تاڭىرشىلدىكتىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزى وتە ۇلكەن. تاڭىرشىلدىك قازاق حالقىنىڭ ءسالت–داستۇرىن، ۇلتتىق مەتاليتەتىن قالىپتاستىرىپ، عاسىرلار بويى وزگەرمەي ساقتالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قازاق حالقى عانا ەمەس، يسلامعا دەيىنگى سوناۋ كونە تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان بۇرىنعى كوشپەندى حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ ءدىنى تاڭىرشىلدىك بولدى. تاڭىرشىلدىك وسىلاي بۇكىل كوشپەلى ەلدەردى بىرىكتىرەتىن نەگىزگى كۇشكە اينالدى.

اۋەلگى تاڭىرشىلدىك بولمىستىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولىكتەرىن تولىق قامتيتىن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ەدى. بولمىستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ، ونىڭ ىقپالىنا تولىق بەرىلگەندىكتەن، ەجەلگى تۇركى ەلدەرىنىڭ تىرشىلىگى دە وسىنداي ۇيلەسىمدى بولعان. كوشپەندى ءومىر – الەمنىڭ بولىگى جانە ونىڭ ءبىر كورىنىسى. وسىلاي، يسلام قابىلداعانعا دەيىنگى قازاق تىرشىلىگى دە قورشاعان ورتامەن قابىسقان تابيعي ءومىر بولعاندىقتان، ەجەلگى قازاقتىڭ بولمىسى عانا ەمەس، ونىڭ ءسالت–داستۇرى دە تابيعي جاعدايدا پايدا بولىپ، بولمىستىڭ كورىنىستەرىنە اينالدى. قازاق حالقىنىڭ سالتتارى ونىڭ بەلگىلى ءبىر  زاڭدىلىقتارىن كورسەتىپ، جانە عاسىرلار بويى ساقتالۋى وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك. باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ دا سالت-داستۇرلەرىنىڭ بەرىك بولىپ، ءوزارا ۇقساس بولىپ كەلەتىندەرى دە تاڭىرشىلدىك وسى بەلگىسى. تاڭىرشىلدىكتىڭ بارلىق كوشپەندىلەرگە ورتاق بولعانىنىڭ بۇل ءبىر دالەلى.

بۇگىنگى كۇندەرى حالقىمىز كوشپەندى ومىردەن وتىرىقشىلىققا ءوتتى. تابيعاتپەن بايلانىس ازايىپ، بىزگە ول بۇرىنعىداي اسەر ەتە المايدى. ءتورت قابىرعالى جىلى ۇيدە، تاماق توق، جايلى توسەكتە ۇيىقتاپ، ءومىر ءسۇرۋ جەڭىلدەندى. ءومىردىڭ كوپ قيىنشىلىقتارىنان قۇتىلدىق.

قازاق حالقى ءۇشىن بۇل پايدالى ما، الدە زياندى ما؟ ەندى وسى ماڭىزدى سۇراقتىڭ توڭىرەگىنە كەلەيىك.

قازىرگى زاماندا تاڭىرشىلدىك بەرگەن بولمىستىڭ رۋحاني جاعى ۇمىتىلىپ، تەك قانا ماتەريالدىق جاعى عانا قالدى. ونىڭ وزىندە دە حالىق الەمنىڭ نازىك بولىگىن قۇرايتىن ەزوتەريكالىق جاعىنا كوڭىل بولمەي، تەك قانا كوزگە كورىنەتىن جاعىن عانا پايدالانادى. ياعني، سالت-ءداستۇردىڭ ىشكى ءمانىن تۇسىنبەي، تەك قانا سىرتقى كورىنىسىن جاسايدى. وسىلاي، بۇگىنگى كۇندەرى سالت-ءداستۇرىمىز ۇلتىمىزدىڭ جەتىلۋىنە ەمەس، كەرىسىنشە، وعان كەرى اسەر جاساپ جاتقان ءتارىزدى. سەبەبى، قورشاعان ورتا قالىپتاستىرعان سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ العاشقى ءمانى ۇمىتىلىپ، مەنمەندىگىمىزدەن شىعاتىن ءتان قۇمارى قۇرالىنا اينالىپ بارا جاتىر.

ءاربىر ءداستۇردىڭ تابيعات زاڭدىلىعىن بىلدىرەتىن، جانە ونىمەن تىعىز بايلانىسقان تەرەڭ ءمانى بار. بۇل داسۇرلەر ادام بالاسىنىڭ تۋعان كەزىنەن باستاپ و دۇنيەگە وتكەن كەزىنە دەيىنگى ۋاقىتتى تولىق قامتيدى.

مىسالى، قازاق حالقى دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنى شىلدەحانا، ءۇش كۇننەن كەيىن بەسىك تويىن جاساپ، قىرقىنان شىعارىپ، ءبىر جىلدان سوڭ تۇساۋ كەسەر جاساپ بۇل ومىرگە كەلگەن جاندى قۇرمەتپەن قارسى الادى.

سونىمەن بىرگە، بۇل ومىردەن وتكەندە دە ادامعا سونداي قۇرمەت كورسەتىپ ونىڭ ءولىمىن «قايتتى» دەپ اتاپ، ءمايىتتى باسىنا شىراق جاعىپ، ەكى-ءۇش كۇن تۇنەلتەدى. جان ءتانىن تاستاعانىمەن، ول ءوزىنىڭ نازىك دەنەسىمەن سول ماڭايدا. ءمايىت جەرلەۋ الدىندا ءۇش رەت ارۋلاپ جۋىلىپ، ءيىس سۋ سەبىلىپ، مايلانادى. سوسىن جەتى كۇننەن كەيىن «جەتىسىن»، قىرىق كۇننەن كەيىن «قىرقىن»، ءبىر جىلدان سوڭ «جىلىن» بەرەدى.

بۇل قىسقا شولۋدان بايقايتىنىمىز: جاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە دە، ونىڭ كەيىن قايتۋىندا دا ءۇش، جەتى، قىرىق، ءبىر جىلدىق مەرزىمدەردىڭ ماڭىزى بار ەكەندىگى. سەبەبى، جان بۇل دۇنيەگە كەلگەندە قانداي جاعدايدان ءوتىپ كەلسە، سونداي جاعدايمەن كەيىن قايتادى. قازاق ۇعىمىندا اسپان دا، جەر دە جەتى قاباتتان قۇرالادى دەگەن قاعيدا بار. ادام بولمىسى دا سولاي، بىرنەشە قاباتتان قۇرالادى. ول ومىرگە كەلگەندە، جانە قايتقاندا وسى قاباتتاردان وتەدى. تاڭىرشىلدىككە بەلگىلى بارلىق جان يەلەرىنە ورتاق بۇل تابيعي زاڭدىلىق. سوندىقتان، بارلىق حالىقتار مەن دىندەردە بۇل زاڭدىلىقتىڭ كورىنىستەرى بار. ەزوتەريكالىق عىلىمدا الەمنىڭ بۇل قاباتتارى تولىعىمەن بەرىلەدى. تاڭىرشىلدىكتى ۇستانعان  قازاق حالقى بۇل زاڭدىلىقتىڭ ءمانىن جاقسى ءبىلىپ، داستۇرگە اينالدىرىپ، قاتاڭ ساقتاعان.

وكىنىشكە وراي، قازىرگى زاماندا بۇل ءمان ۇمىتىلىپ، ءداستۇردىڭ سىرتقى  كورىنىستەرى عانا قالدى. ادەت-عۇرىپتى ساقتاۋ جولىندا حالىق وسى سىرتقى كورىنىسىنە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ ىشكى ءمانىن ۇمىتا باستادى. اباي كورسەتكەندەي، ىشكى ءمان ۇمىتىلعاندا سىرتقى كورىنىس ءوزىنىڭ ماڭىزىن جوعالتىپ الادى. وسىلاي عاسىرلار بويى ۇلتتىعىمىزدى ساقتاعان ادەت-عۇرىپىمىز بۇگىنگى كۇندەرى ۇزدىكسىز ويىن-تويعا اينالدى. ءوزىنىڭ العاشقى قۇندىلىعىنان ايىرىلىپ، اباي كورسەتكەن جان قۇمارىن ءتان قۇمارىنا جەڭدىرە باستادى.

وسىلاي، ادامنىڭ تۋى مەن ولگەنىنە دەيىن كوپ دۇنيە بوسقا ءراسۋا بولىپ، ويىن-توي كوبەيىپ، ءومىردى مەيرامعا اينالدىرىپ جىبەردىك. ايىنا ءۇش-ءتورت تويعا باراتىندار دا بار. بانكتەن كرەديت الىپ، ونىڭ زاردابىنان قۇتىلا الماي جۇرگەندەر كوبەيدى. ناتيجەسىندە ءومىر شىرعالاڭدارى ينسۋلت، ينفاركت اۋرۋلارىن مولايتتى. وسىلاي قازاقتىڭ بولمىسى السىرەپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى تومەندەپ، ال قوعام ءومىرى قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى دەۋگە بولادى.

قوعامنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى دا ءماز ەمەس.  الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندەي ماشينا، سامولەت جاساۋ ءتارىزدى ونەركاسىپ ورىندارى تۇگىلى، سىرىڭكەنىڭ ءوزىن شەت ەلدەن ساتىپ الىپ وتىرمىز.  ناتيجەسىندە، وتباسىنىڭ جاعدايى قۇلدىراۋدا. بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرىنىڭ اراسىندا ەلىمىز وتباسىنىڭ اجىراسۋى بويىنشا ءبىرىنشى، ال سۋيتسيت جاساپ، ومىردەن ءوتىپ جاتقاندار بويىنشا ەكىنشى ورىندا ەكەنى بۇعان جاقسى دالەل. ءومىرىمىز اباي كورسەتكەن «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن شىندىقتىڭ دالەلى ءتارىزدى.

ايتا بەرسە، بۇگىنگى ءومىردىڭ كەمشىلىكتەرى كوپ. بىراق، ازىرشە حالىقتىڭ وكىنىپ، كوزىن اشار ءتۇرى جوق.

ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاڭىرشىلدىكتەن تابا الامىز. ەگەر تاڭىرشىلدىكتىڭ نە ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرەتىن بولساق، بۇگىنگى ءومىرىمىز ۇيلەسىمگە كەلىپ، بارلىق كەدەرگىلەر وزىنەن ءوزى شەشىلەر  ەدى. ول ءۇشىن كورىنەتىن عانا ەمەس، كورىنبەيتىن تابيعاتتىڭ دا ەزوتەريكالىق زاڭدىلىقتارىن تەرەڭىنەن زەرتتەپ، ولاردى ءوزىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزبەن بايلانىستىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. سالت-ءداستۇرىمىز وسىلاي بولمىستى تولىق قامتيتىن ءوزىنىڭ العاشقى ءمانىن قابىلداي الادى.  تاڭىرشىلدىك ۇيلەسىمدىك كەپىلى، يماندىلىق تىرەگى. يماندىلىق ارقىلى ءداستۇرىمىزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ءومىرىمىزدى تابيعات زاڭدىلىقتارىمەن ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى.

سونىمەن، قازىرگى زاماندا ۇلتتىق بولمىسىمىز وزگەرە باستادى. ونى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. بۇل جولدا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ، ادامزاتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن تاڭىرشىلدىكتىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن.

بىراق، تاڭىرشىلدىكتى ءدىن رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى. ونى تەك قانا دۇنيەتانىم، بولمىسىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ قۇرالى رەتىندە عانا قابىلداۋىمىز كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى. سەبەبى، بىزدە ءبىر ءدىنىمىز بار. ول يسلام. باسقا ءدىننىڭ قاجەتى جوق. باسقا ەكىنشى ءدىن تەك قانا حالىقتى ەكىگە ءبولىپ، كەلەشەگى بولجاۋى قيىن ۇلكەن قاقتىعىسقا الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇل قاقتىعىستى بولدىرماس ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ ونىڭ الدىن الا ءبىلۋىمىز كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz