رەسەي يمپەرياسى ەلدەردى جاۋلاپ العاندا حالىقتى ەمەس، ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىن باعىندىردى. ال بيلەۋشىلەر ءوز حالقىن قۇلدىققا سالدى.

حالىقپەن سوعىسقاننان گورى بىرنەشە ادامدى ساتىپ العان ارزانعا تۇسەتىن. بىراق مۇنداي ادامدار ءوز حالقىنىڭ دا، وتارلىق بيلىكتىڭ دە قۇرمەتىنە يە بولا المادى. سونىڭ سالدارىنان م. تاۋكين ءومىرىنىڭ سوڭىندا قايىرشىلىقتا رەسەي يمپەرياسىنان زەينەتاقى سۇراپ ءجۇرىپ كوز جۇمدى.

«…راسىندا، اللا ەسەپ ايىرىسۋدا تەز…». («ءالي يمران» سۇرەسى)

كىشى ءجۇزدىڭ سۇلتانى مۇحامەدعالي تاۋكين – نادۆورنىي سوۆەتنيك سۇلتان تاۋكە ايچۋۆاكوۆتىڭ ۇلى، ءابىلحايىر حاننىڭ شوبەرەسى.

سۇلتان م. تاۋكيننىڭ 1873 جىلعى قىزمەت تىزىمىندە بىلاي دەلىنگەن:

«…ول 60 جاستا. …1836 جىلى 8 اقپاندا دالادا قاشقىن سولداتتاردى ۇستاعانى ءۇشىن زاۋرياد-سوتنيك شەنى بەرىلدى. 1837 جىلى 2 ماۋسىمدا كيىز ءۇي سالىعىن ءساتتى جيناعانى ءۇشىن حورۋنجي شەنىنە كوتەرىلدى. 1832 جىلى 20 قىركۇيەكتە يساتاي تايمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەردى قۋدالاعانى ءۇشىن ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنان التىن جۇزىك سىيعا الدى، ال 1839 جىلى 25 قاڭتاردا مويىنعا تاعىلاتىن اننا لەنتاسىنداعى التىن مەدالمەن ماراپاتتالدى. 1840 جىلى 28 قازاندا حيۋا جورىعىنا قاتىسقانى ءۇشىن سوتنيك شەنىنە، 1842 جىلى 31 تامىزدا بۇقاراعا بارعان ورىس ميسسياسىن الىپ جۇرگەنى ءۇشىن اننا لەنتاسىنداعى التىن مەدالگە يە بولدى. 1844 جىلى 11 ساۋىردە كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەردى قۋدالاعان اسكەري وترياد قۇرامىندا بولعانى ءۇشىن ەساۋل شەنىنە كوتەرىلدى. 1845 جىلى 17 قاڭتاردا ورىنبور قازاعىنىڭ باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋشىسىنىڭ كومەكشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1847 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە سۇلتان بايمۇحاممەد ايچۋۆاكوۆتىڭ قاسىندا بولعان ساپارىندا يمپەراتور ءى نيكولايعا تانىستىرىلىپ، اسكەري ستارشينا شەنىمەن ماراپاتتالدى. 1847 جىلى 12 ساۋىردەن باستاپ ورىنبور قازاعىنىڭ باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1853 جىلى پودپولكوۆنيك، 1860 جىلى 13 تامىزدا يمپەراتور ءىى الەكساندرعا ۇسىنىلعاننان كەيىن پولكوۆنيك شەنىنە يە بولدى».

1866 جىلى شىلدەدە مۇحامەدعالي تاۋكين «ورىنبور قازاعىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارعان كەزدەگى زاڭسىز الىم-سالىقتار، قىزمەتتى ساتۋ جانە جوعارى بيلىكتىڭ بۇيرىعىنا قارسى ارەكەتتەرى ءۇشىن» تەرگەۋگە تارتىلدى.

1869 جىلدىڭ قاراشاسىندا ول ارحانگەل گۋبەرنياسىنىڭ حولموگورى اۋىلىنا پوليتسيا باقىلاۋىمەن جەر اۋدارىلدى. 1870 جىلى ەكاتەرينوسلاۆ گۋبەرنياسىنا كوشىرىلدى. جەر اۋدارىلعاندا ول مۇلكىن ۇلكەن ايەلىنە قالدىرعان، بىراق ايەلىنىڭ قايتىس بولۋىنان كەيىن شارۋاسى قوجىراپ، تاۋكين كەدەيلەندى.

گەنەرال-اديۋتانت كرىجانوۆسكي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولداعان وتىنىشىندە: «ونىڭ جاسى 70-كە كەلىپ، دەنساۋلىعى ناشارلاعان، اسا ايانىشتى جاعدايدا قالعان. سوندىقتان ۇزاق جىلعى رەسەيگە ەتكەن قىزمەتىن ەسكەرىپ، پولكوۆنيك تاۋكيندى زەينەتاقىسىنان ايىرماۋ ورىندى بولار» دەگەن. بىراق 1881 جىلى 11 ماۋسىمدا سەنات ونىڭ ءوتىنىشىن «قۇرمەتكە لايىق ەمەس» دەپ، قابىلداماي تاستادى. تەك ءومىرىنىڭ سوڭىندا عانا وعان زەينەتاقى تاعايىندالدى. 1894 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن جەسىرىنە زەينەتاقىنىڭ جارتىسى بەرىلدى.

مۇحامەدعالي تاۋكيننىڭ حاتى (16 قاراشا 1871 ج.، ەكاتەرينوسلاۆل):

«جوعارى مارتەبەلى ىشكى ىستەر مينيسترىنە، پولكوۆنيك-سۇلتان تياۋكين تاراپىنان رەسەي ۇكىمەتىنە ادالدىعىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ تۋرالى وي-پىكىرلەرىمدى قابىل الىڭىزدار.

قازاق – دالا پەرزەنتى. ول ەشقاشان قۇلدىق كورمەگەن، رۋ بيلەۋشىلەرىنىڭ قىسىمىن سەزىنبەگەن. بىراق ول ءوزىنىڭ رەسەي بيلىگىنە تاۋەلدى ەكەنىن سەزىنبەي تۇرا المايدى. ونىڭ ويىنشا، يەمدەنىپ وتىرعان دالاسى – ءوز جەرى. بۇل وي ۋاقىت وتە وشەدى، بىراق ازىرگە قازاققا قاتاڭ بيلىكتەن گورى جۇمساق بيلىك پايدالى. مەن جىلى مامىلە ارقىلى تەرەڭ دالاداعى تابىن مەن اداي رۋلارىنىڭ 10 مىڭنان اسا كيىز ءۇيىن رەسەيگە تارتتىم، بۇل قازىنا كىرىسىنىڭ وسۋىنەن دە كورىندى.

اقىلدى ءارى رەسەيگە بەرىلگەن ىقپالدى قازاقتار ءوز رۋلاستارىنا ءتۇسىندىرىپ، حيۋاعا كەتكەندەردى كەرى قايتارۋعا دا ىقپال ەتە الادى. بىراق قازاق – جارتىلاي جابايى حالىق، ارانداتۋعا تەز ەرىپ كەتەدى. ال تۇركىمەن مەن حيۋاعا جاقىن ايماقتا قاشىپ كەتۋ جولدارى دا قولايلى. سوندىقتان رەسەي ۇكىمەتى قاشقىندارعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن ەمبا مەن ىرعىز وزەندەرى بويىنا ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرىپ، اسكەري كۇزەت بەكەتتەرىن ورناتۋى كەرەك. قازاقتارعا جەرلەرىن تارتىپ الدىق دەگەن وي تۋماس ءۇشىن، ولارعا «جەر بەرىلسە، ول جايىقتىڭ ارعى جاعىنان بەرىلەدى» دەپ جاريالاۋ قاجەت…

پولكوۆنيك-سۇلتان مۇحاممەدعالي تاۋكين»

نۇرلان سالتاەۆ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان

Abai.kz