاۋاپتى مۇستافا شوقاي جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا جازىپ كەتكەن: «اقىرىندا قىپشاق رۋىنان شىققان ساتقىن، شوقىندى ستەپانوۆ-ءالىبي جانگەلدين تورعاي دالاسىنا جەتتى. ءوز باسى قازاق دالاسىنا اتتاپ باسا الماس ەدى. ونىڭ جانىندا ورىس قىزىل گۆاردياسى ءجۇردى. كوپ وتپەي ستەپانوۆ-جانگەلدين تورەدەن شىققان ءاليحان مەن ارعىننان شىققان احمەت، ميرياكۋبتارعا قىپشاق امانگەلدىنى ايداپ سالدى... قيان-كەسكى سوعىس اشتى» (مۇستافا شوقاي. باتىر بولشەۆيك امانگەلدى حاقىنداعى اقيقات. 1936// اbاi كZ, 19 قازان 2010).

ءبىز اۋەل باستان، حV عاسىردىڭ باسىندا باسىمىزدى قۇراعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن كوتەرگەندە ۇلت بولىپ قۇرالدىق. ونىڭ باستى دالەلى «الاش» ۇرانى. ءبىزدىڭ اتالارىمىز 1430 جىلى تاڭبالى جاردا «الاش» دەگەن ۇرانعا قوسىلماعاندى اكەڭ دە بولسا ۇرىپ جىق» دەپ انتتاستى. ءبىرتالاي زامان وسى ۇرانمەن ءومىر سۇردىك. ودان مەملەكەتتەن ايرىلدىق، وزگەگە بودان بولدىق. سوعان قاراماستان حح عاسىر باسىندا ءبىز جاڭا زامانعا لايىقتى ۇلتتىق ساپاعا وتە باستادىق

ەندى كەلىپ ءبىزدى نيگەريا مەن كونگو، بۋرۋندي مەن رودەزيا دەڭگەيىنە ءتۇسىرۋ كىمگە كەرەك؟ نيگەريادا فۋلاني جانە يگبو، كەنيا كيكۋيۋ ي لۋ، بۋرۋندي حۋتۋ مەن تۋتسي تايپالارى اراسىنداعى قىرعىن جانجالداردى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. قازاق ءتىلدى ورتاعا وسى جانجالدار كەرەك پە؟

ءبىزدى الىس-جاقىن كورشىلەرىمىز، ءوزىمىزدىڭ بيلىكتەگى اگەنتتەر جانە سوعان جاقىن ورىس تىلدىلەر رۋلىق داۋىرگە ايداپ سالىپ وتىرعان جوق پا؟ نەگە ءححى عاسىردىڭ قازاعى ءوز مەملەكەتىنىڭ، قوعامىنىڭ، ءوز وتباسى مەن اۋىلىنىڭ تولىپ جاتقان پروبلەمالارىنا ەمەس رۋعا قىزادى؟ رۋعا قاتىستى مانيپۋلياتسيالار ستەپانوۆ-ءالىبي جانگەلدين كەزىندە باستالدى دەيمىز، بىراق ول سول زاماندا اياقتالا قويعان جوق. كىم، قالاي جالعاستىردى، قازىر وسى شارۋانىڭ كۋراتورلارى مەن ورىنداۋشىلارى كىمدەر؟

جامبىل.ارتىقباەۆ

Abai.kz