بۇگىنگى يسلامنىڭ قازاقتىڭ كەيبىر سالت-داستۇرلەرىن قابىلداي الماي، تاڭىرشىلدىكتى دىننەن شەت قويۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ونىڭ سەبەبى – يسلامنىڭ ءوزىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءدىني قاعيدالار اياسىندا قالىپ، بۇگىنگى جاڭا ومىرگە بەيىمدەلە الماۋىنان دەسەك ارتىق بولمايدى. ارينە، بۇل ويدى توسىن كورىپ، مۇسىلماندار قابىلداماۋى دا مۇمكىن. بۇل ماسەلەنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى  ۇلكەن بولعاندىقتان، اباي ءىلىمى اياسىندا ويىمىزدى دالەلدەپ كورەلىك.

ءدىننىڭ وزگەرمەي، ءوزىنىڭ العاشقى قالپىن ساقتاۋى، ونىڭ ۇساقتالىپ، السىرەمەۋى وعان باسقا ءدىني اعىمداردىڭ اراسىندا جوعالىپ كەتپەي، كەرىسىنشە، كۇش الىپ، باسىمدىق كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق، ول ءۇشىن ءىستىڭ ءمان-ءمانىسىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك. اباي كورسەتكەندەي، ارنەنىڭ ءوز مولشەرى بار. مولشەرىنەن اسقاندا ءاربىر ءىس ەرنەۋىنەن اسىپ، كەرى اسەرىن بەرەدى. بۇگىنگى ەلىمىزدەگى يسلامنىڭ تاڭىرشىلدىك قالىپتاستىرعان سالت-ءداستۇرىمىزدى  قابىلداماي، ونىڭ كەيبىر كورىنىستەرىن حارام دەپ اتاۋى وسىنىڭ كورىنىستەرى عانا. بۇل كورىنىس ونىڭ بۇگىنگى جاعدايعا بەيىمدەلە الماي وتىرعانىن كورسەتەدى.

يسلام ءوزىنىڭ تابيعي مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن ەلدىڭ بىرلىگىن قورعاپ، يماندىلىعىن ءوسىرىپ، حالىقتى رۋحاني جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ول بۇگىنگى وزگەرگەن تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايعا بەيىمدەلە ءبىلۋى كەرەك.

اباي ىلىمىنەن بۇل ويدىڭ ءتۇيىنىن ناقتى كورە الامىز.

اباي «دۇنيە بىرقالىپتى تۇرمايدى، ادامنىڭ قۋاتى، عۇمىرى بىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقۇلىققا قۇداي تاعالا بىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق. ەندى كوڭىل قايدان بىرقالىپتى تۇرا الادى؟» (20-ءسوز) دەيدى. ال ءوزىنىڭ ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە زاماننىڭ وزگەرگىشتىگىن ول بىلاي دەپ ناقتىلاي تۇسەدى:

امانتۋ وقىماعان كىسى بار ما؟

ۋاكتۋبيحي دەگەنمەن ءىسى بار ما؟

اللا وزگەرمەس، ادامزات كۇندە وزگەرەر،

جارلىق بەردى ول سىزدەرگە، ءسوزدى ۇعارعا.

زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى،

ولارعا كەز-كەزىمەن ءنابي كەلدى.

قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە،

تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى.

عيبراتتى بۇل جولداردان ۇعاتىنىمىز: امانتۋ جانە ۋاكتۋبيحي (يسلامداعى اللاعا سەنۋ تۋرالى اياتتار) وقۋدى ءاربىر مۇسىلمان قابىلداعان، بىراق كوپشىلىك قاۋىم بۇل سوزدەردىڭ، ءتىپتى ءدىننىڭ، ىشكى ءمانى مەن سىرتقى ءمانىسىن ايىرا بىلمەيدى. ءدىننىڭ ىشكى ءمانى -- اللانىڭ وزگەرمەيتىنىنە سەنىم، ياعني، يمان بولسا، ال سىرتقى كورىنىسى -- ونىڭ جاراتقاندارى، ياعني، بولمىستىڭ ماتريالدىق بولىگى بولىپ تابىلاتىن ادامزات قوعامى، قورشاعان ورتا. «زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى»، ياعني، سىرتقى كورىنىس ۇنەمى وزگەرىستە، بىراق ىشكى ءمان بولىپ تابىلاتىن يماندىلىق وزگەرمەيتىن تۇراقتى.

شارۋا، ادامداردىڭ مىنەزدەرى كۇندە وزگەرىستە. وسىلاي ءتان قۇمارى كۇش الىپ، ادامنىڭ كوڭىلى ءدىننىڭ ىشكى مانىنەن، سىرتقى كورىنىسىنە باسا كوڭىل اۋدارعاندا يماندىلىق قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، قوعام تۇيىققا تىرەلەدى. وسىنداي جاعدايدا يماندىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن «ولارعا كەز-كەزىمەن ءنابي كەلدى». وسىلاي ەسكى ءدىن اۋىسىپ، جاڭا ءدىن پايدا بولادى. قانداي ءدىن بولسا دا بەلگىلى ءبىر زامانعا، قوعامداعى تاريحي جاعدايعا بايلانىستى تۇسەدى. ولار وزدەرىنىڭ تۇسكەن ورتاسىنان شىعىپ، باسقا تاريحي جاعدايلارعا تاراعاندا ءتۇرلى وزگەرىستەرگە تۇسەدى. وسىلاي يسلامدا ءتورت مازھاب (حانافي، ماليكي، شافيعي جانە حانبالي) پايدا بولدى. بىراق، «قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا (اللانى ءتۇسىنۋ، ياعني، ءدىننىڭ ىشكى ماعىناسى)  ەش جەردە وزگەرمەدى». ابايدىڭ بۇل عيبراتتى سوزدەرىنەن ءدىننىڭ جويىلىپ كەتۋ سەبەبى، نە بولماسا السىرەۋى، ونىڭ ىشكى ءمانىن ۇمىتىپ، تەك قانا سىرتقى كورىنىسىنە كوڭىل بولىنگەندىگىنەن ەكەنىن كورەمىز. ءدىننىڭ ىشكى ءمانى وزگەرمەيتىن ماڭگىلىكتى جانە بارلىق ءدىني اعىمدارعا ورتاق، ال سىرتقى كورىنىسى تەك قانا وزىنە عانا ءتان جانە زامان اعىمىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىراتىن ۋاقىتشا. اباي «جارلىق بەردى ول سىزدەرگە، ءسوزدى ۇعارعا» دەپ وسى ماڭىزدى تۇجىرىمدى ەستەن شىعارماۋعا شاقىرعانداي بولادى.

سونىمەن، ءومىر ءبىر قالىپتا تۇرمايدى. زامان ىقپالىنا  بايلانىستى ءومىردىڭ قاعيدالارى دا وزگەرىپ وتىرادى. ءدىننىڭ ىشكى ءمانىن ساقتاۋ ءۇشىن، ونىڭ سىرتقى كورىنىستەرىن، ياعني قاعيدالارىن، زامانعا سايكەستىرىپ وتىرۋ كەرەك.

يسلام ءدىنى بولمىستىڭ ءبىر بولىگى، ونىڭ ءبىر كورىنىسى بولعاندىقتان، ول دا ءوزىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرىن وزگەرتىپ، قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلە ءبىلۋى كەرەك. وسىلاي عانا يسلام السىرەمەي، ءوزىنىڭ ىشكى ءمانى بولىپ تابىلاتىن يماندىلىقتىڭ تازالىعىن ساقتاي الادى. سەبەبى، اباي سوزىمەن ايتقاندى «...عيبادات (يماننىڭ) كۇزەتشىسى ەدى. ءجا، كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد (مىندەت) قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتەدى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟» (38-ءسوز).

بىراق، بۇگىنگى مۇسىلماندار بۇل اقيقاتتى ۇمىتىپ، ءدىننىڭ ىشكى مانىنە ەمەس، تەك قانا ونىڭ سىرتقى كورىنىسىنە كوڭىل اۋدارىپ، ءدىننىڭ سىرتقى كورىنىسىن فاناتيزمگە اينالدىرىپ وتىر. بولمىستىڭ ءوزى اللانىڭ كورىنىسى ەكەنى ۇمىتىلدى. سوندىقتان، كوشپەلى زامان قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ كەيبىر ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرى اللانىڭ تۋرا جولىنان شىعارىپ جىبەرەتىن حارام ارەكەت دەپ قابىلدانىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ جولىنداعى ءرولى مويىندالمايدى. وسىلاي دومبىرانى حارام دەپ، ارۋاقتاردى قولداماي، قازاقتىڭ كەيبىر سالت-داستۇرىنە قارسى شىعۋ جيىلەدى.

سونىمەن، ءتۇپ يەگە جەتۋ ءۇشىن اركىم جۇرە المايتىن تۋرا رۋحاني جول عانا ەمەس، كوپشىلىككە ارنالعان فانيلىك اينالما جولدىڭ دا بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى مويىنداي ءبىلۋ كەرەك. سوندا ۇلتتىق سالت-ءداستۇر عانا ەمەس، بۇكىل بولمىس كورىنىستەرى تولىعىمەن قابىلدانادى. وسىلاي فاناتيزمنەن شىعاتىن قياناتتان ارىلىپ، قوعامعا بەيبىت ءومىر ورناتۋعا بولادى.

ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنى قوعام ومىرىنە بەيىمدەلە ءبىلىپ، بولمىستىڭ رۋحاني  جانە ماتەريالدىق قاناتىن بىردەي ۇستاپ، ونىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن ساقتاعاندا عانا ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ، ءتىپتى، الەمدىك وركەنيەتتىڭ الدىڭعى سابىنا شىعۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz