Beysenbi, 4 Qyrkýiek 2025
46 - sóz 718 0 pikir 3 Qyrkýiek, 2025 saghat 13:57

Imperiyanyng súm sayasaty: Áueli biyleushini baghyndyru...

Suret: rosimperija.info saytynan alyndy.

Resey imperiyasy elderdi jaulap alghanda halyqty emes, olardyng biyleushilerin baghyndyrdy. Al biyleushiler óz halqyn qúldyqqa saldy.

Halyqpen soghysqannan góri birneshe adamdy satyp alghan arzangha týsetin. Biraq múnday adamdar óz halqynyng da, otarlyq biylikting de qúrmetine ie bola almady. Sonyng saldarynan M. Taukin ómirining sonynda qayyrshylyqta Resey imperiyasynan zeynetaqy súrap jýrip kóz júmdy.

«…Rasynda, Alla esep aiyrysuda tez…». («Ály Imran» sýresi)

Kishi jýzding súltany Múhamedghaly Taukin – nadvornyy sovetnik súltan Tauke Aychuvakovtyng úly, Ábilhayyr hannyng shóberesi.

Súltan M. Taukinning 1873 jylghy qyzmet tiziminde bylay delingen:

«…Ol 60 jasta. …1836 jyly 8 aqpanda dalada qashqyn soldattardy ústaghany ýshin zauryad-sotnik sheni berildi. 1837 jyly 2 mausymda kiyiz ýy salyghyn sәtti jinaghany ýshin horunjiy shenine kóterildi. 1832 jyly 20 qyrkýiekte Isatay Taymanov bastaghan kóterilisshilerdi qudalaghany ýshin Orynbor әskery gubernatorynan altyn jýzik syigha aldy, al 1839 jyly 25 qantarda moyyngha taghylatyn Anna lentasyndaghy altyn medalimen marapattaldy. 1840 jyly 28 qazanda Hiua joryghyna qatysqany ýshin sotnik shenine, 1842 jyly 31 tamyzda Búqaragha barghan orys missiyasyn alyp jýrgeni ýshin Anna lentasyndaghy altyn medalige ie boldy. 1844 jyly 11 sәuirde Kenesary Qasymov bastaghan kóterilisshilerdi qudalaghan әskery otryad qúramynda bolghany ýshin esaul shenine kóterildi. 1845 jyly 17 qantarda Orynbor qazaghynyng Batys bóligining biyleushisining kómekshisi bolyp taghayyndaldy. 1847 jyly Sankt-Peterburgte súltan Baymúhammed Aychuvakovtyng qasynda bolghan saparynda imperator I Nikolaygha tanystyrylyp, әskery starshina shenimen marapattaldy. 1847 jyly 12 sәuirden bastap Orynbor qazaghynyng Batys bóligining biyleushisi bolyp taghayyndaldy. 1853 jyly podpolkovniyk, 1860 jyly 13 tamyzda imperator II Aleksandrgha úsynylghannan keyin polkovnik shenine ie boldy».

1866 jyly shildede Múhamedghaly Taukin «Orynbor qazaghynyng Batys bóligin basqarghan kezdegi zansyz alym-salyqtar, qyzmetti satu jәne joghary biylikting búiryghyna qarsy әreketteri ýshin» tergeuge tartyldy.

1869 jyldyng qarashasynda ol Arhangeli guberniyasynyng Holmogory auylyna polisiya baqylauymen jer audaryldy. 1870 jyly Ekaterinoslav guberniyasyna kóshirildi. Jer audarylghanda ol mýlkin ýlken әieline qaldyrghan, biraq әielining qaytys boluynan keyin sharuasy qojyrap, Taukin kedeylendi.

General-adiutant Kryjanovskiy Ishki ister ministrligine joldaghan ótinishinde: «Onyng jasy 70-ke kelip, densaulyghy nasharlaghan, asa ayanyshty jaghdayda qalghan. Sondyqtan úzaq jylghy Reseyge etken qyzmetin eskerip, polkovnik Taukindi zeynetaqysynan aiyrmau oryndy bolar» degen. Biraq 1881 jyly 11 mausymda Senat onyng ótinishin «qúrmetke layyq emes» dep, qabyldamay tastady. Tek ómirining sonynda ghana oghan zeynetaqy taghayyndaldy. 1894 jyly qaytys bolghannan keyin jesirine zeynetaqynyng jartysy berildi.

Múhamedghaly Taukinning haty (16 qarasha 1871 j., Ekaterinoslavli):

«Joghary mәrtebeli Ishki ister ministrine, polkovniyk-súltan Tyaukin tarapynan Resey ýkimetine adaldyghymnyng belgisi retinde qazaq halqynyng túrmysyn jaqsartu turaly oi-pikirlerimdi qabyl alynyzdar.

Qazaq – dala perzenti. Ol eshqashan qúldyq kórmegen, ru biyleushilerining qysymyn sezinbegen. Biraq ol ózining Resey biyligine tәueldi ekenin sezinbey túra almaydy. Onyng oiynsha, iyemdenip otyrghan dalasy – óz jeri. Búl oy uaqyt óte óshedi, biraq әzirge qazaqqa qatang biylikten góri júmsaq biylik paydaly. Men jyly mәmile arqyly tereng daladaghy Tabyn men Aday rularynyng 10 mynnan asa kiyiz ýiin Reseyge tarttym, búl qazyna kirisining ósuinen de kórindi.

Aqyldy әri Reseyge berilgen yqpaldy qazaqtar óz rulastaryna týsindirip, Hiuagha ketkenderdi keri qaytarugha da yqpal ete alady. Biraq qazaq – jartylay jabayy halyq, arandatugha tez erip ketedi. Al Týrkimen men Hiuagha jaqyn aimaqta qashyp ketu joldary da qolayly. Sondyqtan Resey ýkimeti qashqyndargha tosqauyl qoy ýshin Emba men Yrghyz ózenderi boyyna orys sharualaryn qonystandyryp, әskery kýzet beketterin ornatuy kerek. Qazaqtargha jerlerin tartyp aldyq degen oy tumas ýshin, olargha «jer berilse, ol Jayyqtyng arghy jaghynan beriledi» dep jariyalau qajet…

Polkovniyk-súltan Múhammedghaly Taukiyn»

Núrlan Saltaev әleumettik jelidegi paraqshasynan

Abai.kz

0 pikir