AZAMATTYQ POZISIYaNYNG QAZAQTANUY JÓNINDE...

Eger, әlemdik geosayasatta әrbir el ózining memlekettik hәm últtyq tilin qorghaudy qolgha alsa ne bolar edi? Áriyne, ol jaghdaydy eshbir sayasatker kóz aldyna elestete almaydy..

Sebebi, әlemdegi tildik túrghyda damyghan elder: Úlybritaniya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Germaniya jәne Rossiya, Aziyada – Qytay jәne Ýndi memleketteri «óz tilderin qorghau» maqsatymen bir‑birimen bitispes qayshylyqqa tap bolar edi.  Sebebi, Qytay «Chayntaun tiline qysym jasaldy» dep AQSh‑qa talabyn qoyady, aghylshyndar ‑  әlemning biraz elimen «jýz shayysady», portugaldar Latyn Amerikasyn shabuyldaydy, Resey Ukrainadan ózge AQSh, Fransiya jәne t.t. elderdegi orys diasporasy tilin «qorghaugha» attanady jәne t.t.

Eger әlemde osynday «til sayasaty» ýstemdik ete bastasa, onda BÚÚ ayasynda qabyldanghan «Tәuelsiz memleketterding territoriyalyq tútastyghy men derbestigi» Sharty qirap, onyng ornyn ekstremistik baghyttaghy talaptar basyp, sony Halyqaralyq qúqyqtyq normalardy joqqa shygharugha әkeler edi. Yaghni, әlemde Haos pen Retsizdik ornaydy deuge bolady...

Qazaqstannyng Reseydegi elshisi Dәuren Abaev TASS agenttigine bergen súhbatynda Qazaqstan halqynyng shamamen 95 payyzy orys tilin biletinin aitty:

«Qazaqstanda, meninshe, halyqtyng 95 payyzy orys tilin biledi jәne biz orys tilin bilu – bizding artyqshylyghymyz әri kýshimiz dep sanaymyz. Áriyne, basty basymdyq memlekettik tilimiz – qazaq tilinde jәne onyng róli jyl sayyn artyp keledi. Biraq sonymen birge, elimizde barlyghynyng orys tilin biletinine biz óte quanyshtymyz, óitkeni búl – bizding artyqshylyghymyzdyng biri», – dedi elshi.

Búl jerde, әriyne, ony «Qazaqstan elshisi óz sózin reseylik oqyrmandar men respondentterge qarata jәne Reseyding «til sayasaty» Ukrainamen әskery qaqtyghysqa alyp kelgenin eskere aitty» dep aqtaugha bolar edi... Alayda, búlay deu halyqaralyq qatynasta qanshalyqty dúrys bolady? Álemde barlyq tәuelsiz memleketterding qarym‑qatynasy shyndyq pen obektivti jaghdaylargha negizdelip qúralady emes pe?

Endeshe, búl súhbattaghy Dәuren Abaevtyng «meninshe 95 payyzy oryssha sóileydi»» degen sózin «obektivti shyndyq» dep qabyldau – qazaqtyng «jauyrdy jaba toqu» degen sózimen ýndesedi deymiz.

Al, shyndyghynda, KSRO qúlaghan kezdegi qazaq halqynyng 30 payyzdyq demografiyalyq sany býginde ósip, ol 70 payyzdan asty. Sayasatker osy faktordy nege elemey otyr? Óitkeni, demografiyalyq ózgerispen birge «tildik», «dildik», «mәdeniy», tipten, «qoghamnyng ómir sýru qalyby» siyaqty irgeli ózgerister ilese jýredi emes pe?

Al, ózara beybit elder óz kórshilerindegi osy ózgeristerdi múqiyat zerttep, ózara sayasy qatynasyn soghan negizdemeushi me edi? Endeshe, súhbatta elshimiz Reseydegi jaghdaydy ghana eskerip, «kónil aulau» amalyna barghan ba dep jobalaymyz. Ony týsinge bolar, biraq, búl «prinsipti sayasy qatelik» ekenin joqqa shygharmauymyz kerek...

Nege deseniz, erteng elshining osy ózin basshylyqqa alyp, «Qazaqstanda 95 payyz orystildi azamattardyng qúqy búzyluda» dep belgisiz bir separatistik toptyng payda bola ketpeuine qanday kepildik bar? Olay bolsa, Elshining qatang týrde memlekettik statistikany basshylyqqa alghany jón edi. Múndayda «ózimbilemdikke» eshqanday jol bolmauy tiyis!

Ol: «Qazaqstanda qazaq tili ýzdiksiz basymdyqqa ie bolyp kele jatyr, әri, búl tendensiya memleketting damuymen birge odan әri jalghasa beredi. Ol ‑ Tәuelsizdikting túraqty tendensiyasy. Sonymen qatar,  Qazaqstan eshuaqytta ózge diasporalardyng mәdeniyetine, tiline jәne t.t. qarsy ekspaniyalyq qadamgha barmaydy», ‑ dese jarasar edi ghoy?!

Biraq, D.Abaevtyng olay deuge batyly jetpedi – shyndyqty aitpady...

Abaevtyng aituynsha: «Qazaqstandaghy 7 myng mektepting shamamen 3 mynynda bilim beru orys tilinde jýrgiziledi. Sonymen qatar, barlyq mektepte orys tili mindetti pәn retinde oqytylady. Orys tilin biz Qazaqstanda bәsekege qabilettilik beretin til dep sanaymyz»,  – dedi ol.

Kezinde Qazaqstanda bәri kerisinshe edi: orystildi mektepter basym boldy. Endi, mine, qazaqtildi mektepter basymdyqqa ie bolypty. Yaghni, mektepterding jartysynan astamy qazaqshalanghan eken. Jәne, jyldan jylgha búl kórsetkish arta beredi.

Sebebi,  qazir tәuelsizdikting bastapqy kezindegi jappay bastalghan syrtqy migrasiya túraqtanyp, endi elimizde «Qazaqstan mening Otanym» dep moyyndaghan diaspora ókilderi qaldy. Olar jaqyn bolashaqta búl elde qazaq mәdeniyeti men salt‑dәstýri, tili jәne t.t. ruhany qúndylyqtary basty faktorgha ainalyp bara jatqanyn týsingender. Ony ishtey qabyldaghandar. Yaghni, qazir olardy «azamattyq pozisiyasy qazaqtanghan azamattar» dep atugha bolady. Býginde olar óz elin kez kelgen syrtqy agressiyadan qorghaugha dayar.

Mine, osy shyndyqty elshimiz mәdeniyetti týrde reseylikterge jetkizui kerek edi. Jetkizbedi. Reseylikter bolsa elshining súhbatynan keyin «Qazaqstan orystildi memleket» degen búrynghy «astamshyl‑aghalyq» kózqarasynda qalyp qoydy.

Endi she ‑ Elshining ózi solay dep otyrghan joq pa?  

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz