«Saumal shertpening sheberi, kýishi Omarhan Kerimqúlúlynyng tughanya 90 jyl toluyna oray jazylghan estelik esse

«Túlghaly dombyrashy – dәulesker kýishi» dep belgili muzyka zertteushisi, ónertanu ghylymynyng maytalman mamany Jarqyn Shәkәrim kýishi Omarhan Kerimqúldyng ónerdegi orny turaly osynday biyik bagha bergen eken. Jәkenning osy sózin derekti essege arqau ettim. Oghan qosa «Qarqara sazdary» ghylymy konferensiyasynda «Qayta oralghan Jetisu kýilerin» alghash tyndaghanda tamsana otyryp, talghamy tereng tarihy baghasyn bergen ghúlama ghalym Rahmanqúl Berdibaydyng pikirin sózbasy etip aldym.  

«Tamyry terende jatqan qazaq muzyka ónerining tarihy týgel hatqa týsken joq, ghasyrlar bederinde ómirge kelip, halyq jýregine úyalaghan san aluan shygharmalar tasqa basylmaghan kýii daryndy babalar ruhymen birge uaqyt qoynauyna sinip ketti. Biraq óner sabaqtastyghy, úrpaq jalghastyghy olardyng ishindegi eng tandaulylaryn halyq jadynan shygharmay, býgingi zamangha jetkizdi» [1].

Rahmanqúl Berdibay, 
Qazaqstan Respubikasy Últtyq ghylym akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor 

On sausaghymen kýy saughan... 

2025 jyly sәuir aiynyng songhy kýnderi bolatyn, belgili jurnalist Qanapiya Omarhanov agha telefon soghyp:

– Álimjan inim, aman-esensing be? Men ózing jaqsy biletin kýishi Omarhan Kerimqúldyng balasy Qanapiya aghanmyn ghoy. Sening telefonyndy auyldaghy shesheyden súrap alyp, ózine arnayy habarlasyp otyrmyn. Biyl marqúm әkem Omarhannyng tughanyna 90 jyl tolady. Mereytoyyn el bolyp, júrt bolyp atap ótsek degen oy bar. Sening Jetisu kýishilerining kóshbasshysy, dәulesker kýishi Qojeke Nazarúlynyng 200 jyldyghyna oray jazghan «Kýy ónerining biyik shyny» atty maqalandy әleumettik jeliden oqyp sýisindim, óte jaqsy jazypsyn. Búl maqalandy әkemning 90 jyldyghyna arnap shygharylatyn jana kitapqa engizemin.

Saghan aitar búiymtayym bar, әkem marqúm seni jaqsy kórushi edi, auzynan tastamay ylghy aityp otyratyn. Ákemning ómirining songhy kezenderinde ol kisimen kóbirek dәmdes, syrlas bolyp jýrding ghoy, sol sebepti Omarhan atang turaly bir maqala jazsang dep senim artyp otyrmyn. Men qazir Almatyda jýrmin. Mýmkin bolsa ózinmen betpe-bet kezdesip әngimelessem dep edim. Qay kezde uaqytyng bolady? – dedi.

Men ýide bolatynymdy aittym. Agham sol kýnning ertesi týske tayau ýige keldi, ekeuimiz әkesi Omarhan kýishi turaly biraz әngimening basyn әr jerden shaldyq. Ol ýiden attanyp bara jatyp:

– Kitapty shygharugha әli biraz uaqyt bar, izdenip, oilanyp-tolghanyp jazugha mýmkindiging mol. Biraq arqany kenge salyp jýrip alushy bolma, qalamyng jýirik jurnalissing ghoy, bir aidyng kóleminde jazyp shygharsyn, – dedi. Men:

– Siz meni tym asyra maqtap jibergen joqsyz ba? Mening qarym-qabiletim siz aitqanday myqty emes. Degenmen, kýishi ata turaly óresi biyik maqala jaza almasam da, túshymdy maqala jazugha tyrysyp kóreyin, – dep kýldim.

– Ózindi tym osal sanama bauyrym, saghan bir maqala ne tәiiri, odan da zorghysyn jazugha shamang jetedi. Qysqasy, alyp ta, shalyp ta jygha alatyn kýsh bar sende, Bozymnyng Sary biyining Baltasynan taraghan – Atan, Taylaq atalardyng úrpaghysyng ghoy, – dep, iyghymnan qaghyp kýldi de, – Aytpaqshy, әkemning erterekte ómir sýrgen dәulesker kýishiler Qojeke men Sybanqúldy, keyin olardyng kýy mektepterin jalghastyrghan ýrkerdey top – Shideni, Qosdәuletti, Asanәlini, Raqyshty, Kәtepti ózining tikeley ústazy sanaghanyn eskerersin. Biyl Sybanqúl Qalbasúlynyng tughanyna 160 jyl tolady eken, osy jaghyna da basymdyq berersin. Al, iske sәt, aman-esen bolyndar, toyda jolyghayyq! – dep qoshtastyq.

Odan beri de әitip-býitip bir jarym ay óte shyghypty. Sol bayaghy kýibeng tirlikting әuresimen bolyp, maqalany jazugha moyyn búra almay biraz jýrdim. Mine, býgin sәrsenbi kýni, qolyma qalam alyp, ýstelge otyrudyng sәti týsti.

Kýy ónerining jaryq júldyzy 

Kýishi Omarhan Kerimqúldy men 1993 jyldan beri bilemin. Biletin sebebim, bizding otbasy 1992 jyly jeltoqsan aiynyng 10 kýni Qytaydan kóship kelip, Enbekshiqazaq audany (búrynghy Shelek audany) Sógeti qoy sovhozyna kelip qonystandy. Sol jyly kóktemnen bastap, әkem Áshim men agham Sydyqjan sovhozdyng sushysy (egin sugharushysy) bolyp júmysqa túrdy. Al men eki el arasynda jýrdim-bardym, úsaq-týiek saudamen ainalysyp jýrdim. Búl auyldyng jergilikti túrghyndarynyng kóbi 1955-1962 jyldar aralyghynda Qytaydan tarihy otanyna oralghan qazaqtar bolatyn. Olardyng birazyn mening әke-sheshem tanityn bolyp shyqty. Basym bóligi Úly jýzding Alban elining – Aqqystyq, Qaraqystyq, Aljan, Shaja, Alaman, Qúrman, Sary, Taz, Biyeke, Baba, Jәnibek, Shoghan t.b. rulary bolatyn. Olarmen súrasa kelsen, bireui naghashy, bireui tuys, bireui bóle, al endi bireui qúda-jegjat bolyp shygha keletin. Osyndayda, qazaqtyn: «Biz qargha tamyrly qazaqpyz ghoy, súrasa kelseng qaryn bóle bolyp shyghamyz» dep aituynyng ózi tegin emes eken-au dep qalasyn.

Omarhan ata bәkene boyly, shaghyn deneli, keng mandayly, jota múryndy, qyrau shalghan siyrek múrty bar, ashang jýzdi, biday óndi, basynan qazaqy taqiyasyn tastamaytyn, myghym jýristi kisi edi. Ángimelese qalsang jenil әzil aralastyryp, әngimening mayyn tamyzyp aitatyn. Arasynda qara dombyrasyn qolyna alyp tynqyldatyp, dombyranyng qúlaghyn ary-beri búrap tenshep, babyna keltirip alghan son, búl Qojekening kýii, mynau Sybanqúldyng kýii, al mynau Kәtipting kýii, mynau ózimning kýiim dep, әr kýiding shyghu tarihyn aityp otyryp shertetin.

Ol dombyrany shertkennen bastap, kýy ayaqtaghangha deyin eki kózin júmyp alyp, jenil tenselip otyrushy edi, jaryqtyq. Muzykatanushy, óner zertteushi Jarqyn Shәkәrimning sózimen aitsaq: «Omekeng kýy tartu ýstinde dombyra moynyna qaraudy bilmeydi, tek kýiding sharyqtau shegine jetkende ghana, «sayra, dombyram» degendey kónil-kýiine tiyedi. Onyng osy keskininen sary dalanyng saghynyshyn jetkizgendey әserdi, adam balasynyng taghylymyn tolghaghan ertedegi abyzdar men jyraular beynesin elestetuge bolady. Dombyra tartysynyng múnday oryndaushylyq qasiyeti kóz kórgenderding aituynsha Ábiken Hasenovte bolghan. Tólegen Mombekovting de oryndaushylyq ónerinde osy erekshelikter bar» [2].

Omarhan ata mening әkem Áshimmen týidey jasty bolatyn, ekeui de donyz jylynda dýniyege kelgen. Bireui nau­ryzda (Omarhan), bireui mamyrda (Áshim) tughan. Ekeui kezdese qalsa birin-biri qaghytyp, qaljyndasyp, eldi qyran-topan kýlkige bólep, dumandatyp otyratyn. «Ákesi qúrdastyn, balasy qúrdas» demekshi, Omarhan atany men «Omeke» deushi edim, Omekeng meni «Áleke» dep aitatyn. Men auylgha barghan sayyn Omekendi izdeytinmin, al Omekeng qalagha kelse maghan soqpay ketpeytin. Úmytpasam 2002 jyldyng sәuir aiynyng basy bolatyn, men Halyqaralyq «Qazaqstan-Zaman» gazetinde tilshi bolyp istep jýrgen kezim. Omekeng keshke qaray, tónirek qarauyta bastaghanda ýige keldi. Aman-sәlem jasasyp, syrt kiyimin sheship, tórge jayylghan qúraq kórpening ýstine maldasyn qúryp jayghasyp otyrghan son, Omekeng әngimening tiyegin aghytty:

– Áleke, eskertpey keshtetip apaq-sapaq mezgilde ýiine kelgenimdi sóge kórme. Auyl-aymaq, mal-jan tegis aman-esen, Áshekendi (әkemdi Omekeng Ásheke deytin) eki kýnning aldynda kórdim. Sonda әkene: «Ásheke, jaqynda Almatygha baramyn, Qúday qalasa balang Álekene jolyghamyn, balana aitar sәleming bolsa ait, oghan ainytpay jetkizemin», – dedim. «Balama ne aitam, әke-shesheng aman-esen jer basyp jýr eken dep aitarsyn», – dep kýldi Ásheken. Omekeng kenkildep kýlip aldy da, – Auyldan týske jaqyn attanyp, besin mezgilinde myna Tatarkadaghy qyzymnyng ýiine kelip týstim. Sonda bir-eki saghat ayaldap tynyqqan son, Álekenning júmystan shyghyp ýiine endi keldi-au degen mezgilde, qyzyma, – Men Álekenning ýiine kettim, meni izdep әure bolyp jýrmender, – dep shyghyp kettim, – dedi. Men:

– O ne degeniniz, Omeke? Bizding ýy sizding bir otauynyz ghoy, jayshylyqta arnayy shaqyryp keltire almaytyn syily qonaghymsyz. Býgin sizdi Qúday aidap kelgen eken, óz ýiinizdey kórip, aunap-qunap jatynyz. Ákem jaqynda Almatygha kelip kózine ota jasatyp qaytty, eki-ýsh aidan keyin dәrigerge taghy bir kórinip qaytatyn shyghar, – dedim. Omeken:

– Áshekenning ong kózi biraz jyldan beri әurelep jýr me? Soghan qaramay mening qúrdasym ketpendi myqty shabatyn diqannyng tóresi ghoy. Ekken egini, kókónisi, qauyn-qarbyzy jútynyp jaqsy shaghydy. Áke – asqar tau degen, balagha әke-sheshening orny erekshe bólek qoy. Áshekeng aman-esen bolsyn, bala-shaghasynyng qyzyghyn kórsin! – dedi.

– IYә, kózining derti týbegeyli aiyqpay, kóp mazalap jýr. Aragha ýsh-tórt ay salyp qaytalay beredi. Birinshi Qúdaygha, ekinshi dәrigerge senip otyrmyz, – dedim.

– Qazir dәrigerlik jaqsy damyghan deydi ghoy, bir jóni bolar, eshqanday ýmitsiz bolmandar, ýmitsizdik shaytannyng isi degen. Mening qúrdasym myqty adam ghoy, anau-mynau aurugha boy bermeydi, berilmeydi, tez sauyghyp ketsin! – dedi Omeken.

– Aytqanynyz kelsin! Aytpaqshy, Omeke, bizding ýide siz tynqyldatyp otyratyn qara dombyra joq, ishiniz pysatyn boldy ghoy. Dombyranyzdy ózinizben birge ala kelmediniz be? – dedim, әzil aralastyryp.

– Sol dombyrany ala keler edim ghoy, Álekenning ýii Kóktóbening bir jotasynda túrady degen son, artyq jýk qyp qaytemin, órge qaray shygha almay qinalyp jýrmeyin dep әdeyi tastap kettim, – dep jenil kýlip aldy da, sózin qayta sabaqtap, – Áleke, erteng menimen birge jýruge qalaysyn, uaqytyng bar ma? – dedi.

– Omeke, jayshylyq pa? – dedim de súraqty kishkene qopaldau qoyghanyma ynghaysyzdanyp, – Qúday qalasa, siz ýshin uaqyt shygharuyma bolady ghoy, – dedim kýlip.

– Jayshylyq, jayshylyq. Bir sharua­larmen eki mekemege kirip shyghuym kerek. Sen janymda jýrseng ózimdi myqty, senimdi sezinemin ghoy, – dep kýldi.

Sol kýni qonaqasymyzdy iship bolghan son, Omekeng ekeuimiz týnning bir uaghyna deyin әngime-dýken qúryp, arghy-bergini eske aldyq. «Álimjan, atany mazalap, sharshata bermesenshi. Tósek salyp qoydym, ata jatyp demalsyn», degen kelinshegimning sózinen keyin, shynymen ýlken kisini odan әri әurelemeyin dep, – Omeke, «Qonaq qoydan da juas, may berse de jey beredi» degendey bolmasyn, tóseginiz saluly, jatyp demalynyz. Qúday qalasa erteng sizding sharuanyzgha baratyn bolamyz, jaqsy týs kóriniz, – dedim.

– Ózing de jayly jatyp, jaqsy týs kór, týn tynyshtyghyn bersin! – dedi Omekeng kórpesin ýstine jamylyp jatyp.

– Raqmet, aitqanynyz kelsin! – dep, jaryqty sóndirip, men de jastyqqa basymdy qoydym.

Ertesi Omekeng ornynan erte túryp alyp, beti-qolyn juyp, esikting aldyna shyghyp, kók múnar basqan Almatynyng tóbesinen qarap túryp, – Áleke, sening myna túrghan jering biyik demese, jerding jәnnaty eken ghoy. Myna alyp shahardaghy auanyng túnyghyn sen jútady ekensin, myna tómende túryp jatqan halyq aua emes, kók týtin jútyp jatyr eken ghoy, obal-aq, – dedi.

– Ol aitqanynyzdyng jany bar, Omeke. Almaty jyl ótken sayyn týtindenip barady, ekologiyasy taza emes. Qalada kólikting nópiri kóp, qysta jer ýilerding kóbi kómir jaghady. Qazir jer ýige gaz tartylyp jatyr, kómirding ornyna gaz jaghylsa týtin sayabyrlaytyn shyghar, biraq kólikti qayda aparamyz, – dep kýldim de, – jýriniz, ýige kirelik, kelininiz tanghy shayyn dayyndap bizdi tosyp otyrghan bolar, – dedim.

Dastarqangha jayghasyp, tanghy shayymyzdy iship bolyp, bata jasalghan son, – Jә, Omeke, keshe týngi kelisim boyynsha sizding sharuanyng aldymen qaysysyna, odan keyin qaysysyna baramyz? – dedim. Omeken:

– Aldymen «Qazaqstan» últtyq telearnasyndaghy Jarqyn Shәkәrimge baramyz, odan keyin «Almatyqúrlystyn» bastyghy Amangeldi Ermegiyaevqa ertip barsan, – dedi.

Biz «Qazaqstan» últtyq telearnasyna bardyq, Omekeng izdep barghan Jarqyn Shәkәrim júmysqa kelmepti, súrastyryp kórip edik, issaparmen basqa oblystargha ketken kórinedi. Sodan qaytugha ynghaylanyp túrghanda, bir orta jastardaghy әiel aldymyzdan jolyghyp:

– Omarhan agha, sәlemetsiz be? Biz jaqqa kelip qalypsyz ghoy, jaysha jýrsiz be? – dedi. Búl әielding «Omarhan agha» degenine qaraghanda, Omekendi búrynnan tanityn boldy ghoy dep oiladym da, bes-alty metrdey jerge úzap baryp, tosyp túrdym. Ekeuining auzy tynym tappay jybyrlap jatyr, arasynda kýlisip qoyady. Áy, mynalardyng әngimeleri tym jarasyp ketti-au dep qoyamyn. Arada 10-15 minuttay ótkennen keyin Omekeng mening janyma kónildi kelip, – Jarqynmen birge istegen rejisser әiel ghoy, ózi tatardyng qyzy bolu kerek. Jarqyn ekeui Sógetidegi ýiimde bolghan. Jarqyngha aitatyn búiymtayymdy osy әielge aityp kettim, «sәleminizdi Jarqyn aghagha jetkizemin» dep qaldy, – dedi.

– Onda, Omeke, búl sharuanyng basy qayyryldy, bitti dep esepteyik. Endi Amangeldi Ermegiyaev myrzagha kettik, – dep, Furmonov danghylymen (qazirgi N.Nazarbaev danghyly) tómen qaray qúlday jaghalap, «Almatyqúrylys» holdingine keldik. Amangeldi myrza júmysynda bar eken, kýzetshisi bizdi esikten kirgizgennen keyin, ekinshi qabatqa kóterildik. Amangeldi myrza Omekendi at shaptyrymday keng kensesine kirgizip qabyldady. Ekeui aman-esendikterin súrasyp, biraz әngimelesti. Omekenning kýishilik óneri turaly sóz boldy, men ýnsiz tyndap otyrmyn. Ekeu­ara әngimening sonynda, A.Ermegiyaev Omekennen búiymtay súrady. Omekeng tosylghan joq:

– Aynalayyn, Amangeldi inim! Sizdi óz basym últtyq ónerge janashyr bolyp, qoldau kórsetip, demeushilik jasap jýrgen, últjandy, keng jýrekti, myqty azamattyng biri dep bilemin. Aldynyzgha kelgen qazaqtyng qarapayym shalynan búiymtay súrap otyrghanynyzgha kóp raqmet! Búl búrynnan jalghasyp kele jatqan ata saltymyz ghoy. Siz búiymtay súraghan son, men aitayyn, «Úly sózde úyattyq joq» degen, «Aytpasa sózding atasy óledi». Sizden dәl qazir at minip keteyin dep otyrghan men joq, auylda túryp jatqan eskileu baspanam bar edi, ýy meniki demesem, sol ýidi qolymnyng qysqalyghynan óz atyma әli audara almay jýrmin. Osy ýiding ishi-syrtyn jóndep, qújatyn óz atyma aluyma qol úshynyzdy berseniz? – dedi.

– Omeke, auylynyzgha alansyz qayta beriniz, audanynyzdyng әkimine habarlasyp oghan da aitarmyn, ne bolmasa óz әriptesterimmen kenesip aldaghy kýnderde kómektesetin bolarmyz, – dep, jyly sózben shygharyp saldy.

Omekeng «Almatyqúrlys» preziydenti A.Ermegiyaev myrzanyng «aldaghy kýnderi kómektesetin bolarmyz» degen jyly sózine marqayyp shyqty. «Almatyqúrylys» pen Kók bazardyng arasy eki ayaldamaday jer bolatyn, Omekeng ekeuimiz qazaqtyng aqiyq aqyny M.Maqataev kóshesin jayau órlep, Kókbazargha kelip týstendik. Býgingi saparymyz jóninde әngime aitystyq. Sodan song Sayahat avtovokzalyna aparyp Shelekke baratyn kólikke salyp jiberdim. Ol kisi auylgha osylay kónildi qaytyp edi...

Sóitsem, Omekeng Jarqyn Shәkәrim men Amangeldi Ermegiyaev ekeuin kópten beri biletin bolyp shyqty. Toqsanynshy jyldardyng basynda Ketpendik Bolat Syldyrmaqúlynyng jetkizuimen belgili mauzykatanushy, óner zertteushi Jarqyn Shәkәrimning kópten saryltyp izdegeni Sógetiden tabylyp, Omekenmen jaqyn aralasyp, syralghy adamday kónil kiltin tauyp, tez syrlasyp ketedi. Odan song Omekening auyldasy, jolyn qusa naghashysy bolyp keletin Mýpteke Tәjiúly qariyanyng Qúrmanghazy atyndaghy konservtoriyada oqityn balasy, jas kýishi Bazarәli Mýptekeevting sebepker boluymen ózge de muzyka jәne óner zerteushilerding nazaryna iligedi. Jarqyn Shәkәrim osy orayda Omekenmen 1994-2004 jyldar aralyghynda «Qazaqstan» últtyq arnasynda alty telehabar týsirip, ony kórermen nazaryna úsynsa, B.Mýptekeev, Q.Aghybaev Qazaq radiosynda arnayy muzykalyq habarlar úiymdastyryp, әue tolqynynda taratady.
Jarqyn Shәkәrim Omekenmen jekeley súhbattar ótkizumen birge, Omekeng turaly «Kónildi terbetken kýiler», «Kýmbir-kýmbir kýy tókken» atty zertteu maqalalaryn jazyp, baspasózde jariyalaydy. Jaqang «Kýmbir-kýmbir kýy tókken» degen maqalasynda: «Qazaq muzykasynda Omekeng nesimen erekshelenedi, nesimen aishyqtalady degen әngimege qadap aitudy kerek etedi. Keybir ónerpazdardyng jýrgen ortasy, ósken kezeni bolady Osyny eskersek, Omekeng Jetisu ónirinde tuyp-ósti. Dýniyege shyr etip kelgendegi kórgeni osy ónirding adamy, estigeni osy ónirding saryny. Qarshadayynan dombyragha qol sozghannan bastap býgingi alpystyng asuynan asqangha deyingi aralyghynda kórgeni – Jetisu. Muzykant retinde boyyna qalyptastyrghany Jetisu kýy saryndary» [3] dep jazghan eken.

Keyin A.Ermegiyaev myrza Omekenning búiymtayyn oryndady ma, oryndamady ma ol jaghyn men bile almadym, Omekeng de ol turaly aitpady, men de qazbalap súraghan emespin. Sodan eki jyl ótkennen keyin, 2004 jyldyng 14 qarashasynda Omeken, dәulesker kýishi Omarhan Kerimqúlúly auyrmay-syrqamay mәngilik mekenine attanyp ketti.

Omekenning qúrdasy, auyldasy, syrlas dosy, dombyrashy Orazaqyn Moldabaev agha Omekeng qaytys bolatyn kýni ekeui Oraza ait namazynda bolyp, birge aittaghan eken. Ol: «Aramyzdy ajyratqan ajal shirkin oghan erte keldi. 2004 jyly ramazan aiynyng otyz kýn orazasyn Omarhan bastan-ayaq ústady. 14 qarasha Oraza aittyng alghashqy kýni ekeumiz ait namazyna qatar túryp namaz oqydyq. Odan song ol sol kýni ózining erekshe jaqsy kóretin adamdarynyng ýiine kezegimen kirip aitshylady. Búrynghy ótken ata-babalargha, dýnie salghandargha dúgha baghyshtap qúran oqydy. Keshkisin ýiine kelgen son, qolyna dombyra alyp «E, qayran dombyra sende qalasyn-au...» dep birshama dombyra tartypty. Biraq ýi-ishi oghan nazar audarmaghan. Kim biledi, Omekeng sonda óz janynan shygharyp «Qoshtasu» kýiin tartty ma eken?! – degen oy ylghy kókeyimde túrady. Búdan keyin, shamasy týngi saghat 11-den óte ózining tósegine jantayyp jatyp, esh qinalyssyz, mamyrajay kýide mәngige kózin júmady» [4] dep qimas dosyn saghyna eske alady.

Marqúm Omarhan Kerimqúlúly Qojeke, Sybanqúl, Shide, Qosdәulet, Raqysh, Kәtip sekildi kýishilerding kýiin alghash ret jәne talay ret oryndap, el jadynan kóterilip, úmyt bola bastaghan kýilerdi el-júrtymen qayta qauyshtyrdy. Qazaqtyng kýy ónerine ol qosqan tyng esimder men qayta janghyrtqan kýiler barshylyq. Omekeng oryndaushy ghana emes, óz janynan kýiler shygharghan, dәulesker kýishi bolatyn.

Kýishilik, dombyrashylyq Omarhangha qanmen kelgen

Omarhannyng arghy babasy Shoghan Sýierqúlúly qazaqtyng bedeldi abyzy jәne bii bolghan adam. Shoghan sol bir zamandarda 13-14 jasynan erekshe alghyrlyghy jәne batyrlyghymen, erteden el basqaru isine aralasyp, biylik aita bastaydy. Ol kóbinese ózining tuyp-ósken ortasy Tashkent, Shyrshyq, Bozsu, Shymghan, Maydantal, Túrbat pen Shymkentting búrynghy Qaratas, Túrbat, Qazyghúrt baurayyndaghy auyl men qalalarda jii bolyp biylik aitqan. El-júrttyng yntymaghyn, birligin nyghaytugha kóp kýsh salady. El ishindegi dau-sharlargha aralasyp, nebir ýlken dau-janjaldargha әdil biylik aityp, beybit jolmen sheship otyrghan. Osynday aqyl-parasatynyng arqasynda, óz dәuirining oza shapqan túlpary bolghandyqtan, atynyng artyna «abyz» sózi qosylyp, halyq arasynda «Shoghan abyz» atanyp ketedi. Omarhan Áubәkirúly Kerimqúl osy Alban elining Shoghan ruynan taraghan. Omekenning shejiresin taratar bolsaq: Shoghannan – Túghjym, Dәuim; Dәuimnen – Asan, Ýsen; Ýsennen – Amanqúl; Amanqúldan – Orys, Aqtan; Orystan – Jandar; Jandardan – Baluan, Shaqay, Arghynbay, Týtek; Týtekten – Lapaqbay, Saghyrbay; Saghyrbaydan – Kerimqúl, Búrymqúl, Qoshqarbay, Júmabay, Qasymqúl; Kerimqúldan – Áubәkir; Áubәkirden – Omarhan.

Omekene arghy atasynan beri kýishilik, dombyrashylyq ónerding kiyesi qonghan jәne oghan múragerlik etken erekshe túlgha. Onyng atasy Kerimqúl da, әkesi Áubәkir de dәulesker dombyrashy bolypty. Omekenning tughan naghashysy Alban elining Qúrman ruynyng Elikbay atalary eken. Naghashy atalary Aytbay, Tikenbay da myqty kýishiler bolghan desedi. Al óz inisi Ómirәli de osal dombyrashy bolmapty. «Ómirәli inim kýidi menen artyq tartpasa, kem tartpaytyn» dep otyratyn Omeken.

Al, Omekenning әpkesi Mayrahan myqty aitysker aqyn bolypty. Ózinen keyingi qaryndasy Ayymjamal әndi tamyljytyp aitatyn, óte keremet әnshi eken. Qytay elinde jýrgende, jogharydaghy jergilikti biylikting úlyqtary auylgha kelgende, arnayy at jiberip Ayymjamaldy aldyryp, oghan әn saldyratyn bolghan. «Qaryndasym Ayymjamal Qazaqstannyng Halyq әrtisi, búlbúl kómey әnshi Biybigýl Tólegenovadan kem týspeytin, myqty әnshi edi» dep otyrushy edi marqúm Omeken. Osy Ayjamaldyng nemeresi Das­tan qazir Shonjynyng Mәdeniyet ýiinde júmys istep jýr, ózi qúrghan muzykalyq orkestrdi basqaratyn ónerpaz eken.

Dәulesker kýishi Qojeke Nazar­úlynyng da Qúrman ruynyng Elikbay atasynan ekenin eskersek, Omarhannyng boyyndaghy kýishilik óner – óz júrty men naghashy júrtynan daryghan deuge tolyq negiz bar.

Omarhan kýishi tughan orta men ósken ólke

Omarhannyng atasy Kerimqúl on bes jasqa kelgende әkesi Saghyrbay qaytys bolyp, onyng anasy Bapan (Baljan) bes balasymen jesir qalady. Bir shanyraqtyng auyrtpalyghy men artynan ergen qarshaday tórt inisining taghdyry anasy Bapan ekeuining iyghyna artylady. «Ata kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degendey, әke tәrbiyesin alyp, sheshening qasiyetin boyyna sinirip ósken úrpaq osal bolghan ba? Kerimqúl әkesine 12-13 jasynan serik bolyp, angha birge baryp, anshylyqtyng qyry men syryn әbden mengergen edi. «Basqa týsse baspaqshyl» demekshi, ol әkeden qalghan jalghyz kók sholaq atyn bir myltyq, birneshe qaqpangha aiyrbastap, anshylyq kәsippen ainalysyp, otbasyn asyray bastaydy.

Ýlken úlynyng búl tirligine ishtey riza bolghanymen, buyny әli beky qoymaghan Kerimqúlgha jany ashyghan anasy Bapan: «búlay bolmaydy, tórkinime barayyn, balalarym naghashylaryn jaghalap ósse, jaman bolmas» dep oilaghan ol balalaryn ertip tórkinining janyna kóship barady. Sol zamanda Bapannyng nemere aghasy Bekmyrzagha pәlen myng jylqy bitken ataqty bay bolghan desedi. Bekmyrza bay da Kerimqúl jiyenining pysyqtyghyna, bireuding ala jibin attamaytyn adaldyghyna riza bolyp, aqyl-kenesin berip qoldan kelgeninshe kómegin ayamaydy.

Istin, sharuanyng jónin biletin Kerimqúlgha kóp úzamay búrynghy ata dәuleti qayta oralyp, bas qúrap, ýlken abyroyly kisige ainalady. Órisi ýiir-ýiir jylqygha, otar-otar qoygha tolady. Bauyrlarynyng bәrin ayaqtandyryp, enshilerin bólip berip, jeke-jeke otau tigip shygharady.

Saghyrbay әuletinen taraghan úrpaqtar shetinen ónerpaz, biri dombyrashy, endi biri suyryp salma aqyn, kýmis kómey әnshi bolsa, bәri de shetinen sayatshy, mergen, qaqpanshylyq kәsippen ainalysyp, shetinen berendi jangha ainalady. Sol sebepten de Saghyrbay әuletinen taraghan әr otbasy eshkimnen kem ómir sýrmeydi. Kerimqúl mol dәuletimen, kisilik kelbetimen jәne elge júghymdy imandylyghymen, kýishiligimen jalpy Alban-Qyzay eline syily adam bolady. Al «qúralaydy kózge atqan» mergendigi tipti eren bolghan desedi.

Mine, Saghyrbaydyng osy úrpaqtary әueli ózderi ataqonys etken Tekesting tik basy, keyindeu sol Tekes ózenine qúyatyn Ýshqúshtaydyng eng irisi Shonqúshtay ózenining shúrayly ónirin úzaq jyldar jaz jaylau, qys qystau etedi.

1935 jyldyng kóktemi, el «tileu kóje» (nauryz kóje) berip, auyl aralap, ýi-ýige qydyryp kóje iship, tileu tilep jýrgende Shonqúshtay ózeni boyynda, Namaztóbe janyndaghy Kerimqúl baydyng alty auyzdy aghash ýiinde shekesi torsyqtay úl dýniyege keledi. «Tileu kóje» iship qydyryp jýrgen auyldyng balalary «Sýiinshi, Kerimqúl atanyng shanyraghyna shekesi torsyqtay úl keldi!» dep, býkil auylgha jayady. Quanyshy qoynyna simaghan Kerimqúl aqsaqal balalargha sýiinshisin berip, «Kóke, shanyraghynyzgha qoyshy kelipti, nemerenizding bauy berik bolsyn!» degenderdi ýiine shaqyryp, nәrestening shildehanasyn kýzetedi. Olar óleng aityp, kýy shertip, dumandatady...
Dәulesker kýishi Qojeke Nazar­úlynyng qúrmeti ýshin, onyng «Qambarhan» kýiining atyna úiqastyryp, Qojeke sekildi dәulesker kýishi bolsyn dep yrymdap nәrestening atyn «Omarhan» dep, azan shaqyryp qoyady. Rәpiya әje auyldaghy әdildigimen aty shyqqan, kórkem minezdi әjelerdi shaqyryp nemeresin qyrqynan shygharyp, Kerimqúl óz qolymen jasaghan tal besikke «tyshtyrma» jasap, besikke bóletedi.

Kerimqúl men Rәpiya nemeresin óz qúshaghyna alyp, besik jyryn aityp, kýmbirlegen kýy shertip, qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shoqtyrmay baghyp-qaghady. Kerimqúl nemeresi Omarhannyng qaz túryp, apyl-tapyl jýre basqan kýni túsauyn kesip, balanyng әr qadamyn, әr qimylyn, qyzyqtap, baqylap jýredi. Omarhan 4-5 jasqa kelgende sýndetke otyrghyzyp, basyna aidar qoyyp, el-júrtyn shaqyryp, at shaptyryp sýndet toy jasaydy. Toygha elge belgili Raqysh Qojekeúly bastaghan kýishi-ónerpazdar kelip, toydyng mәresin asyrady. Toygha kelgender arnayy ýiretilgen bәsire taygha ashamaydy erttep, taydyng jal-qúiryghyna jәne balanyng bas kiymine ýki taghyp, «Omarhan azamat boldy, at jalyn tartyp mindi» dep, qariyalar batasyn berip, әjeler shashu shashyp, qadamyna sәtti sapar tileydi.

Bala Omarhan esik aldynda kóldeneng jatqan tayaqty (shybyqty) qolyna alyp, dombyra ghyp shertip oinaytyn әdet shygharady, al dombyra ústaghan adamdy kórse sony jaghalap, sonynan qalmaytyn bolady. Omarhannyng ataqonysy bolghan Shonqúshtay jeri men Tekes óniri dýiim júrtqa ataghy keng taraghan Qojeke, Sybanqúl, Qosdәulet kýishiler bir zamanda el mereyin ósirgen, ónerin tasytqan dombyrashy-kýishilerding qútty mekeni bolatyn. «Tóskeyde maly, tósekte basy qosylghan» el súrasa kelse «qaryn bóle, naghashy, jiyen, jegjat-júrat» bolyp shygha keletin.

Múnday ónerli ortada kýishiler tartqan kýilerdi kýnde estip, onyng әuez-sazyn tyndap ósken auyl balalary bala jastan dombyrany ózine serik etip, jasyryn shertip ýirenetin jaqsy әdetti boyyna sinirip ósedi. Olar tartqan kýilerdi qúlaq qúryshy qanghansha tyndaytyn. Osy kýishilerding arasynda әkesi Qojekening kýiin naqyshyna keltirip sheber oryndaytyn Raqysh ta bar edi. Ol bir kýidi ýsh, tipti odan da kóp týrlendirip, qúbyltyp tarta beretin óte sheber kýishi bolypty. Soghan qaraghanda Raqyshtyng ózi de janynan kýy shyghara alatyn talantyna kýmәn keltire almaysyn.

Mәselen, 1946 jyly Qúljada qazaq-qyrghyz mәdeniyet úiymynyng búrynghy bastyghy Ysqaqbek general «Ýsh aimaq tónkerisinin» jenisin jyrlau negizinde halyq ónerpazdaryn óner kórsetuge Qúljagha shaqyrady. Sol joly Raqysh «Ýsh aimaq tónkerisine» arnap shygharghan «Birlesu» atty kýiin tartady. «Jetisudyng kýileri» atty jinaqta Raqyshtyng «Býlkildek», «Esimqúl», «Qonyr qaz» qatarly kýileri engizilgen.

Osy Raqysh bastaghan kýishiler dombyralaryn jýkke sýiep dastarqan basyna as ishuge jayghasqanda, ishine kýy tylsymyn býkken, mysy basym qara dombyrany bir ústap qalugha niyeti auyp túrghan balalardyng yntasyn bayqaghan olar, balanyng betinen qaqpay, dombyrany qolyna berip ústatyp, keyde dombyrany shertkizip kóredi eken. Osy mýmkindikti paydalanyp, balalar ózderi tam-túmdap ýirengen kýilerin olardyng aldynda tartyp qalugha tyrysady. Osy órimdey dombyrashy balalardyng ishinde Kerimqúldyng nemeresi Omarhan Áubәkirúly dombyra tartuda des bermey, aldyna jan salmay, kýishilerding nazaryn birden ózine audaryp alatyn bolghan.
Bala jastan tay-qúlynday tebisip birge ósken, tay jarystyryp tamasha duman qúrghan, boz bala kezinde talay qyzyqty shaqtardy bastan ótkizgen, dombyrany bala jastan jaghalasa jýrip birge ýirengen Omarhannyng auyldasy, qúrdasy, dombyrashy Japar Qosdәuletúly ózining jazghan esteliginde: Shamasy ekeuimizding on jasqa ilikken kezimiz-au deymin, birde bizding elge óte abyroyly Raqysh kýishi auyldaghy dombyra ústaytyn balalardy jinap aldy. Aldymen әrqaysymyzgha jeke-jeke dombyra tartqyzyp kórdi de:

– Bәring de kýy tartudyng nobayyn biledi ekensinder. Kәne, kim naghyz dombyrashy bolghysy keledi, – bәrimiz japa-tarmaghay «men, men» dep óre týregeldik. Raqysh kýishi:

– Onda men senderge bir talap qoyamyn. Sender sol synnyng talabynan ótsender ghana dombyra tartugha baulimyn, – dedi. Biz taghy da:

– Ol qanday syn, – dep antarylyp, aqsaqaldyng betine tandana qarastyq. Raqysh kýishi bayypty dauyspen:

– Talap bylay bolady. Men kez-kelgen kýidi ýiding ishinde otyryp tartamyn. Sender ýiding syrtynda otyryp tyndaysyndar da, kókeylerine qanshalyqty qondyrasyndar, sony qaytalap tartyp beresinder, – dedi. Bizding antaryla ne derimizdi bilmey túrghan púshayman kónilimizdi bayqaghan kýishi:

– Oqasy joq, biletin kýilerindi qayta-qayta tartyp әzirlender. Men kiyiz ýiding tórinde otyryp kýy tartamyn, sender mening túsyma kelip tyndaysyndar. Al men kettim dedi de, – ózining alty qanat aq boz ýiine endi. Sәlden song ýy ishin kernegen kýy kýmbirine bәrimiz ynta qoya tyndadap, tyrp etpey qaldyq. Dәulesker kýishining dombyra tartysyn birden ilip әketetin zerektik bizde qaydan bolsyn. Sәlden song aibyndy kýishining aldyna barghanda býgejektep, ústaghan dombyramyzgha әlgi kýiding sarynyn sala almay, shatyp-bútyp birdene tartqanday boldyq. Degenmen, Omarhan bizge qaraghanda zerektik tanytty. Raqysh tartqan Qojekening «Keritolghauyn» ýzip-jarsada bastan-ayaq tartyp shyqqanday boldy. Raqysh kýishi birshama oilanyp otyrdy da:

– «Keritolghaudy» búryn tarta alushy ma edin? – dedi jaybaraqat.
Omarhan:

– Ózinizden bir mәrte tyndaghanym bar, bizding ýige kelgende, – dedi.

– Bәse, sol bir kórgende kókeyine toqyp alghansyng ghoy, degenmen kýishilikke iykeming bar eken. Al, balalar, talaptaryng tau suynday tasqyndasyn, Qúdaydyng núry jausyn senderge, – dep kýishi bәrimizding mandayymyzdan sipap, bata bergeni emis-emis esimde qalypty[5], – dep jazypty.

Osy kýnnen bastap Raqysh jas talapkerdi qasyna alyp, bilgenin ýiretedi. Ákesining jәne ainalasyndaghy kýishiler turaly kórgen, bilgenin aityp, olardyng dәstýrin tәlim etip aitady. Zerek bala Omarhan ústazynyng aitqanyn ilip alyp, әr sәt eki etpey oryndaydy.

Ústazynyng tәlimin alyp, әr sózin kókeyine týiip, kóniline berik saqtaghan bala jigit Omarhan beyne qoya tasta otyrghan jas qyranday babyna kelip, iyqtaryn qomdap, auyq-auyq moynyn sozyp biyikke talpyna beredi. Qojekening kýilerin Raqyshtan ýirense, al Sybanqúldyng kýilerin onyng nemere inisi Shideden ýirenedi. Ol osylaysha sol ónirdegi búrynghy jәne keyingi ótken kýishilerding kýilerin shertip, ózining oryndaushylyq sheberligin shynday týsedi.

Atasy Kerimqúl «on ýshtegi bala otau iyesi» degen qaghidany qatang ústanyp, qazaqtyng eski salty boyynsha ózining búrynnan biletin syralghy joldasy, dәuletti Orazaqynnyng qyzy Dәmenge atastyrylghan Omarhandy jastay ýilendiredi. Osylaysha bala kýishi Omekeng otbasyly bolyp, kýy shertumen birge, ata dәstýrin quyp, anshylyq, sayatshylyq kәsippen ainalysyp, «segiz qyrly, bir syrly» seri jigit bolyp shygha keledi. Jýirik at, taypalghan su tókpes jorgha minip qayda toy-duman bolsa, Omekeng sol jerden tabylatyn bolady. Al jas әieli Dәmen enesi Aual men әjesi Rәpiyanyng qasynda jýrip bir ýiding sharuasyn ózi rettep, berekesin keltirip, jaynatyp otyratyn bolghan. «Ár myqty erkekting artynda bir myqty әieli túrady» degen sóz osyndayda aitylghan bolsa kerek.

Omekenning boyyndaghy jaqsy nәrseler sol atadan júqqan asyl qasiyetter ekeni anyq. Onyng muzykany, әsirese kýishilikti erekshe joghary baghalaytyny jóninde myna bir qyzyqty uaqighany aitpay ketu mýmkin emes.

Omekene Shynjannyng qazirgi Kýiting qalasynyng batys ontýstik tau bókterine ornalasqan Maytau qalasynan oqugha shaqyrtu keledi. Ol kezdegi kólikting azdyghy, joldyng qolaysyzdyghynan bolar, ózimen qatar ósken qúrdasy, synyptasy Baybaba (belgili jazushy-jurnalist Sýleymen Mәmetting әkesi) ekeui kiyim-keshek, kórpe-jastyghyn arqalap eki atpen auyldan attanady. Ekeui adyrly alqaptardy aralap, shetsiz-sheksiz jazyqtardy kóktey ótip, keng jazira dalany keyinge qaldyryp, tau asyp, su keship, bir neshe kýn jol jýrip Maytaugha barady.

Omekendi týlen týrtken bolu kerek, kәsip oqimyn degen oiynan ainyp, minip barghan atyn satyp jiberedi de, ary qaray Ýrimjige tartyp ketedi. Al birge barghan qúrdasy Baybaba oquyn jalghasryp sonda qalyp qoyady. Ýlken shahardyng mәdeny ortalyqtaryn aralap, sol kezdegi eng jana muzykalyq qúral sanalatyn patefon, oghan qosa qajetti әn-kýy tabaqtaryn jәne eki tildi syrnaydy satyp alyp auylyna oralady. Rәpiya әjey erke-totay minezdi balasynyng myna qylyghyna, әueyligine renish bildirmeydi. Qayta balasynyng otbasyna aman-esen oraghanyna, jas­tay ýilengen Dәmennin, shiyettey jas balalarynyng qasynda jýrgenin qalap, ishtey onyng tileuin tileydi.

Ýrimjiden attay qalap alyp kelgen osy «qobdishany» Omekeng ýnemi kóterip jýrip, auyl ýiding bәrine Kýlәsh Bayseyitovanyng oryndauyndaghy «Gәkku», «Mayra», Biybigýl Tólegenovanyng oryndauyndaghy «Búlbúl», Jamal Omarova ghúmyr boyy aitqan «Ór Altay» әnderin; Qúrmanghazy orkestrining oryndauyndaghy «Saryarqa», «Kónilashar» taghy basqa da әn-kýilerdi tyndatyp, ózi bir orkestrding jetekshisi bolyp jýrgendey kýy keshedi.

Qarshadayynan dombyrany qolyna alyp, ústazy Raqyshtyng talay synynan ótip, óner jolyna týsken jas Omekeng Qytay jerinde jýrgende aituly sanlaqtarmen qatar otyryp, alqaly jiyn-toylarda talay kýy sayystaryna qatysady. 1950 jyly qazan aiynda, jana Qytay biyligi – Qytay Halyq Respublikasynyng qúrylghandyghyna bir jyl toluyna baylanysty Qúljada ótkizilgen kýishiler festivaline barady. Raqysh Qojekeqúly bas jýldeni, qyrghyz Asanәli birinshi jýldeni, Áshim Dýnshiúly ekinshi jýldeni, al Omarhan Kerimqúl ýshinshi jýldeni qanjyghasyna baylaydy. Sonda Omekeng әli on alty jasqa tolmaghan kezi eken.

1954 jyly Ile qazaq avtonomiyaly oblysy qúrylyp, onyng ortalyghy Qúlja qalasy atanuyna oray, Qúljada taghy kýshiler sayysy úiymdastyrylady. Búl jarysqa Ile, Tarbaghatay, Altay aimaghynyng týkpir-týkpirinen kelgen dombyrashylar men halyq kýishileri baq synaydy. Tekes ónirining әigili kýishileri Qojeke, Sybanqúl, Shide, Raqysh, Qosdәulet, Bestibay, Bóltirik, Kәtip, Týsiphan batyr, Tilemis manpang syndy kýishiler men halyq kýilerin sheber oryndaghan 19 jastaghy dombyrashy jigit Omarhan 120 kýy tartyp, bas jýldening jenimpazy atanady. Sonday-aq, 90 kýy tartyp, qyrghyz Asanaly kýishi de birinshi oryn alady. Sonda qyrghyz Asanalynyn: «Áy, bala kýishi qazaq tughanym, myna mening de kýilerimdi tarta jýrgeysin. O dýniyege attanyp keter bolsam, múny dombyranmen shertkende kórimde bir aunap týsip jatpaymyn ba?», – dep, qaljyndap, tórt kýiin Omekene ýiretip jiberedi

(Jalghasy bar)

Álimjan Áshimúly

Paydalanylghan әdebiyetter: 
1.Berdibaev R. Óner múqityna qúiylar ózen, «Jetisudyng kýileri» kitaby. «Óner baspasy» 3-bet. 1998 j.
2.Shәkәrim J. Kónildi terbetken kýiler. «Egemen Qazaqstan» (2 qarasha, 1995 j.).
3.Moldabaev O. Arada qyl ótpeytin tatu edik. «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitaby, 85-bet. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 j.
4.Qosdәuletúly J. Biz kýishilikke birge baulyndyq. «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitaby, 88-bet. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 j.
5.Mәmet S. Dәulesker kýishi Omarhan. «Egemen qazaqstan», 1995 j.

Abai.kz