Premier-Ministrding nazaryna!

 Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy boyynsha qazaq tili – memlekettik til. Búl – elding tәuelsizdiginin, últtyq biregeyliginin, mәdeny ereksheligining aiqyn kórinisi. Alayda praktikada memlekettik organdarda, qyzmet kórsetude, is‑qaghazdarda, zannamalyq mәtinderde qazaq tilining qoldanyluy әli de tolyq, jýieli emes. Qoghamda “memlekettik tilde júmys jasamaydy” degen syndar, súraqtar kóp. Búl maqalamyzda sol syndardan shyghatyn sebepterdi tereng taldap, úsynystar bildiruge tyrysamyz.

Tómende memlekettik tilding keng qoldanysyna kedergi bolyp túrghan negizgi sebepter men faktorlar taldanady:

Zannamalyq jәne normativtik bazanyng jetkiliksizdigi

«Tilder turaly» zang (1997) bir jaghynan memlekettik tilge mәrtebe bergenimen, ózgelerge qaraghanda ýstemdik pen praktikalyq qoldanysyn qamtamasyz etetin qúqyqtyq normalardyng aiqyn bolmauy jii synalyp jýr.

Jogharydaghy zannyng keybir baptarynda “memlekettik tilde jәne orys tilinde” qatar qoldanu turaly tújyrymdar bar, degenmen, olar memlekettik tilding ýstemdigin qamtamasyz etetin naqty talaptardy kórsetpey keledi.

Keybir memlekettik baghdarlamalar men jarlyqtar qabyldanghanymen, olardyng oryndaluyn qadaghalau, baqylau mehanizmi óte әlsiz. Mysaly, “Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011‑2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy” osynday baghdarlama.

Memlekettik qyzmetkerlerdin, әsirese orta jәne joghary dengeydegi sheneunikterding key bóligi qazaq tilinde jetkilikti dengeyde sóiley almauy, sonday-aq, qazirgi kýnderi qújattar dayyndauda, zang mәtinderin týsindirude kóp qiyndyqtar tuyndauda. Qazaq tilindegi bilim úsynu men oqytu jýiesining әr ónirde, әsirese audandarda, qalalarda birkelki damymaghandyghy.

Memlekettik tildi qoldanghan kezde qosymsha shyghyndar boluy mýmkin: audarma, eki tilde qújat dayyndau, qyzmetkerlerge qazaq tilin ýiretu, t.b. Sol sebepti keybir memlekettik organdar sózbe-sóz “onay joldy” tandap, orysshany nemese aralas qoldanudy jalghastyryp keledi. Qazaqsha sóilegende qoghamda “qynyrlyq” nemese ynghaysyzdyq sezimderi boluy mýmkin, әsirese orys tildi ortada óskender ýshin.

Qazaq tilin “auyzeki til” nemese tek mәdeni, әdeby til retinde ghana qarastyru keybir salalarda qalyptasqan mentaliytet. Zan, ghylym, tehnika, aqparattyq tehnologiya, biznes siyaqty “qatal” salalarda tilding terminologiyasy, stiyli, normativteri jetkilikti damymaghandyqtan, memlekettik tilding qoldanysy әli kýnge deyin әdeyi shektelip keledi.

Til sayasatyn jýrgizude sayasy erik‑jigerding jetkiliksizdigi

Preziydentimiz memlekettik tilding qoldanyluyn keneytu turaly sózdi kóp aitqanymen, Qazaq Ýkimeti is jýzinde naqty jospar jasap júmys jýrgizbey keledi. Búghan, Premier-Ministrden bastap, iydeologiya salasyna jauap beretin adamdar kinәli.   

Jauapkershilik: memlekettik tilding qoldanylmauy ýshin naqty jazalau, әser etu mehanizmderi joq. Key kezde zang normalary bolsa da, olardy oryndamau saldarlary jeterlik.

Qazaq tilindegi qújattardy, zang mәtinderin, normativtik aktilerdi dayyndau, audaru, eki tilde týpnúsqalyq sapada úsynu ýshin audarmashylar, redaktorlar, zanger‑til mamandary jetkiliksiz.

Memlekettik organdarda qazaq tilindegi kompiuterlik jýieler, baghdarlamalar, forma‑blankter, elektrondyq qújat ainalymy, qaripter, transformasiya qúraldary tolyq damymaghan. Keybir bólimderde qazaqsha interfeys, qazaqsha baghdarlamalau qúraldary nemese avtomatty audarma qyzmetteri joq. Memlekettik qyzmet jәne әkimshilik: qyzmetkerlerding memlekettik tilde sóilemeui, qújattardy orys tilinde dayyndau keng taraghan.

Qoghamdyq qyzmet kórsetu (әsker, densaulyq saqtau, jer qatynastary, qúqyq qorghau organdary): tildik qúqyqtar saqtalmaghan jaghdaylar jii oryn alady. Saualnamalarda “memlekettik mekemelerden qazaqsha qyzmet alghan kezde qiyndyqtar bar” degen jauaptar kóp.

Qoghamdyq pikir men jariya derekter

Jýrgizgen saualnamamyzdyng qorytyndysy boyynsha, “memlekettik tilde sóileytin azamat retinde tildik qúqynyz qanshalyqty saqtalyp jýr?” degen súraqqa halyqtyng tek 19,75 %-y “qúqyghym saqtalyp jatyr” dep jauap beripti.

Taghy bir súraghymyzda memlekettik mekemelerden qazaqsha qyzmet nemese aqparat alu mýmkindigi turaly súralghanda, 1 500‑ge juyq adamnan 544‑i “joq” dep jauap berdi, 119 adam “qansha talap etkende de qyzmet kórsetilmeydi” dep jauap qaytardy.

                                                Sheshu joldary

Memlekettik tildi qoldanyluyn arttyru ýshin birneshe úsynystarymyz bar. Qúqyqtyq normalardy naqtylau, tolyqtyru
– Zannamany, normativterdi memlekettik tilding qoldanyluyn mindetteytin talaptarmen jәne búzghan jaghdayda naqty jauapkershilikpen tolyqtyru. Memlekettik baghdarlamalarda til sayasatyn oryndau boyynsha naqty indikatorlar, josparlar jәne esep beru jýiesin engizu. Memlekettik qyzmetshilerdi dayarlau – qazaq tilin bilmeytin, jetkilikti mengermegen qyzmetkerlerge mindetti kurstar, tildik testter, sertifikattar talap etu. Memlekettik qyzmetke irikteu kezinde til bilimin mindetti talap etu. Agenttikter men әkimdikter dengeyinde sayasy eriktilikti arttyru – jergilikti biylik pen memlekettik organdar, qazaq tilin qoldanghany ýshin marapattau, bonustyq jýieler engizu. Qazaq tilinde qyzmet kórsetu ortalyqtaryn keneytu, tildik ortalar qalyptastyru. Qazaq tilinde audarma, qúqyqtyq‑terminologiyalyq baza qalyp tastyru, zan, bilim, ghylym salasynda terminologiyany jýieleu. Elektrondy qyzmetterde qazaqsha interfeysterding sapasyn kóteru, elektrondy ýkimet portaldaryndaghy qazaq tilining qoljetimdi boluyn qamtamasyz etu. Halyq arasynda til mәdeniyetin damytu, motivasiyany úlghaytu – BAQ, teledidar, radio, internet resurstarynda qazaq tilin qoldanudy keneytu. Memlekettik tilde sapaly bilim úsynu, әdebiyet, media ónim shygharu. Qazaq tilinde sóilegen adamdardy qoldau, tildik qauymdastyqtar qúru. Memlekettik organdarda til sayasatyn oryndaudy baqylaudy kýsheytu. Qoghamdyq esep beru: ministrlikter, әkimdikter memlekettik tilding qoldanyluy jóninde halyq aldynda esep berui tiyis. Til qúqyqtarynyng búzyluyn anyqtap, shara qoldanu.

Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan beri memlekettik tilge qatysty kóptegen zandar, baghdarlamalar qabyldandy. Biraq solardyng barlyghynyng jýzege asuy, әseri әrqily, tolyq emes. Memlekettik til – tek qúqyqtyq mәrtebe emes, ol kýndelikti ómirde, biylikte, qyzmet kórsetu salasynda, zang men bilimde naqty qoldanylatyn qúral boluy kerek. Elding tútastyghy men últtyq sana, mәdeny biregeylik ýshin osynyng manyzy zor.

Eger ýkimet, memlekettik organdar, qogham, birlesken kýsh salsa, últtyq tilding qoghamdaghy orny artyp, memlekettik tilde júmys jasau qalypty tәjiriybege ainalady. Qazaqstannyng bolashaghy – memlekettik til, qazaq tilinde.

Beysenghazy Úlyqbek Qazaqastan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz