Býgingi islamnyng qazaqtyng keybir salt-dәstýrlerin qabylday almay, tәnirshildikti dinnen shet qonynyng sebebi nede? Onyng sebebi – islamnyng ózining ejelden qalyptasqan diny qaghidalar ayasynda qalyp, býgingi jana ómirge beyimdele almauynan desek artyq bolmaydy. Áriyne, búl oidy tosyn kórip, músylmandar qabyldamauy da mýmkin. Búl mәselening elimiz ýshin manyzdy  ýlken bolghandyqtan, Abay ilimi ayasynda oiymyzdy dәleldep kórelik.

Dinning ózgermey, ózining alghashqy qalpyn saqtauy, onyng úsaqtalyp, әlsiremeui oghan basqa diny aghymdardyng arasynda joghalyp ketpey, kerisinshe, kýsh alyp, basymdyq kórsetuine mýmkindik beredi. Biraq, ol ýshin isting mәn-mәnisin jaqsy bilu kerek. Abay kórsetkendey, әrnening óz mólsheri bar. Mólsherinen asqanda әrbir is erneuinen asyp, keri әserin beredi. Býgingi elimizdegi islamnyng tәnirshildik qalyptastyrghan salt-dәstýrimizdi  qabyldamay, onyng keybir kórinisterin haram dep atauy osynyng kórinisteri ghana. Búl kórinis onyng býgingi jaghdaygha beyimdele almay otyrghanyn kórsetedi.

Islam ózining tabighy mindetin atqaru ýshin elding birligin qorghap, imandylyghyn ósirip, halyqty ruhany jolgha týsiru ýshin ol býgingi ózgergen tarihiy-әleumettik jaghdaygha beyimdele bilui kerek.

Abay iliminen búl oidyng týiinin naqty kóre alamyz.

Abay «Dýnie birqalypty túrmaydy, adamnyng quaty, ghúmyry birqalypty túrmaydy. Árbir maqúlyqqa Qúday taghala birqalypty túrmaqty bergen joq. Endi kónil qaydan birqalypty túra alady?» (20-sóz) deydi. Al ózining әigili «Allanyng Ózi de ras, sózi de ras» óleninde zamannyng ózgergishtigin ol bylay dep naqtylay týsedi:

Amantu oqymaghan kisi bar ma?

Uәktubihy degenmen isi bar ma?

Alla ózgermes, adamzat kýnde ózgerer,

Jarlyq berdi Ol sizderge, sózdi úghargha.

Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi,

Olargha kez-kezimen nәby keldi.

Qaghida sharighaty ózgerse de,

Taghrif Alla esh jerde ózgermedi.

Ghibratty búl joldardan úghatynymyz: amantu jәne uәktubihy (Islamdaghy Allagha senu turaly ayattar) oqudy әrbir músylman qabyldaghan, biraq kópshilik qauym búl sózderdin, tipti dinnin, ishki mәni men syrtqy mәnisin aiyra bilmeydi. Dinning ishki mәni -- Allanyng ózgermeytinine senim, yaghni, iman bolsa, al syrtqy kórinisi -- Onyng jaratqandary, yaghni, Bolmystyng matrialdyq bóligi bolyp tabylatyn adamzat qoghamy, qorshaghan orta. «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi», yaghni, syrtqy kórinis ýnemi ózgeriste, biraq ishki mәn bolyp tabylatyn imandylyq ózgermeytin túraqty.

Sharua, adamdardyng minezderi kýnde ózgeriste. Osylay tәn qúmary kýsh alyp, adamnyng kónili dinning ishki mәninen, syrtqy kórinisine basa kónil audarghanda imandylyq qúldyrau jolyna týsip, qogham túiyqqa tireledi. Osynday jaghdayda imandylyqty qalpyna keltiru ýshin «Olargha kez-kezimen nәby keldi». Osylay eski din auysyp, jana din payda bolady. Qanday din bolsa da belgili bir zamangha, qoghamdaghy tarihy jaghdaygha baylanysty týsedi. Olar ózderining týsken ortasynan shyghyp, basqa tarihy jaghdaylargha taraghanda týrli ózgeristerge týsedi. Osylay islamda tórt mazhab (hanafi, maliki, shafighy jәne hanbali) payda boldy. Biraq, «Qaghida sharighaty ózgerse de, Taghrif Alla (Allany týsinu, yaghni, dinning ishki maghynasy)  esh jerde ózgermedi». Abaydyng búl ghibratty sózderinen dinning joyylyp ketu sebebi, ne bolmasa әlsireui, onyng ishki mәnin úmytyp, tek qana syrtqy kórinisine kónil bólingendiginen ekenin kóremiz. Dinning ishki mәni ózgermeytin mәngilikti jәne barlyq diny aghymdargha ortaq, al syrtqy kórinisi tek qana ózine ghana tәn jәne zaman aghymyna baylanysty ózgerip otyratyn uaqytsha. Abay «Jarlyq berdi Ol sizderge, sózdi úghargha» dep osy manyzdy tújyrymdy esten shygharmaugha shaqyrghanday bolady.

Sonymen, ómir bir qalypta túrmaydy. Zaman yqpalyna  baylanysty ómirding qaghidalary da ózgerip otyrady. Dinning ishki mәnin saqtau ýshin, onyng syrtqy kórinisterin, yaghny qaghidalaryn, zamangha sәikestirip otyru kerek.

Islam dini Bolmystyng bir bóligi, Onyng bir kórinisi bolghandyqtan, ol da ózining syrtqy kórinisterin ózgertip, qorshaghan ortagha beyimdele bilui kerek. Osylay ghana islam әlsiremey, ózining ishki mәni bolyp tabylatyn imandylyqtyng tazalyghyn saqtay alady. Sebebi, Abay sózimen aitqandy «...ghibadat (imannyn) kýzetshisi edi. Jә, kýzetshi kýzetken nәrsening amandyghyn oilamay, bir ghana oyau túrmaghyn qasd (mindet) qylsa, ol ne kýzet? Kýzetken nәrsesi qayda ketedi? Maqsat kýzetilgen nәrsening amandyghy, tazalyghy emes pe?» (38-sóz).

Biraq, býgingi músylmandar búl aqiqatty úmytyp, dinning ishki mәnine emes, tek qana onyng syrtqy kórinisine kónil audaryp, dinning syrtqy kórinisin fanatizmge ainaldyryp otyr. Bolmystyng ózi Allanyng kórinisi ekeni úmytyldy. Sondyqtan, kóshpeli zaman qalyptastyrghan qazaqtyng keybir últtyq salt-dәstýrleri Allanyng tura jolynan shygharyp jiberetin haram әreket dep qabyldanyp, olardyng últtyq bolmysty saqtau jolyndaghy róli moyyndalmaydy. Osylay dombyrany haram dep, aruaqtardy qoldamay, qazaqtyng keybir salt-dәstýrine qarsy shyghu jiyiledi.

Sonymen, Týp IYege jetu ýshin әrkim jýre almaytyn tura ruhany jol ghana emes, kópshilikke arnalghan fәniylik ainalma joldyng da bar ekenin týsinip, ony moyynday bilu kerek. Sonda últtyq salt-dәstýr ghana emes, býkil Bolmys kórinisteri tolyghymen qabyldanady. Osylay fanatizmnen shyghatyn qiyanattan arylyp, qoghamgha beybit ómir ornatugha bolady.

Elimizdegi islam dini qogham ómirine beyimdele bilip, Bolmystyng ruhani  jәne materialdyq qanatyn birdey ústap, onyng ýilesimdiligin saqtaghanda ghana egemendigimizdi saqtap, tipti, әlemdik órkeniyetting aldynghy sabyna shyghugha mýmkindik tuady.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog

Abai.kz