Tәnirshildikting qazaq halqy ýshin manyzy óte ýlken. Tәnirshildik qazaq halqynyng salt–dәstýrin, últtyq metaliytetin qalyptastyryp, ghasyrlar boyy ózgermey saqtaluyna mýmkindik berdi. Qazaq halqy ghana emes, islamgha deyingi sonau kóne týrki zamanynan kele jatqan búrynghy kóshpendi halyqtardyng barlyghynyng dini tәnirshildik boldy. Tәnirshildik osylay býkil kóshpeli elderdi biriktiretin negizgi kýshke ainaldy.

Áuelgi tәnirshildik Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikterin tolyq qamtityn ýilesimdi ómir sýru salty edi. Bolmystyng bir bóligi bolyp, onyng yqpalyna tolyq berilgendikten, ejelgi týrki elderining tirshiligi de osynday ýilesimdi bolghan. Kóshpendi ómir – әlemning bóligi jәne onyng bir kórinisi. Osylay, islam qabyldaghangha deyingi qazaq tirshiligi de qorshaghan ortamen qabysqan tabighy ómir bolghandyqtan, ejelgi qazaqtyng bolmysy ghana emes, onyng salt–dәstýri de tabighy jaghdayda payda bolyp, Bolmystyng kórinisterine ainaldy. Qazaq halqynyng salttary onyng belgili bir  zandylyqtaryn kórsetip, jәne ghasyrlar boyy saqtaluy osy sebepten bolsa kerek. Basqa týrki halyqtarynyng da salt-dәstýrlerining berik bolyp, ózara úqsas bolyp keletinderi de tәnirshildik osy belgisi. Tәnirshildikting barlyq kóshpendilerge ortaq bolghanynyng búl bir dәleli.

Býgingi kýnderi halqymyz kóshpendi ómirden otyryqshylyqqa ótti. Tabighatpen baylanys azayyp, bizge ol búrynghyday әser ete almaydy. Tórt qabyrghaly jyly ýide, tamaq toq, jayly tósekte úiyqtap, ómir sýru jenildendi. Ómirding kóp qiynshylyqtarynan qútyldyq.

Qazaq halqy ýshin búl paydaly ma, әlde ziyandy ma? Endi osy manyzdy súraqtyng tóniregine keleyik.

Qazirgi zamanda tәnirshildik bergen Bolmystyng ruhany jaghy úmytylyp, tek qana materialdyq jaghy ghana qaldy. Onyng ózinde de halyq әlemning nәzik bóligin qúraytyn ezoterikalyq jaghyna kónil bólmey, tek qana kózge kórinetin jaghyn ghana paydalanady. Yaghni, salt-dәstýrding ishki mәnin týsinbey, tek qana syrtqy kórinisin jasaydy. Osylay, býgingi kýnderi salt-dәstýrimiz últymyzdyng jetiluine emes, kerisinshe, oghan keri әser jasap jatqan tәrizdi. Sebebi, qorshaghan orta qalyptastyrghan salt-dәstýrimizding alghashqy mәni úmytylyp, menmendigimizden shyghatyn tәn qúmary qúralyna ainalyp bara jatyr.

Árbir dәstýrding tabighat zandylyghyn bildiretin, jәne onymen tyghyz baylanysqan tereng mәni bar. Búl dәsýrler adam balasynyng tughan kezinen bastap o dýniyege ótken kezine deyingi uaqytty tolyq qamtidy.

Mysaly, qazaq halqy dýniyege kelgen nәresteni shildehana, ýsh kýnnen keyin besik toyyn jasap, qyrqynan shygharyp, bir jyldan song túsau keser jasap búl ómirge kelgen jandy qúrmetpen qarsy alady.

Sonymen birge, búl ómirden ótkende de adamgha sonday qúrmet kórsetip onyng ólimin «qaytty» dep atap, mәiitti basyna shyraq jaghyp, eki-ýsh kýn týneltedi. Jan tәnin tastaghanymen, ol ózining nәzik denesimen sol manayda. Mәiit jerleu aldynda ýsh ret arulap juylyp, iyis su sebilip, maylanady. Sosyn jeti kýnnen keyin «jetisin», qyryq kýnnen keyin «qyrqyn», bir jyldan song «jylyn» beredi.

Búl qysqa sholudan bayqaytynymyz: jannyng dýniyege keluinde de, onyng keyin qaytuynda da ýsh, jeti, qyryq, bir jyldyq merzimderding manyzy bar ekendigi. Sebebi, jan búl dýniyege kelgende qanday jaghdaydan ótip kelse, sonday jaghdaymen keyin qaytady. Qazaq úghymynda aspan da, jer de jeti qabattan qúralady degen qaghida bar. Adam bolmysy da solay, birneshe qabattan qúralady. Ol ómirge kelgende, jәne qaytqanda osy qabattardan ótedi. Tәnirshildikke belgili barlyq jan iyelerine ortaq búl tabighy zandylyq. Sondyqtan, barlyq halyqtar men dinderde búl zandylyqtyng kórinisteri bar. Ezoterikalyq ghylymda әlemning búl qabattary tolyghymen beriledi. Tәnirshildikti ústanghan  qazaq halqy búl zandylyqtyng mәnin jaqsy bilip, dәstýrge ainaldyryp, qatang saqtaghan.

Ókinishke oray, qazirgi zamanda búl mәn úmytylyp, dәstýrding syrtqy  kórinisteri ghana qaldy. Ádet-ghúrypty saqtau jolynda halyq osy syrtqy kórinisine kónil bólip, onyng ishki mәnin úmyta bastady. Abay kórsetkendey, ishki mәn úmytylghanda syrtqy kórinis ózining manyzyn joghaltyp alady. Osylay ghasyrlar boyy últtyghymyzdy saqtaghan әdet-ghúrypymyz býgingi kýnderi ýzdiksiz oiyn-toygha ainaldy. Ózining alghashqy qúndylyghynan aiyrylyp, Abay kórsetken jan qúmaryn tәn qúmaryna jendire bastady.

Osylay, adamnyng tuuy men ólgenine deyin kóp dýnie bosqa rәsuә bolyp, oiyn-toy kóbeyip, ómirdi meyramgha ainaldyryp jiberdik. Ayyna ýsh-tórt toygha baratyndar da bar. Bankten kredit alyp, onyng zardabynan qútyla almay jýrgender kóbeydi. Nәtiyjesinde ómir shyrghalandary insulit, infarkt aurularyn molaytty. Osylay qazaqtyng bolmysy әlsirep, adamgershilik qasiyetteri tómendep, al qogham ómiri qúldyrau jolyna týsti deuge bolady.

Qoghamnyng materialdyq jaghdayy da mәz emes.  Álemning basqa elderindey mashina, samolet jasau tәrizdi ónerkәsip oryndary týgili, sirinkening ózin shet elden satyp alyp otyrmyz.  Nәtiyjesinde, otbasynyng jaghdayy qúldyrauda. Búrynghy Kenes Odaghy elderining arasynda elimiz otbasynyng ajyrasuy boyynsha birinshi, al suisit jasap, ómirden ótip jatqandar boyynsha ekinshi orynda ekeni búghan jaqsy dәlel. Ómirimiz Abay kórsetken «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn» degen shyndyqtyng dәleli tәrizdi.

Ayta berse, býgingi ómirding kemshilikteri kóp. Biraq, әzirshe halyqtyng ókinip, kózin ashar týri joq.

Mәselening sheshimin tәnirshildikten taba alamyz. Eger tәnirshildikting ne ekenin dúrys týsinip, ony búrynghy qalpyna keltiretin bolsaq, býgingi ómirimiz ýilesimge kelip, barlyq kedergiler ózinen ózi sheshiler  edi. Ol ýshin kórinetin ghana emes, kórinbeytin tabighattyng da ezoterikalyq zandylyqtaryn tereninen zerttep, olardy ózimizding salt-dәstýrimizben baylanystyra biluimiz kerek. Salt-dәstýrimiz osylay Bolmysty tolyq qamtityn ózining alghashqy mәnin qabylday alady.  Tәnirshildik ýilesimdik kepili, imandylyq tiregi. Imandylyq arqyly dәstýrimizding tereng maghynasyn týsinip, ómirimizdi tabighat zandylyqtarymen ýilestiruge mýmkindik tuady.

Sonymen, qazirgi zamanda últtyq bolmysymyz ózgere bastady. Ony qalpyna keltiru kerek. Búl jolda qazaq halqynyng últtyq bolmysyn saqtap, adamzattyng bir bóligi retinde saqtalyp qaluy ýshin tәnirshildikting manyzy óte ýlken.

Biraq, tәnirshildikti din retinde qabyldaugha bolmaydy. Ony tek qana dýniyetanym, bolmysymyzdy qalpyna keltiru qúraly retinde ghana qabyldauymyz kerek. Búl óte manyzdy. Sebebi, bizde bir dinimiz bar. Ol islam. Basqa dinning qajeti joq. Basqa ekinshi din tek qana halyqty ekige bólip, keleshegi boljauy qiyn ýlken qaqtyghysqa alyp kelui mýmkin. Búl qaqtyghysty boldyrmas ýshin býginnen bastap onyng aldyn ala biluimiz kerek.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog

Abai.kz