كەشە قىتايدىڭ تيانتسزين قالاسىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ) ءسامميتى ءوتتى. 25-ءشى جيىن ەكەن، مۇنىڭ ءوزى بۇل حالىقارالىق ۇيىمنىڭ تاريحىنان ءبىر سىر بەرسە كەرەك. سول سەبەپتى ۇيىم تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ءسامميتتى «سي جولداستىڭ ديپلوماتيالىق بەنەفيسى» دەپ اتاۋعا دا بولاتىن شىعار.

قۇرامىندا بەلارۋس، يران، قازاقستان، كىرعىزستان، قىتاي، پاكىستان، رەسەي،تاجىكىستان، وزبەكستان جانە ءۇندىستان بار بۇل ۇيىمنىڭ ىشىندە كىمنىڭ كىم ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى (مەن ءتىزىمدى الىپبيگە سايكەس كەلتىرىپ وتىرعانىممەن، ءىس جۇزىندە كىمنىڭ ءدۇمى ديىرمەن تارتاتىنى بەلگىلى ەمەس پە).

وسى ەلدەردەن بولەك باسقا دا كوپتەگەن ەل باسشىلارى قاتىسۋى (بارلىعى 20-دان استام), بۇل سامميتكە دەگەن ايماقتاعى قىزىعۋشىلىقتىڭ كۇرت ارتىپ وتىرعانىن ايقىن كورسەتىپ وتىر. ءتىپتى كەيبىر ساراپشىلار بۇل ۇيىمدى «جاھاندىق وڭتۇستىكتىڭ» سيمۆولى دەپ اتاپ، ۇجىمدىق باتىسقا باسەكە بولا الاتىنداي ىقپالدى كۇش رەتىندە قابىلداۋدان اۋلاق ەمەس سياقتى.

«ءجۇز جىلدا بوپ كورمەگەن ۇلى وزگەرىستەر اياسىنداعى تۇراقسىزدىق، بەلگىسىزدىك پەن تۇرلاۋسىزدىق فاكتورلارى شىۇ-نىڭ ءرولى مەن قاجەتتىلىگىن ارتتىرىپ وتىر»، - دەگەن قىتاي ليدەرىنىڭ ءسوزى دە سوعان سايادى.

ءيا، اقش پرەزيدەنتى ترامپتىڭ تورتكۇل دۇنيەگە جاريالاعان «ساۋدا سوعىسى» شىۇ قۇرامىنداعى ەلدەرگە قاتتى اسەر ەتىپ، ولاردىڭ ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسىنىڭ بەكەم دە بەرىك بولا تۇسۋىنە ءوز سەبەبىن تيگىزىپ جاتىر.

الايدا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن باسەكە تۋرالى تەزيس ءسوزسىز ومىرشەڭ بولادى دەپ ايتا المايمىن، ويتكەنى، شىۇ قاتارىنداعى بارلىق دەرلىك (ارينە، باتىس سانكتسيالارىنا ۇشىراعان رەسەيدەن وزگە) مەملەكەتتىڭ ۇجىمدىق باتىس ەلدەرىمەن ەكىجاقتى، دەربەس، باسقالاردان بولەك قارىم-قاتىناستارى بار.

دەسەك تە، جاپپاي جاھاندانۋ پروتسەسىنىڭ بەلگىلى سەبەپتەرمەن ۋاقىتشا تەجەلۋىنە بايلانىستى ەكونوميكادا «ايماقتانۋ» فاكتورى ماڭىزدى رول  اتقارا باستاعانىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز، سول سەبەپتى شىۇ بۇگىنگى كەزەڭدە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى زاڭدى-اق.

وسى ورايدا قارجىعا قاراپ قالمايتىن قىتاي ەلى باسشىسىنىڭ شىۇ دامۋ بانكىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنىڭ بولاشاعى زور بولۋى ابدەن مۇمكىن.

قازاقستان دا بۇل پروتسەستەن تىس قالعىسى جوق.

پرەزيدەنت توقاەۆ: «شىۇ قۇرىلعان ساتتەن بەرى ەلدەرىمىزدىڭ الەمدىك ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى ەكى ەسە ۇلعايىپ، 30 پايىزعا جەتتى. ىشكى وڭىرلىك ساۋدا سەنىمدى تۇردە ءوسىپ كەلەدى. بىلتىرعى قورىتىندى بويىنشا ونىڭ كولەمى 650 ميلليارد دوللاردان استى. قازاقستاننىڭ شىۇ ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى دا تۇراقتى تۇردە ءوسىپ، وتكەن جىلى 70 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى. قازاقستان شىۇ دامۋ بانكىن قۇرۋ جونىندەگى قىتايدىڭ باستاماسىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، اتالعان پەرسپەكتيۆتى جوباعا اتسالىسۋعا ءازىر. بۇدان بولەك، استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعى بازاسىندا پەرسپەكتيۆتى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى سۇيەمەلدەپ، زاڭگەرلىك، كونسالتينگتىك جانە قارجىلىق كومپانيالاردى شوعىرلاندىراتىن شىۇ كەڭسەسىن قۇرۋدى ۇسىنامىن», - دەپ مالىمدەدى.

قىتاي باستاماسىن قولداپ، استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنان ءتيىستى كەڭسە ۇسىنۋ، ءسوز جوق، دۇرىس-اق قادام. بىراق تا قازاقستاننىڭ بۇلايشا وزا شابۋىنا شىۇ-نىڭ باسقا مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە، كورشىلەر، قالاي قارايدى ەكەن؟ ول جاعى ازىرشە بەيمالىم...

ءار ءسامميتتىڭ ۇيىمدىق جانە يدەولوگيالىق كۆينتەسسەنتسياسى – وندا قابىلداناتىن ورتاق قۇجات. ايتپەسە، كەي اعايىن وسىنداي جيىندارداعى فوتولار مەن كىمنىڭ كىممەن، قالاي امانداسقانى تۋرالى ايتادى دا، قۇجاتتاردىڭ ءمان-جايىن «ۇمىتىپ» كەتەدى. جۇرت كوزىنشە جىلى امانداسۋ – ديپلوماتيالىق پروتوكول مەن ەتيكەت ەكەنىن ەستەن شىعارىپ الادى.

بۇل جولى شىۇ-نىڭ «تيانتسزين دەكلاراتسياسى» دۇنيەگە كەلدى.

ورايى كەلگەن سوڭ، ءبىر ايتارىم، ۇيىمنىڭ بارلىق مۇشەلەرى قول قويۋى شارت ورتاق قۇجاتتاردى قابىلداۋ ءىسى دە وڭاي جۇزەگە اسا بەرمەيدى. ماسەلەن، بيىل مۇشە-ەلدەردىڭ قورعانىس مينيسترلەرى كاشميردىڭ ءۇندى جاعىندا تۋريستەرگە شابۋىل مەن نيۋ-دەلي مەن يسلاماباد اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىس كەزىندە قۇجات ماتىنىندە «تەرروريزمدى» اتاۋ جونىندە ورتاق كەلىسىمگە كەلە الماعان.

بىلمەيمىن، ونى ءوزى قالادى ما، قالامادى ما، الايدا ءوزىنىڭ وعاش باستامالارى مەن قيمىل-ارەكەتتەرىمەن ترامپ قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ جاقىنداي تۇسۋىنە ىقپال جاساپ كەتتى. وتكەن جىلى شىۇ سامميتىنە قاتىسۋدان باس تارتقان مودي قىتايعا جەتى جىلدا العاش رەت كەلىپ وتىر. جانە دە ول ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى «باسەكە» ەمەس، «ارىپتەستىك» دەپ باعالادى. كورشىلەس قوس الەمدىك دەرجاۆا - ايداحار مەن ءپىلدىڭ اراسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان قاراما-قايشىلىقتار پەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بار ەكەنىن بىلەمىز. مىنە، ترامپتىڭ وسى ەكەۋىنەن رەسەيدەن مۇناي ساتىپ الماۋ تالابى مەن ءتيىستى سانكتسيا جاريالاۋ نيەتى قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ شىۇ اياسىندا ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە توپتاسۋىن جەدەلدەتە ءتۇستى. ءسامميتتىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا «الەمدىك ەنەرگەتيكا نارىعىنىڭ تۇراقسىزدىعى مەن ادىلەتسىزدىگى» (باج سالىعىن كوتەرەمىن دەپ الەمدى شوشىتقان اقش-تى مەڭزەپ وتىرعانى تۇسىنىكتى) جايىندا تۋرا ايتىلىپ وتىر.

سامميتتە الەمدىك ساياساتتىڭ رۋبيكونى بولىپ وتىرعان «ۋكرايندىق فاكتور» اتالۋسىز قالدى. ويتكەنى، شىۇ قۇرامىندا رەسەي بار. سول سەبەپتى بولار، دەكلاراتسيادا رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اشقان سوعىسىن ايىپتاۋ بابى جوق. ونىڭ ورنىنا قاۋىپسىزدىك، كەلىسسوزدەر تۋرالى جالپىلاما سوزدەر بار. دەسەك تە، قۇجاتتاعى «حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋدىڭ نەگىزىندە ەلدەردىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگى مەن جەر تۇتاستىعىن ءوزارا قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارى بولۋى كەرەك» دەگەن باپتىڭ ماڭىزى زور.

ايتپاقشى ساميتتە ءپۋتيننىڭ: «ۋكراينا توڭىرەگىندەگى داعدارىس رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى شابۋىلىنان ەمەس، باتىس قولداپ، ارانداتقان ۋكرايناداعى مەملەكەتتىك توڭكەرىستەن كەيىن پايدا بولدى»، - دەپ، ءۇش جارىم جىلعا سوزىلىپ جاتقان سوعىستىڭ سەبەپتەرىنە جاڭاشا باعا بەردى.

كەيبىر شەتەلدىك باق-تا شىۇ ءسامميتىن «ناتو-نىڭ قارسىلاستارىنىڭ جيىنى» دەگەندەي باعا بەرىلىپ جاتىر. ونىمەن كەلىسە المايمىن، ويتكەنى، شىۇ – اسكەري بلوك ەمەس.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم مىناۋ: راس، كەيبىر اعايىننىڭ، سونىڭ ىشىندە، ۇلت-پاتريوتتارىنىڭ اراسىندا «شىۇ سياقتى ۇيىمعا مۇشە بولۋدىڭ قاجەتى جوق، ايتپەسە، قىتايدىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتەمىز» دەگەن كۇدىك پەن كۇمان ارالاس قارسىلىق جوق ەمەس.

الايدا ماسەلەنىڭ باسقا جاعى دا بار.

بىرىنشىدەن، عالامدىق جاھاندانۋ جاعدايىندا ەسىكتى تارس جاۋىپ، ەشكىممەن دە ارالاسپاي، ۇيدە بۇك ءتۇسىپ، جاتىپ الۋ جاراسپاس (ايتپەسە، اۆستريا، يرلانديا، مالتا، تۇرىكمەنستان، شۆەيتساريا جانە باسقا دا بەيتاراپ ەلدەر سەكىلدى بەيتاراپ ۇستانىم (نەيتراليتەت) ۇستانايىق، بىراق ودان تابارىمىز نە، جوعالتارىمىز دا جوق ەمەس). ونىڭ ۇستىنە، ۇيىمعا مۇشە قىتاي دا، رەسەي دە، ورتالىق ازياداعى ەلدەردە دە – جاقىن كورشىلەرىمىز.

ەكىنشىدەن، شىۇ قۇرامىنداعى الىپتارعا ودان سايىن تاۋەلدى بوپ قالماۋ ءۇشىن، سىرتقى ساياساتتاعى باسقا دا بولاشاعى زور باعىتتاردى نىقتاي ءتۇسۋىمىز قاجەت، ماسەلەن، تۇركى ەلدەر وداعىنا مۇشەلىگىمىزدى، ەۋرووداقپەن ارىپتەستىكتى دەگەندەي.

وسى گەوساياسي مۇمكىنشىلىكتەردى ءتيىمدى پايدالانساق، الەمدىك ساياساتتا، سونىڭ ىشىندە، شىۇ قاتارىندا كوشتەن كەيىن قالمايتىنىمىز حاق.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz