پرەمەر-ءمينيستردىڭ نازارىنا!

 قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا قازاق ءتىلى – مەملەكەتتiك ءتىل. بۇل – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىنىڭ، مادەني ەرەكشەلىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى. الايدا پراكتيكادا مەملەكەتتىك ورگانداردا، قىزمەت كورسەتۋدە، ىس‑قاعازداردا، زاڭنامالىق ماتىندەردە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى ءالى دە تولىق، جۇيەلى ەمەس. قوعامدا “مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس جاسامايدى” دەگەن سىندار، سۇراقتار كوپ. بۇل ماقالامىزدا سول سىنداردان شىعاتىن سەبەپتەردى تەرەڭ تالداپ، ۇسىنىستار بىلدىرۋگە تىرىسامىز.

تومەندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەڭ قولدانىسىنا كەدەرگى بولىپ تۇرعان نەگىزگى سەبەپتەر مەن فاكتورلار تالدانادى:

زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك بازانىڭ جەتكىلىكسىزدىگى

«تىلدەر تۋرالى» زاڭ (1997) ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك تىلگە مارتەبە بەرگەنىمەن، وزگەلەرگە قاراعاندا ۇستەمدىك پەن پراكتيكالىق قولدانىسىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ايقىن بولماۋى ءجيى سىنالىپ ءجۇر.

جوعارىداعى زاڭنىڭ كەيبىر باپتارىندا “مەملەكەتتىك تىلدە جانە ورىس تىلىندە” قاتار قولدانۋ تۋرالى تۇجىرىمدار بار، دەگەنمەن، ولار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ناقتى تالاپتاردى كورسەتپەي كەلەدى.

كەيبىر مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن جارلىقتار قابىلدانعانىمەن، ولاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ، باقىلاۋ مەحانيزمى وتە ءالسىز. مىسالى، “تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011‑2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى” وسىنداي باعدارلاما.

مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ، اسىرەسە ورتا جانە جوعارى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ كەي بولىگى قازاق تىلىندە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە سويلەي الماۋى، سونداي-اق، قازىرگى كۇندەرى قۇجاتتار دايىنداۋدا، زاڭ ماتىندەرىن تۇسىندىرۋدە كوپ قيىندىقتار تۋىنداۋدا. قازاق تىلىندەگى ءبىلىم ۇسىنۋ مەن وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ءار وڭىردە، اسىرەسە اۋدانداردا، قالالاردا بىركەلكى دامىماعاندىعى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانعان كەزدە قوسىمشا شىعىندار بولۋى مۇمكىن: اۋدارما، ەكى تىلدە قۇجات دايىنداۋ، قىزمەتكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ، ت.ب. سول سەبەپتى كەيبىر مەملەكەتتىك ورگاندار سوزبە-ءسوز “وڭاي جولدى” تاڭداپ، ورىسشانى نەمەسە ارالاس قولدانۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. قازاقشا سويلەگەندە قوعامدا “قىڭىرلىق” نەمەسە ىڭعايسىزدىق سەزىمدەرى بولۋى مۇمكىن، اسىرەسە ورىس ءتىلدى ورتادا وسكەندەر ءۇشىن.

قازاق ءتىلىن “اۋىزەكى ءتىل” نەمەسە تەك مادەني، ادەبي ءتىل رەتىندە عانا قاراستىرۋ كەيبىر سالالاردا قالىپتاسقان مەنتاليتەت. زاڭ، عىلىم، تەحنيكا، اقپاراتتىق تەحنولوگيا، بيزنەس سياقتى “قاتال” سالالاردا ءتىلدىڭ تەرمينولوگياسى، ءستيلى، نورماتيۆتەرى جەتكىلىكتى دامىماعاندىقتان، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسى ءالى كۇنگە دەيىن ادەيى شەكتەلىپ كەلەدى.

ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدە ساياسي ەرىك‑جىگەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى

پرەزيدەنتىمىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن كەڭەيتۋ تۋرالى ءسوزدى كوپ ايتقانىمەن، قازاق ۇكىمەتى ءىس جۇزىندە ناقتى جوسپار جاساپ جۇمىس جۇرگىزبەي كەلەدى. بۇعان، پرەمەر-مينيستردەن باستاپ، يدەولوگيا سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن ادامدار كىنالى.   

جاۋاپكەرشىلىك: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلماۋى ءۇشىن ناقتى جازالاۋ، اسەر ەتۋ مەحانيزمدەرى جوق. كەي كەزدە زاڭ نورمالارى بولسا دا، ولاردى ورىنداماۋ سالدارلارى جەتەرلىك.

قازاق تىلىندەگى قۇجاتتاردى، زاڭ ماتىندەرىن، نورماتيۆتىك اكتىلەردى دايىنداۋ، اۋدارۋ، ەكى تىلدە تۇپنۇسقالىق ساپادا ۇسىنۋ ءۇشىن اۋدارماشىلار، رەداكتورلار، زاڭگەر‑تىل ماماندارى جەتكىلىكسىز.

مەملەكەتتىك ورگانداردا قازاق تىلىندەگى كومپيۋتەرلىك جۇيەلەر، باعدارلامالار، فورما‑بلانكتەر، ەلەكتروندىق قۇجات اينالىمى، قارىپتەر، ترانسفورماتسيا قۇرالدارى تولىق دامىماعان. كەيبىر بولىمدەردە قازاقشا ينتەرفەيس، قازاقشا باعدارلامالاۋ قۇرالدارى نەمەسە اۆتوماتتى اۋدارما قىزمەتتەرى جوق. مەملەكەتتىك قىزمەت جانە اكىمشىلىك: قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەۋى، قۇجاتتاردى ورىس تىلىندە دايىنداۋ كەڭ تاراعان.

قوعامدىق قىزمەت كورسەتۋ (اسكەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ، جەر قاتىناستارى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى): تىلدىك قۇقىقتار ساقتالماعان جاعدايلار ءجيى ورىن الادى. ساۋالنامالاردا “مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەن قازاقشا قىزمەت العان كەزدە قيىندىقتار بار” دەگەن جاۋاپتار كوپ.

قوعامدىق پىكىر مەن جاريا دەرەكتەر

جۇرگىزگەن ساۋالنامامىزدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، “مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن ازامات رەتىندە تىلدىك قۇقىڭىز قانشالىقتى ساقتالىپ ءجۇر؟” دەگەن سۇراققا حالىقتىڭ تەك 19,75 %-ى “قۇقىعىم ساقتالىپ جاتىر” دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

تاعى ءبىر سۇراعىمىزدا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەن قازاقشا قىزمەت نەمەسە اقپارات الۋ مۇمكىندىگى تۋرالى سۇرالعاندا، 1 500‑گە جۋىق ادامنان ء544‑ى “جوق” دەپ جاۋاپ بەردى، 119 ادام “قانشا تالاپ ەتكەندە دە قىزمەت كورسەتىلمەيدى” دەپ جاۋاپ قايتاردى.

                                                شەشۋ جولدارى

مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانىلۋىن ارتتىرۋ ءۇشىن بىرنەشە ۇسىنىستارىمىز بار. قۇقىقتىق نورمالاردى ناقتىلاۋ، تولىقتىرۋ
– زاڭنامانى، نورماتيۆتەردى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن مىندەتتەيتىن تالاپتارمەن جانە بۇزعان جاعدايدا ناقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن تولىقتىرۋ. مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا ءتىل ساياساتىن ورىنداۋ بويىنشا ناقتى ينديكاتورلار، جوسپارلار جانە ەسەپ بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى دايارلاۋ – قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، جەتكىلىكتى مەڭگەرمەگەن قىزمەتكەرلەرگە مىندەتتى كۋرستار، تىلدىك تەستتەر، سەرتيفيكاتتار تالاپ ەتۋ. مەملەكەتتىك قىزمەتكە ىرىكتەۋ كەزىندە ءتىل ءبىلىمىن مىندەتتى تالاپ ەتۋ. اگەنتتىكتەر مەن اكىمدىكتەر دەڭگەيىندە ساياسي ەرىكتىلىكتى ارتتىرۋ – جەرگىلىكتى بيلىك پەن مەملەكەتتىك ورگاندار، قازاق ءتىلىن قولدانعانى ءۇشىن ماراپاتتاۋ، بونۋستىق جۇيەلەر ەنگىزۋ. قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىن كەڭەيتۋ، تىلدىك ورتالار قالىپتاستىرۋ. قازاق تىلىندە اۋدارما، قۇقىقتىق‑تەرمينولوگيالىق بازا قالىپ تاستىرۋ، زاڭ، ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا تەرمينولوگيانى جۇيەلەۋ. ەلەكتروندى قىزمەتتەردە قازاقشا ينتەرفەيستەردىڭ ساپاسىن كوتەرۋ، ەلەكتروندى ۇكىمەت پورتالدارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولجەتىمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ. حالىق اراسىندا ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋ، موتيۆاتسيانى ۇلعايتۋ – باق، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت رەسۋرستارىندا قازاق ءتىلىن قولدانۋدى كەڭەيتۋ. مەملەكەتتىك تىلدە ساپالى ءبىلىم ۇسىنۋ، ادەبيەت، مەديا ءونىم شىعارۋ. قازاق تىلىندە سويلەگەن ادامداردى قولداۋ، تىلدىك قاۋىمداستىقتار قۇرۋ. مەملەكەتتىك ورگانداردا ءتىل ساياساتىن ورىنداۋدى باقىلاۋدى كۇشەيتۋ. قوعامدىق ەسەپ بەرۋ: مينيسترلىكتەر، اكىمدىكتەر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى جونىندە حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋى ءتيىس. ءتىل قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن انىقتاپ، شارا قولدانۋ.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كوپتەگەن زاڭدار، باعدارلامالار قابىلداندى. بىراق سولاردىڭ بارلىعىنىڭ جۇزەگە اسۋى، اسەرى ارقيلى، تولىق ەمەس. مەملەكەتتىك ءتىل – تەك قۇقىقتىق مارتەبە ەمەس، ول كۇندەلىكتى ومىردە، بيلىكتە، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا، زاڭ مەن بىلىمدە ناقتى قولدانىلاتىن قۇرال بولۋى كەرەك. ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق سانا، مادەني بىرەگەيلىك ءۇشىن وسىنىڭ ماڭىزى زور.

ەگەر ۇكىمەت، مەملەكەتتىك ورگاندار، قوعام، بىرلەسكەن كۇش سالسا، ۇلتتىق ءتىلدىڭ قوعامداعى ورنى ارتىپ، مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس جاساۋ قالىپتى تاجىريبەگە اينالادى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى – مەملەكەتتىك ءتىل، قازاق تىلىندە.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك قازاقاستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz