«ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى، كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلۇلىنىڭ تۋعانىا 90 جىل تولۋىنا وراي جازىلعان ەستەلىك ەسسە

«تۇلعالى دومبىراشى – داۋلەسكەر كۇيشى» دەپ بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ مايتالمان مامانى جارقىن شاكارىم كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلدىڭ ونەردەگى ورنى تۋرالى وسىنداي بيىك باعا بەرگەن ەكەن. جاكەڭنىڭ وسى ءسوزىن دەرەكتى ەسسەگە ارقاۋ ەتتىم. وعان قوسا «قارقارا سازدارى» عىلىمي كونفەرەنتسياسىندا «قايتا ورالعان جەتىسۋ كۇيلەرىن» العاش تىڭداعاندا تامسانا وتىرىپ، تالعامى تەرەڭ تاريحي باعاسىن بەرگەن عۇلاما عالىم راحمانقۇل بەردىبايدىڭ پىكىرىن ءسوزباسى ەتىپ الدىم.  

«تامىرى تەرەڭدە جاتقان قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحى تۇگەل حاتقا تۇسكەن جوق، عاسىرلار بەدەرىندە ومىرگە كەلىپ، حالىق جۇرەگىنە ۇيالاعان سان الۋان شىعارمالار تاسقا باسىلماعان كۇيى دارىندى بابالار رۋحىمەن بىرگە ۋاقىت قويناۋىنا ءسىڭىپ كەتتى. بىراق ونەر ساباقتاستىعى، ۇرپاق جالعاستىعى ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلىلارىن حالىق جادىنان شىعارماي، بۇگىنگى زامانعا جەتكىزدى» [1].

راحمانقۇل بەردىباي، 
قازاقستان رەسپۋبيكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور 

ون ساۋساعىمەن كۇي ساۋعان... 

2025 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولاتىن، بەلگىلى جۋرناليست قاناپيا ومارحانوۆ اعا تەلەفون سوعىپ:

– ءالىمجان ءىنىم، امان-ەسەنسىڭ بە؟ مەن ءوزىڭ جاقسى بىلەتىن كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلدىڭ بالاسى قاناپيا اعاڭمىن عوي. سەنىڭ تەلەفونىڭدى اۋىلداعى شەشەيدەن سۇراپ الىپ، وزىڭە ارنايى حابارلاسىپ وتىرمىن. بيىل مارقۇم اكەم ومارحاننىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولادى. مەرەيتويىن ەل بولىپ، جۇرت بولىپ اتاپ وتسەك دەگەن وي بار. سەنىڭ جەتىسۋ كۇيشىلەرىنىڭ كوشباسشىسى، داۋلەسكەر كۇيشى قوجەكە نازارۇلىنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي جازعان «كۇي ونەرىنىڭ بيىك شىڭى» اتتى ماقالاڭدى الەۋمەتتىك جەلىدەن وقىپ ءسۇيسىندىم، وتە جاقسى جازىپسىڭ. بۇل ماقالاڭدى اكەمنىڭ 90 جىلدىعىنا ارناپ شىعارىلاتىن جاڭا كىتاپقا ەنگىزەمىن.

ساعان ايتار بۇيىمتايىم بار، اكەم مارقۇم سەنى جاقسى كورۋشى ەدى، اۋزىنان تاستاماي ىلعي ايتىپ وتىراتىن. اكەمنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندە ول كىسىمەن كوبىرەك دامدەس، سىرلاس بولىپ ءجۇردىڭ عوي، سول سەبەپتى ومارحان اتاڭ تۋرالى ءبىر ماقالا جازساڭ دەپ سەنىم ارتىپ وتىرمىن. مەن قازىر الماتىدا ءجۇرمىن. مۇمكىن بولسا وزىڭمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ اڭگىمەلەسسەم دەپ ەدىم. قاي كەزدە ۋاقىتىڭ بولادى؟ – دەدى.

مەن ۇيدە بولاتىنىمدى ايتتىم. اعام سول كۇننىڭ ەرتەسى تۇسكە تاياۋ ۇيگە كەلدى، ەكەۋىمىز اكەسى ومارحان كۇيشى تۋرالى ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن ءار جەردەن شالدىق. ول ۇيدەن اتتانىپ بارا جاتىپ:

– كىتاپتى شىعارۋعا ءالى ءبىراز ۋاقىت بار، ىزدەنىپ، ويلانىپ-تولعانىپ جازۋعا مۇمكىندىگىڭ مول. بىراق ارقانى كەڭگە سالىپ ءجۇرىپ الۋشى بولما، قالامىڭ جۇيرىك ءجۋرناليسسىڭ عوي، ءبىر ايدىڭ كولەمىندە جازىپ شىعارسىڭ، – دەدى. مەن:

– ءسىز مەنى تىم اسىرا ماقتاپ جىبەرگەن جوقسىز با؟ مەنىڭ قارىم-قابىلەتىم ءسىز ايتقانداي مىقتى ەمەس. دەگەنمەن، كۇيشى اتا تۋرالى ورەسى بيىك ماقالا جازا الماسام دا، تۇششىمدى ماقالا جازۋعا تىرىسىپ كورەيىن، – دەپ كۇلدىم.

– ءوزىڭدى تىم وسال ساناما باۋىرىم، ساعان ءبىر ماقالا نە ءتايىرى، ودان دا زورعىسىن جازۋعا شاماڭ جەتەدى. قىسقاسى، الىپ تا، شالىپ تا جىعا الاتىن كۇش بار سەندە، بوزىمنىڭ سارى ءبيىنىڭ بالتاسىنان تاراعان – اتان، تايلاق اتالاردىڭ ۇرپاعىسىڭ عوي، – دەپ، يىعىمنان قاعىپ كۇلدى دە، – ايتپاقشى، اكەمنىڭ ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەن داۋلەسكەر كۇيشىلەر قوجەكە مەن سىبانقۇلدى، كەيىن ولاردىڭ كۇي مەكتەپتەرىن جالعاستىرعان ۇركەردەي توپ – شىدەنى، قوسداۋلەتتى، ءاسانالىنى، راقىشتى، كاتەپتى ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇستازى ساناعانىن ەسكەرەرسىڭ. بيىل سىبانقۇل قالباسۇلىنىڭ تۋعانىنا 160 جىل تولادى ەكەن، وسى جاعىنا دا باسىمدىق بەرەرسىڭ. ال، ىسكە ءسات، امان-ەسەن بولىڭدار، تويدا جولىعايىق! – دەپ قوشتاستىق.

ودان بەرى دە ءايتىپ-ءبۇيتىپ ءبىر جارىم اي وتە شىعىپتى. سول باياعى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ اۋرەسىمەن بولىپ، ماقالانى جازۋعا مويىن بۇرا الماي ءبىراز ءجۇردىم. مىنە، بۇگىن سارسەنبى كۇنى، قولىما قالام الىپ، ۇستەلگە وتىرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

كۇي ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى 

كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلدى مەن 1993 جىلدان بەرى بىلەمىن. بىلەتىن سەبەبىم، ءبىزدىڭ وتباسى 1992 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 10 كۇنى قىتايدان كوشىپ كەلىپ، ەڭبەكشىقازاق اۋدانى (بۇرىنعى شەلەك اۋدانى) سوگەتى قوي سوۆحوزىنا كەلىپ قونىستاندى. سول جىلى كوكتەمنەن باستاپ، اكەم ءاشىم مەن اعام سىدىقجان سوۆحوزدىڭ سۋشىسى (ەگىن سۋعارۋشىسى) بولىپ جۇمىسقا تۇردى. ال مەن ەكى ەل اراسىندا ءجۇردىم-باردىم، ۇساق-تۇيەك ساۋدامەن اينالىسىپ ءجۇردىم. بۇل اۋىلدىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ كوبى 1955-1962 جىلدار ارالىعىندا قىتايدان تاريحي وتانىنا ورالعان قازاقتار بولاتىن. ولاردىڭ ءبىرازىن مەنىڭ اكە-شەشەم تانيتىن بولىپ شىقتى. باسىم بولىگى ۇلى ءجۇزدىڭ البان ەلىنىڭ – اققىستىق، قاراقىستىق، الجان، شاجا، الامان، قۇرمان، سارى، تاز، بيەكە، بابا، جانىبەك، شوعان ت.ب. رۋلارى بولاتىن. ولارمەن سۇراسا كەلسەڭ، بىرەۋى ناعاشى، بىرەۋى تۋىس، بىرەۋى بولە، ال ەندى بىرەۋى قۇدا-جەگجات بولىپ شىعا كەلەتىن. وسىندايدا، قازاقتىڭ: «ءبىز قارعا تامىرلى قازاقپىز عوي، سۇراسا كەلسەڭ قارىن بولە بولىپ شىعامىز» دەپ ايتۋىنىڭ ءوزى تەگىن ەمەس ەكەن-اۋ دەپ قالاسىڭ.

ومارحان اتا باكەنە بويلى، شاعىن دەنەلى، كەڭ ماڭدايلى، جوتا مۇرىندى، قىراۋ شالعان سيرەك مۇرتى بار، اشاڭ ءجۇزدى، بيداي ءوڭدى، باسىنان قازاقى تاقياسىن تاستامايتىن، مىعىم ءجۇرىستى كىسى ەدى. اڭگىمەلەسە قالساڭ جەڭىل ءازىل ارالاستىرىپ، اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ ايتاتىن. اراسىندا قارا دومبىراسىن قولىنا الىپ تىڭقىلداتىپ، دومبىرانىڭ قۇلاعىن ارى-بەرى بۇراپ تەڭشەپ، بابىنا كەلتىرىپ العان سوڭ، بۇل قوجەكەنىڭ كۇيى، مىناۋ سىبانقۇلدىڭ كۇيى، ال مىناۋ كاتىپتىڭ كۇيى، مىناۋ ءوزىمنىڭ كۇيىم دەپ، ءار كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىن ايتىپ وتىرىپ شەرتەتىن.

ول دومبىرانى شەرتكەننەن باستاپ، كۇي اياقتاعانعا دەيىن ەكى كوزىن جۇمىپ الىپ، جەڭىل تەڭسەلىپ وتىرۋشى ەدى، جارىقتىق. مۋزىكاتانۋشى، ونەر زەرتتەۋشى جارقىن شاكارىمنىڭ سوزىمەن ايتساق: «ومەكەڭ كۇي تارتۋ ۇستىندە دومبىرا موينىنا قاراۋدى بىلمەيدى، تەك كۇيدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە عانا، «سايرا، دومبىرام» دەگەندەي كوڭىل-كۇيىنە تيەدى. ونىڭ وسى كەسكىنىنەن سارى دالانىڭ ساعىنىشىن جەتكىزگەندەي اسەردى، ادام بالاسىنىڭ تاعىلىمىن تولعاعان ەرتەدەگى ابىزدار مەن جىراۋلار بەينەسىن ەلەستەتۋگە بولادى. دومبىرا تارتىسىنىڭ مۇنداي ورىنداۋشىلىق قاسيەتى كوز كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا ابىكەن حاسەنوۆتە بولعان. تولەگەن مومبەكوۆتىڭ دە ورىنداۋشىلىق ونەرىندە وسى ەرەكشەلىكتەر بار» [2].

ومارحان اتا مەنىڭ اكەم اشىممەن تۇيدەي جاستى بولاتىن، ەكەۋى دە دوڭىز جىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بىرەۋى ناۋ­رىزدا (ومارحان), بىرەۋى مامىردا ء(اشىم) تۋعان. ەكەۋى كەزدەسە قالسا ءبىرىن-ءبىرى قاعىتىپ، قالجىڭداسىپ، ەلدى قىران-توپان كۇلكىگە بولەپ، دۋمانداتىپ وتىراتىن. «اكەسى قۇرداستىڭ، بالاسى قۇرداس» دەمەكشى، ومارحان اتانى مەن «ومەكە» دەۋشى ەدىم، ومەكەڭ مەنى «الەكە» دەپ ايتاتىن. مەن اۋىلعا بارعان سايىن ومەكەڭدى ىزدەيتىنمىن، ال ومەكەڭ قالاعا كەلسە ماعان سوقپاي كەتپەيتىن. ۇمىتپاسام 2002 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ باسى بولاتىن، مەن حالىقارالىق «قازاقستان-Zاmاn» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىم. ومەكەڭ كەشكە قاراي، توڭىرەك قاراۋىتا باستاعاندا ۇيگە كەلدى. امان-سالەم جاساسىپ، سىرت كيىمىن شەشىپ، تورگە جايىلعان قۇراق كورپەنىڭ ۇستىنە مالداسىن قۇرىپ جايعاسىپ وتىرعان سوڭ، ومەكەڭ اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى:

– الەكە، ەسكەرتپەي كەشتەتىپ اپاق-ساپاق مەزگىلدە ۇيىڭە كەلگەنىمدى سوگە كورمە. اۋىل-ايماق، مال-جان تەگىس امان-ەسەن، اشەكەڭدى (اكەمدى ومەكەڭ اشەكە دەيتىن) ەكى كۇننىڭ الدىندا كوردىم. سوندا اكەڭە: «اشەكە، جاقىندا الماتىعا بارامىن، قۇداي قالاسا بالاڭ الەكەڭە جولىعامىن، بالاڭا ايتار سالەمىڭ بولسا ايت، وعان اينىتپاي جەتكىزەمىن»، – دەدىم. «بالاما نە ايتام، اكە-شەشەڭ امان-ەسەن جەر باسىپ ءجۇر ەكەن دەپ ايتارسىڭ»، – دەپ كۇلدى اشەكەڭ. ومەكەڭ كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى دا، – اۋىلدان تۇسكە جاقىن اتتانىپ، بەسىن مەزگىلىندە مىنا تاتاركاداعى قىزىمنىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستىم. سوندا ءبىر-ەكى ساعات ايالداپ تىنىققان سوڭ، الەكەڭنىڭ جۇمىستان شىعىپ ۇيىنە ەندى كەلدى-اۋ دەگەن مەزگىلدە، قىزىما، – مەن الەكەڭنىڭ ۇيىنە كەتتىم، مەنى ىزدەپ اۋرە بولىپ جۇرمەڭدەر، – دەپ شىعىپ كەتتىم، – دەدى. مەن:

– و نە دەگەنىڭىز، ومەكە؟ ءبىزدىڭ ءۇي ءسىزدىڭ ءبىر وتاۋىڭىز عوي، جايشىلىقتا ارنايى شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن سىيلى قوناعىمسىز. بۇگىن ءسىزدى قۇداي ايداپ كەلگەن ەكەن، ءوز ۇيىڭىزدەي كورىپ، اۋناپ-قۋناپ جاتىڭىز. اكەم جاقىندا الماتىعا كەلىپ كوزىنە وتا جاساتىپ قايتتى، ەكى-ءۇش ايدان كەيىن دارىگەرگە تاعى ءبىر كورىنىپ قايتاتىن شىعار، – دەدىم. ومەكەڭ:

– اشەكەڭنىڭ وڭ كوزى ءبىراز جىلدان بەرى اۋرەلەپ ءجۇر مە؟ سوعان قاراماي مەنىڭ قۇرداسىم كەتپەندى مىقتى شاباتىن ديقاننىڭ تورەسى عوي. ەككەن ەگىنى، كوكونىسى، قاۋىن-قاربىزى جۇتىنىپ جاقسى شاعىدى. اكە – اسقار تاۋ دەگەن، بالاعا اكە-شەشەنىڭ ورنى ەرەكشە بولەك قوي. اشەكەڭ امان-ەسەن بولسىن، بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورسىن! – دەدى.

– ءيا، كوزىنىڭ دەرتى تۇبەگەيلى ايىقپاي، كوپ مازالاپ ءجۇر. اراعا ءۇش-ءتورت اي سالىپ قايتالاي بەرەدى. ءبىرىنشى قۇدايعا، ەكىنشى دارىگەرگە سەنىپ وتىرمىز، – دەدىم.

– قازىر دارىگەرلىك جاقسى دامىعان دەيدى عوي، ءبىر ءجونى بولار، ەشقانداي ءۇمىتسىز بولماڭدار، ۇمىتسىزدىك شايتاننىڭ ءىسى دەگەن. مەنىڭ قۇرداسىم مىقتى ادام عوي، اناۋ-مىناۋ اۋرۋعا بوي بەرمەيدى، بەرىلمەيدى، تەز ساۋىعىپ كەتسىن! – دەدى ومەكەڭ.

– ايتقانىڭىز كەلسىن! ايتپاقشى، ومەكە، ءبىزدىڭ ۇيدە ءسىز تىڭقىلداتىپ وتىراتىن قارا دومبىرا جوق، ءىشىڭىز پىساتىن بولدى عوي. دومبىراڭىزدى وزىڭىزبەن بىرگە الا كەلمەدىڭىز بە؟ – دەدىم، ءازىل ارالاستىرىپ.

– سول دومبىرانى الا كەلەر ەدىم عوي، الەكەڭنىڭ ءۇيى كوكتوبەنىڭ ءبىر جوتاسىندا تۇرادى دەگەن سوڭ، ارتىق جۇك قىپ قايتەمىن، ورگە قاراي شىعا الماي قينالىپ جۇرمەيىن دەپ ادەيى تاستاپ كەتتىم، – دەپ جەڭىل كۇلىپ الدى دا، ءسوزىن قايتا ساباقتاپ، – الەكە، ەرتەڭ مەنىمەن بىرگە جۇرۋگە قالايسىڭ، ۋاقىتىڭ بار ما؟ – دەدى.

– ومەكە، جايشىلىق پا؟ – دەدىم دە سۇراقتى كىشكەنە قوپالداۋ قويعانىما ىڭعايسىزدانىپ، – قۇداي قالاسا، ءسىز ءۇشىن ۋاقىت شىعارۋىما بولادى عوي، – دەدىم كۇلىپ.

– جايشىلىق، جايشىلىق. ءبىر شارۋا­لارمەن ەكى مەكەمەگە كىرىپ شىعۋىم كەرەك. سەن جانىمدا جۇرسەڭ ءوزىمدى مىقتى، سەنىمدى سەزىنەمىن عوي، – دەپ كۇلدى.

سول كۇنى قوناقاسىمىزدى ءىشىپ بولعان سوڭ، ومەكەڭ ەكەۋىمىز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ارعى-بەرگىنى ەسكە الدىق. «ءالىمجان، اتانى مازالاپ، شارشاتا بەرمەسەڭشى. توسەك سالىپ قويدىم، اتا جاتىپ دەمالسىن»، دەگەن كەلىنشەگىمنىڭ سوزىنەن كەيىن، شىنىمەن ۇلكەن كىسىنى ودان ءارى اۋرەلەمەيىن دەپ، – ومەكە، «قوناق قويدان دا جۋاس، ماي بەرسە دە جەي بەرەدى» دەگەندەي بولماسىن، توسەگىڭىز سالۋلى، جاتىپ دەمالىڭىز. قۇداي قالاسا ەرتەڭ ءسىزدىڭ شارۋاڭىزعا باراتىن بولامىز، جاقسى ءتۇس كورىڭىز، – دەدىم.

– ءوزىڭ دە جايلى جاتىپ، جاقسى ءتۇس كور، ءتۇن تىنىشتىعىن بەرسىن! – دەدى ومەكەڭ كورپەسىن ۇستىنە جامىلىپ جاتىپ.

– راقمەت، ايتقانىڭىز كەلسىن! – دەپ، جارىقتى ءسوندىرىپ، مەن دە جاستىققا باسىمدى قويدىم.

ەرتەسى ومەكەڭ ورنىنان ەرتە تۇرىپ الىپ، بەتى-قولىن جۋىپ، ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ، كوك مۇنار باسقان الماتىنىڭ توبەسىنەن قاراپ تۇرىپ، – الەكە، سەنىڭ مىنا تۇرعان جەرىڭ بيىك دەمەسە، جەردىڭ ءجانناتى ەكەن عوي. مىنا الىپ شاھارداعى اۋانىڭ تۇنىعىن سەن جۇتادى ەكەنسىڭ، مىنا تومەندە تۇرىپ جاتقان حالىق اۋا ەمەس، كوك ءتۇتىن جۇتىپ جاتىر ەكەن عوي، وبال-اق، – دەدى.

– ول ايتقانىڭىزدىڭ جانى بار، ومەكە. الماتى جىل وتكەن سايىن تۇتىندەنىپ بارادى، ەكولوگياسى تازا ەمەس. قالادا كولىكتىڭ ءنوپىرى كوپ، قىستا جەر ۇيلەردىڭ كوبى كومىر جاعادى. قازىر جەر ۇيگە گاز تارتىلىپ جاتىر، كومىردىڭ ورنىنا گاز جاعىلسا ءتۇتىن سايابىرلايتىن شىعار، بىراق كولىكتى قايدا اپارامىز، – دەپ كۇلدىم دە، – ءجۇرىڭىز، ۇيگە كىرەلىك، كەلىنىڭىز تاڭعى شايىن دايىنداپ ءبىزدى توسىپ وتىرعان بولار، – دەدىم.

داستارقانعا جايعاسىپ، تاڭعى شايىمىزدى ءىشىپ بولىپ، باتا جاسالعان سوڭ، – ءجا، ومەكە، كەشە تۇنگى كەلىسىم بويىنشا ءسىزدىڭ شارۋانىڭ الدىمەن قايسىسىنا، ودان كەيىن قايسىسىنا بارامىز؟ – دەدىم. ومەكەڭ:

– الدىمەن «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنداعى جارقىن شاكارىمگە بارامىز، ودان كەيىن «الماتىقۇرلىستىڭ» باستىعى امانگەلدى ەرمەگياەۆقا ەرتىپ بارساڭ، – دەدى.

ءبىز «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنا باردىق، ومەكەڭ ىزدەپ بارعان جارقىن شاكارىم جۇمىسقا كەلمەپتى، سۇراستىرىپ كورىپ ەدىك، ىسساپارمەن باسقا وبلىستارعا كەتكەن كورىنەدى. سودان قايتۋعا ىڭعايلانىپ تۇرعاندا، ءبىر ورتا جاستارداعى ايەل الدىمىزدان جولىعىپ:

– ومارحان اعا، سالەمەتسىز بە؟ ءبىز جاققا كەلىپ قالىپسىز عوي، جايشا ءجۇرسىز بە؟ – دەدى. بۇل ايەلدىڭ «ومارحان اعا» دەگەنىنە قاراعاندا، ومەكەڭدى بۇرىننان تانيتىن بولدى عوي دەپ ويلادىم دا، بەس-التى مەتردەي جەرگە ۇزاپ بارىپ، توسىپ تۇردىم. ەكەۋىنىڭ اۋزى تىنىم تاپپاي جىبىرلاپ جاتىر، اراسىندا كۇلىسىپ قويادى. ءاي، مىنالاردىڭ اڭگىمەلەرى تىم جاراسىپ كەتتى-اۋ دەپ قويامىن. ارادا 10-15 مينۋتتاي وتكەننەن كەيىن ومەكەڭ مەنىڭ جانىما كوڭىلدى كەلىپ، – جارقىنمەن بىرگە ىستەگەن رەجيسسەر ايەل عوي، ءوزى تاتاردىڭ قىزى بولۋ كەرەك. جارقىن ەكەۋى سوگەتىدەگى ۇيىمدە بولعان. جارقىنعا ايتاتىن بۇيىمتايىمدى وسى ايەلگە ايتىپ كەتتىم، «سالەمىڭىزدى جارقىن اعاعا جەتكىزەمىن» دەپ قالدى، – دەدى.

– وندا، ومەكە، بۇل شارۋانىڭ باسى قايىرىلدى، ءبىتتى دەپ ەسەپتەيىك. ەندى امانگەلدى ەرمەگياەۆ مىرزاعا كەتتىك، – دەپ، فۋرمونوۆ داڭعىلىمەن (قازىرگى ن.نازارباەۆ داڭعىلى) تومەن قاراي قۇلداي جاعالاپ، «الماتىقۇرىلىس» حولدينگىنە كەلدىك. امانگەلدى مىرزا جۇمىسىندا بار ەكەن، كۇزەتشىسى ءبىزدى ەسىكتەن كىرگىزگەننەن كەيىن، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. امانگەلدى مىرزا ومەكەڭدى ات شاپتىرىمداي كەڭ كەڭسەسىنە كىرگىزىپ قابىلدادى. ەكەۋى امان-ەسەندىكتەرىن سۇراسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستى. ومەكەڭنىڭ كۇيشىلىك ونەرى تۋرالى ءسوز بولدى، مەن ءۇنسىز تىڭداپ وتىرمىن. ەكەۋ­ارا اڭگىمەنىڭ سوڭىندا، ا.ەرمەگياەۆ ومەكەڭنەن بۇيىمتاي سۇرادى. ومەكەڭ توسىلعان جوق:

– اينالايىن، امانگەلدى ءىنىم! ءسىزدى ءوز باسىم ۇلتتىق ونەرگە جاناشىر بولىپ، قولداۋ كورسەتىپ، دەمەۋشىلىك جاساپ جۇرگەن، ۇلتجاندى، كەڭ جۇرەكتى، مىقتى ازاماتتىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن. الدىڭىزعا كەلگەن قازاقتىڭ قاراپايىم شالىنان بۇيىمتاي سۇراپ وتىرعانىڭىزعا كوپ راقمەت! بۇل بۇرىننان جالعاسىپ كەلە جاتقان اتا سالتىمىز عوي. ءسىز بۇيىمتاي سۇراعان سوڭ، مەن ايتايىن، «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق» دەگەن، «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى». سىزدەن ءدال قازىر ات ءمىنىپ كەتەيىن دەپ وتىرعان مەن جوق، اۋىلدا تۇرىپ جاتقان ەسكىلەۋ باسپانام بار ەدى، ءۇي مەنىكى دەمەسەم، سول ءۇيدى قولىمنىڭ قىسقالىعىنان ءوز اتىما ءالى اۋدارا الماي ءجۇرمىن. وسى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن جوندەپ، قۇجاتىن ءوز اتىما الۋىما قول ۇشىڭىزدى بەرسەڭىز؟ – دەدى.

– ومەكە، اۋىلىڭىزعا الاڭسىز قايتا بەرىڭىز، اۋدانىڭىزدىڭ اكىمىنە حابارلاسىپ وعان دا ايتارمىن، نە بولماسا ءوز ارىپتەستەرىممەن كەڭەسىپ الداعى كۇندەردە كومەكتەسەتىن بولارمىز، – دەپ، جىلى سوزبەن شىعارىپ سالدى.

ومەكەڭ «الماتىقۇرلىس» پرەزيدەنتى ا.ەرمەگياەۆ مىرزانىڭ «الداعى كۇندەرى كومەكتەسەتىن بولارمىز» دەگەن جىلى سوزىنە مارقايىپ شىقتى. «الماتىقۇرىلىس» پەن كوك بازاردىڭ اراسى ەكى ايالداماداي جەر بولاتىن، ومەكەڭ ەكەۋىمىز قازاقتىڭ اقيىق اقىنى م.ماقاتاەۆ كوشەسىن جاياۋ ورلەپ، كوكبازارعا كەلىپ تۇستەندىك. بۇگىنگى ساپارىمىز جونىندە اڭگىمە ايتىستىق. سودان سوڭ ساياحات اۆتوۆوكزالىنا اپارىپ شەلەككە باراتىن كولىككە سالىپ جىبەردىم. ول كىسى اۋىلعا وسىلاي كوڭىلدى قايتىپ ەدى...

سويتسەم، ومەكەڭ جارقىن شاكارىم مەن امانگەلدى ەرمەگياەۆ ەكەۋىن كوپتەن بەرى بىلەتىن بولىپ شىقتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەتپەندىك بولات سىلدىرماقۇلىنىڭ جەتكىزۋىمەن بەلگىلى ماۋزىكاتانۋشى، ونەر زەرتتەۋشى جارقىن شاكارىمنىڭ كوپتەن سارىلتىپ ىزدەگەنى سوگەتىدەن تابىلىپ، ومەكەڭمەن جاقىن ارالاسىپ، سىرالعى ادامداي كوڭىل كىلتىن تاۋىپ، تەز سىرلاسىپ كەتەدى. ودان سوڭ ومەكەنىڭ اۋىلداسى، جولىن قۋسا ناعاشىسى بولىپ كەلەتىن مۇپتەكە ءتاجىۇلى قاريانىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى كونتسەرۆتوريادا وقيتىن بالاسى، جاس كۇيشى ءبازارالى مۇپتەكەەۆتىڭ سەبەپكەر بولۋىمەن وزگە دە مۋزىكا جانە ونەر زەرتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىگەدى. جارقىن شاكارىم وسى ورايدا ومەكەڭمەن 1994-2004 جىلدار ارالىعىندا «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا التى تەلەحابار ءتۇسىرىپ، ونى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنسا، ب.مۇپتەكەەۆ، ق.اعىباەۆ قازاق راديوسىندا ارنايى مۋزىكالىق حابارلار ۇيىمداستىرىپ، اۋە تولقىنىندا تاراتادى.
جارقىن شاكارىم ومەكەڭمەن جەكەلەي سۇحباتتار وتكىزۋمەن بىرگە، ومەكەڭ تۋرالى «كوڭىلدى تەربەتكەن كۇيلەر»، «كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توككەن» اتتى زەرتتەۋ ماقالالارىن جازىپ، باسپاسوزدە جاريالايدى. جاقاڭ «كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توككەن» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاق مۋزىكاسىندا ومەكەڭ نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى، نەسىمەن ايشىقتالادى دەگەن اڭگىمەگە قاداپ ايتۋدى كەرەك ەتەدى. كەيبىر ونەرپازداردىڭ جۇرگەن ورتاسى، وسكەن كەزەڭى بولادى وسىنى ەسكەرسەك، ومەكەڭ جەتىسۋ وڭىرىندە تۋىپ-ءوستى. دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەندەگى كورگەنى وسى ءوڭىردىڭ ادامى، ەستىگەنى وسى ءوڭىردىڭ سارىنى. قارشادايىنان دومبىراعا قول سوزعاننان باستاپ بۇگىنگى الپىستىڭ اسۋىنان اسقانعا دەيىنگى ارالىعىندا كورگەنى – جەتىسۋ. مۋزىكانت رەتىندە بويىنا قالىپتاستىرعانى جەتىسۋ كۇي سارىندارى» [3] دەپ جازعان ەكەن.

كەيىن ا.ەرمەگياەۆ مىرزا ومەكەڭنىڭ بۇيىمتايىن ورىندادى ما، ورىندامادى ما ول جاعىن مەن بىلە المادىم، ومەكەڭ دە ول تۋرالى ايتپادى، مەن دە قازبالاپ سۇراعان ەمەسپىن. سودان ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، 2004 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا ومەكەڭ، داۋلەسكەر كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلۇلى اۋىرماي-سىرقاماي ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتانىپ كەتتى.

ومەكەڭنىڭ قۇرداسى، اۋىلداسى، سىرلاس دوسى، دومبىراشى ورازاقىن مولداباەۆ اعا ومەكەڭ قايتىس بولاتىن كۇنى ەكەۋى ورازا ايت نامازىندا بولىپ، بىرگە ايتتاعان ەكەن. ول: «ارامىزدى اجىراتقان اجال شىركىن وعان ەرتە كەلدى. 2004 جىلى رامازان ايىنىڭ وتىز كۇن ورازاسىن ومارحان باستان-اياق ۇستادى. 14 قاراشا ورازا ايتتىڭ العاشقى كۇنى ەكەۋمىز ايت نامازىنا قاتار تۇرىپ ناماز وقىدىق. ودان سوڭ ول سول كۇنى ءوزىنىڭ ەرەكشە جاقسى كورەتىن ادامدارىنىڭ ۇيىنە كەزەگىمەن كىرىپ ايتشىلادى. بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارعا، دۇنيە سالعاندارعا دۇعا باعىشتاپ قۇران وقىدى. كەشكىسىن ۇيىنە كەلگەن سوڭ، قولىنا دومبىرا الىپ «ە، قايران دومبىرا سەندە قالاسىڭ-اۋ...» دەپ ءبىرشاما دومبىرا تارتىپتى. بىراق ءۇي-ءىشى وعان نازار اۋدارماعان. كىم بىلەدى، ومەكەڭ سوندا ءوز جانىنان شىعارىپ «قوشتاسۋ» كۇيىن تارتتى ما ەكەن؟! – دەگەن وي ىلعي كوكەيىمدە تۇرادى. بۇدان كەيىن، شاماسى تۇنگى ساعات 11-دەن وتە ءوزىنىڭ توسەگىنە جانتايىپ جاتىپ، ەش قينالىسسىز، مامىراجاي كۇيدە ماڭگىگە كوزىن جۇمادى» [4] دەپ قيماس دوسىن ساعىنا ەسكە الادى.

مارقۇم ومارحان كەرىمقۇلۇلى قوجەكە، سىبانقۇل، شىدە، قوسداۋلەت، راقىش، كاتىپ سەكىلدى كۇيشىلەردىڭ كۇيىن العاش رەت جانە تالاي رەت ورىنداپ، ەل جادىنان كوتەرىلىپ، ۇمىت بولا باستاعان كۇيلەردى ەل-جۇرتىمەن قايتا قاۋىشتىردى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىنە ول قوسقان تىڭ ەسىمدەر مەن قايتا جاڭعىرتقان كۇيلەر بارشىلىق. ومەكەڭ ورىنداۋشى عانا ەمەس، ءوز جانىنان كۇيلەر شىعارعان، داۋلەسكەر كۇيشى بولاتىن.

كۇيشىلىك، دومبىراشىلىق ومارحانعا قانمەن كەلگەن

ومارحاننىڭ ارعى باباسى شوعان سۇيەرقۇلۇلى قازاقتىڭ بەدەلدى ابىزى جانە ءبيى بولعان ادام. شوعان سول ءبىر زامانداردا 13-14 جاسىنان ەرەكشە العىرلىعى جانە باتىرلىعىمەن، ەرتەدەن ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، بيلىك ايتا باستايدى. ول كوبىنەسە ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى تاشكەنت، شىرشىق، بوزسۋ، شىمعان، مايدانتال، تۇربات پەن شىمكەنتتىڭ بۇرىنعى قاراتاس، تۇربات، قازىعۇرت باۋرايىنداعى اۋىل مەن قالالاردا ءجيى بولىپ بيلىك ايتقان. ەل-جۇرتتىڭ ىنتىماعىن، بىرلىگىن نىعايتۋعا كوپ كۇش سالادى. ەل ىشىندەگى داۋ-شارلارعا ارالاسىپ، نەبىر ۇلكەن داۋ-جانجالدارعا ءادىل بيلىك ايتىپ، بەيبىت جولمەن شەشىپ وتىرعان. وسىنداي اقىل-پاراساتىنىڭ ارقاسىندا، ءوز ءداۋىرىنىڭ وزا شاپقان تۇلپارى بولعاندىقتان، اتىنىڭ ارتىنا «ابىز» ءسوزى قوسىلىپ، حالىق اراسىندا «شوعان ابىز» اتانىپ كەتەدى. ومارحان اۋباكىرۇلى كەرىمقۇل وسى البان ەلىنىڭ شوعان رۋىنان تاراعان. ومەكەڭنىڭ شەجىرەسىن تاراتار بولساق: شوعاننان – تۇعجىم، ءداۋىم; داۋىمنەن – اسان، ۇسەن; ۇسەننەن – امانقۇل; امانقۇلدان – ورىس، اقتان; ورىستان – جاندار; جانداردان – بالۋان، شاقاي، ارعىنباي، تۇتەك; تۇتەكتەن – لاپاقباي، ساعىرباي; ساعىربايدان – كەرىمقۇل، بۇرىمقۇل، قوشقارباي، جۇماباي، قاسىمقۇل; كەرىمقۇلدان – اۋباكىر; اۋباكىردەن – ومارحان.

ومەكەڭە ارعى اتاسىنان بەرى كۇيشىلىك، دومبىراشىلىق ونەردىڭ كيەسى قونعان جانە وعان مۇراگەرلىك ەتكەن ەرەكشە تۇلعا. ونىڭ اتاسى كەرىمقۇل دا، اكەسى اۋباكىر دە داۋلەسكەر دومبىراشى بولىپتى. ومەكەڭنىڭ تۋعان ناعاشىسى البان ەلىنىڭ قۇرمان رۋىنىڭ ەلىكباي اتالارى ەكەن. ناعاشى اتالارى ايتباي، تىكەنباي دا مىقتى كۇيشىلەر بولعان دەسەدى. ال ءوز ءىنىسى ءومىرالى دە وسال دومبىراشى بولماپتى. «ءومىرالى ءىنىم كۇيدى مەنەن ارتىق تارتپاسا، كەم تارتپايتىن» دەپ وتىراتىن ومەكەڭ.

ال، ومەكەڭنىڭ اپكەسى مايراحان مىقتى ايتىسكەر اقىن بولىپتى. وزىنەن كەيىنگى قارىنداسى ايىمجامال ءاندى تامىلجىتىپ ايتاتىن، وتە كەرەمەت ءانشى ەكەن. قىتاي ەلىندە جۇرگەندە، جوعارىداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇلىقتارى اۋىلعا كەلگەندە، ارنايى ات جىبەرىپ ايىمجامالدى الدىرىپ، وعان ءان سالدىراتىن بولعان. «قارىنداسىم ايىمجامال قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، بۇلبۇل كومەي ءانشى بيبىگۇل تولەگەنوۆادان كەم تۇسپەيتىن، مىقتى ءانشى ەدى» دەپ وتىرۋشى ەدى مارقۇم ومەكەڭ. وسى ايجامالدىڭ نەمەرەسى داس­تان قازىر شونجىنىڭ مادەنيەت ۇيىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇر، ءوزى قۇرعان مۋزىكالىق وركەستردى باسقاراتىن ونەرپاز ەكەن.

داۋلەسكەر كۇيشى قوجەكە نازار­ۇلىنىڭ دا قۇرمان رۋىنىڭ ەلىكباي اتاسىنان ەكەنىن ەسكەرسەك، ومارحاننىڭ بويىنداعى كۇيشىلىك ونەر – ءوز جۇرتى مەن ناعاشى جۇرتىنان دارىعان دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ومارحان كۇيشى تۋعان ورتا مەن وسكەن ولكە

ومارحاننىڭ اتاسى كەرىمقۇل ون بەس جاسقا كەلگەندە اكەسى ساعىرباي قايتىس بولىپ، ونىڭ اناسى باپان (بالجان) بەس بالاسىمەن جەسىر قالادى. ءبىر شاڭىراقتىڭ اۋىرتپالىعى مەن ارتىنان ەرگەن قارشاداي ءتورت ءىنىسىنىڭ تاعدىرى اناسى باپان ەكەۋىنىڭ يىعىنا ارتىلادى. «اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، اكە تاربيەسىن الىپ، شەشەنىڭ قاسيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ۇرپاق وسال بولعان با؟ كەرىمقۇل اكەسىنە 12-13 جاسىنان سەرىك بولىپ، اڭعا بىرگە بارىپ، اڭشىلىقتىڭ قىرى مەن سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن ەدى. «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەمەكشى، ول اكەدەن قالعان جالعىز كوك شولاق اتىن ءبىر مىلتىق، بىرنەشە قاقپانعا ايىرباستاپ، اڭشىلىق كاسىپپەن اينالىسىپ، وتباسىن اسىراي باستايدى.

ۇلكەن ۇلىنىڭ بۇل تىرلىگىنە ىشتەي ريزا بولعانىمەن، بۋىنى ءالى بەكي قويماعان كەرىمقۇلعا جانى اشىعان اناسى باپان: «بۇلاي بولمايدى، توركىنىمە بارايىن، بالالارىم ناعاشىلارىن جاعالاپ وسسە، جامان بولماس» دەپ ويلاعان ول بالالارىن ەرتىپ توركىنىنىڭ جانىنا كوشىپ بارادى. سول زاماندا باپاننىڭ نەمەرە اعاسى بەكمىرزاعا پالەن مىڭ جىلقى بىتكەن اتاقتى باي بولعان دەسەدى. بەكمىرزا باي دا كەرىمقۇل جيەنىنىڭ پىسىقتىعىنا، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادالدىعىنا ريزا بولىپ، اقىل-كەڭەسىن بەرىپ قولدان كەلگەنىنشە كومەگىن ايامايدى.

ءىستىڭ، شارۋانىڭ ءجونىن بىلەتىن كەرىمقۇلعا كوپ ۇزاماي بۇرىنعى اتا داۋلەتى قايتا ورالىپ، باس قۇراپ، ۇلكەن ابىرويلى كىسىگە اينالادى. ءورىسى ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىعا، وتار-وتار قويعا تولادى. باۋىرلارىنىڭ ءبارىن اياقتاندىرىپ، ەنشىلەرىن ءبولىپ بەرىپ، جەكە-جەكە وتاۋ تىگىپ شىعارادى.

ساعىرباي اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتار شەتىنەن ونەرپاز، ءبىرى دومبىراشى، ەندى ءبىرى سۋىرىپ سالما اقىن، كۇمىس كومەي ءانشى بولسا، ءبارى دە شەتىنەن ساياتشى، مەرگەن، قاقپانشىلىق كاسىپپەن اينالىسىپ، شەتىنەن بەرەندى جانعا اينالادى. سول سەبەپتەن دە ساعىرباي اۋلەتىنەن تاراعان ءار وتباسى ەشكىمنەن كەم ءومىر سۇرمەيدى. كەرىمقۇل مول داۋلەتىمەن، كىسىلىك كەلبەتىمەن جانە ەلگە جۇعىمدى يماندىلىعىمەن، كۇيشىلىگىمەن جالپى البان-قىزاي ەلىنە سىيلى ادام بولادى. ال «قۇرالايدى كوزگە اتقان» مەرگەندىگى ءتىپتى ەرەن بولعان دەسەدى.

مىنە، ساعىربايدىڭ وسى ۇرپاقتارى اۋەلى وزدەرى اتاقونىس ەتكەن تەكەستىڭ تىك باسى، كەيىندەۋ سول تەكەس وزەنىنە قۇياتىن ۇشقۇشتايدىڭ ەڭ ءىرىسى شوڭقۇشتاي وزەنىنىڭ شۇرايلى ءوڭىرىن ۇزاق جىلدار جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ ەتەدى.

1935 جىلدىڭ كوكتەمى، ەل «تىلەۋ كوجە» (ناۋرىز كوجە) بەرىپ، اۋىل ارالاپ، ءۇي-ۇيگە قىدىرىپ كوجە ءىشىپ، تىلەۋ تىلەپ جۇرگەندە شوڭقۇشتاي وزەنى بويىندا، نامازتوبە جانىنداعى كەرىمقۇل بايدىڭ التى اۋىزدى اعاش ۇيىندە شەكەسى تورسىقتاي ۇل دۇنيەگە كەلەدى. «تىلەۋ كوجە» ءىشىپ قىدىرىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ بالالارى «ءسۇيىنشى، كەرىمقۇل اتانىڭ شاڭىراعىنا شەكەسى تورسىقتاي ۇل كەلدى!» دەپ، بۇكىل اۋىلعا جايادى. قۋانىشى قوينىنا سيماعان كەرىمقۇل اقساقال بالالارعا ءسۇيىنشىسىن بەرىپ، «كوكە، شاڭىراعىڭىزعا قويشى كەلىپتى، نەمەرەڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن!» دەگەندەردى ۇيىنە شاقىرىپ، نارەستەنىڭ شىلدەحاناسىن كۇزەتەدى. ولار ولەڭ ايتىپ، كۇي شەرتىپ، دۋمانداتادى...
داۋلەسكەر كۇيشى قوجەكە نازار­ۇلىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن، ونىڭ «قامبارحان» كۇيىنىڭ اتىنا ۇيقاستىرىپ، قوجەكە سەكىلدى داۋلەسكەر كۇيشى بولسىن دەپ ىرىمداپ نارەستەنىڭ اتىن «ومارحان» دەپ، ازان شاقىرىپ قويادى. ءراپيا اجە اۋىلداعى ادىلدىگىمەن اتى شىققان، كوركەم مىنەزدى اجەلەردى شاقىرىپ نەمەرەسىن قىرقىنان شىعارىپ، كەرىمقۇل ءوز قولىمەن جاساعان تال بەسىككە «تىشتىرما» جاساپ، بەسىككە بولەتەدى.

كەرىمقۇل مەن ءراپيا نەمەرەسىن ءوز قۇشاعىنا الىپ، بەسىك جىرىن ايتىپ، كۇمبىرلەگەن كۇي شەرتىپ، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي باعىپ-قاعادى. كەرىمقۇل نەمەرەسى ومارحاننىڭ قاز تۇرىپ، اپىل-تاپىل جۇرە باسقان كۇنى تۇساۋىن كەسىپ، بالانىڭ ءار قادامىن، ءار قيمىلىن، قىزىقتاپ، باقىلاپ جۇرەدى. ومارحان 4-5 جاسقا كەلگەندە سۇندەتكە وتىرعىزىپ، باسىنا ايدار قويىپ، ەل-جۇرتىن شاقىرىپ، ات شاپتىرىپ سۇندەت توي جاسايدى. تويعا ەلگە بەلگىلى راقىش قوجەكەۇلى باستاعان كۇيشى-ونەرپازدار كەلىپ، تويدىڭ مارەسىن اسىرادى. تويعا كەلگەندەر ارنايى ۇيرەتىلگەن باسىرە تايعا اشامايدى ەرتتەپ، تايدىڭ جال-قۇيرىعىنا جانە بالانىڭ باس كيمىنە ۇكى تاعىپ، «ومارحان ازامات بولدى، ات جالىن تارتىپ ءمىندى» دەپ، قاريالار باتاسىن بەرىپ، اجەلەر شاشۋ شاشىپ، قادامىنا ءساتتى ساپار تىلەيدى.

بالا ومارحان ەسىك الدىندا كولدەنەڭ جاتقان تاياقتى (شىبىقتى) قولىنا الىپ، دومبىرا عىپ شەرتىپ وينايتىن ادەت شىعارادى، ال دومبىرا ۇستاعان ادامدى كورسە سونى جاعالاپ، سوڭىنان قالمايتىن بولادى. ومارحاننىڭ اتاقونىسى بولعان شوڭقۇشتاي جەرى مەن تەكەس ءوڭىرى ءدۇيىم جۇرتقا اتاعى كەڭ تاراعان قوجەكە، سىبانقۇل، قوسداۋلەت كۇيشىلەر ءبىر زاماندا ەل مەرەيىن وسىرگەن، ونەرىن تاسىتقان دومبىراشى-كۇيشىلەردىڭ قۇتتى مەكەنى بولاتىن. «توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان» ەل سۇراسا كەلسە «قارىن بولە، ناعاشى، جيەن، جەگجات-جۇرات» بولىپ شىعا كەلەتىن.

مۇنداي ونەرلى ورتادا كۇيشىلەر تارتقان كۇيلەردى كۇندە ەستىپ، ونىڭ اۋەز-سازىن تىڭداپ وسكەن اۋىل بالالارى بالا جاستان دومبىرانى وزىنە سەرىك ەتىپ، جاسىرىن شەرتىپ ۇيرەنەتىن جاقسى ادەتتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. ولار تارتقان كۇيلەردى قۇلاق قۇرىشى قانعانشا تىڭدايتىن. وسى كۇيشىلەردىڭ اراسىندا اكەسى قوجەكەنىڭ كۇيىن ناقىشىنا كەلتىرىپ شەبەر ورىندايتىن راقىش تا بار ەدى. ول ءبىر كۇيدى ءۇش، ءتىپتى ودان دا كوپ تۇرلەندىرىپ، قۇبىلتىپ تارتا بەرەتىن وتە شەبەر كۇيشى بولىپتى. سوعان قاراعاندا راقىشتىڭ ءوزى دە جانىنان كۇي شىعارا الاتىن تالانتىنا كۇمان كەلتىرە المايسىڭ.

ماسەلەن، 1946 جىلى قۇلجادا قازاق-قىرعىز مادەنيەت ۇيىمىنىڭ بۇرىنعى باستىعى ىسقاقبەك گەنەرال «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ» جەڭىسىن جىرلاۋ نەگىزىندە حالىق ونەرپازدارىن ونەر كورسەتۋگە قۇلجاعا شاقىرادى. سول جولى راقىش «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە» ارناپ شىعارعان «بىرلەسۋ» اتتى كۇيىن تارتادى. «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» اتتى جيناقتا راقىشتىڭ «بۇلكىلدەك»، «ەسىمقۇل»، «قوڭىر قاز» قاتارلى كۇيلەرى ەنگىزىلگەن.

وسى راقىش باستاعان كۇيشىلەر دومبىرالارىن جۇككە سۇيەپ داستارقان باسىنا اس ىشۋگە جايعاسقاندا، ىشىنە كۇي تىلسىمىن بۇككەن، مىسى باسىم قارا دومبىرانى ءبىر ۇستاپ قالۋعا نيەتى اۋىپ تۇرعان بالالاردىڭ ىنتاسىن بايقاعان ولار، بالانىڭ بەتىنەن قاقپاي، دومبىرانى قولىنا بەرىپ ۇستاتىپ، كەيدە دومبىرانى شەرتكىزىپ كورەدى ەكەن. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، بالالار وزدەرى تام-تۇمداپ ۇيرەنگەن كۇيلەرىن ولاردىڭ الدىندا تارتىپ قالۋعا تىرىسادى. وسى ورىمدەي دومبىراشى بالالاردىڭ ىشىندە كەرىمقۇلدىڭ نەمەرەسى ومارحان اۋباكىرۇلى دومبىرا تارتۋدا دەس بەرمەي، الدىنا جان سالماي، كۇيشىلەردىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارىپ الاتىن بولعان.
بالا جاستان تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، تاي جارىستىرىپ تاماشا دۋمان قۇرعان، بوز بالا كەزىندە تالاي قىزىقتى شاقتاردى باستان وتكىزگەن، دومبىرانى بالا جاستان جاعالاسا ءجۇرىپ بىرگە ۇيرەنگەن ومارحاننىڭ اۋىلداسى، قۇرداسى، دومبىراشى جاپار قوسداۋلەتۇلى ءوزىنىڭ جازعان ەستەلىگىندە: شاماسى ەكەۋىمىزدىڭ ون جاسقا ىلىككەن كەزىمىز-اۋ دەيمىن، بىردە ءبىزدىڭ ەلگە وتە ابىرويلى راقىش كۇيشى اۋىلداعى دومبىرا ۇستايتىن بالالاردى جيناپ الدى. الدىمەن ارقايسىمىزعا جەكە-جەكە دومبىرا تارتقىزىپ كوردى دە:

– ءبارىڭ دە كۇي تارتۋدىڭ نوبايىن بىلەدى ەكەنسىڭدەر. كانە، كىم ناعىز دومبىراشى بولعىسى كەلەدى، – ءبارىمىز جاپا-تارماعاي «مەن، مەن» دەپ ورە تۇرەگەلدىك. راقىش كۇيشى:

– وندا مەن سەندەرگە ءبىر تالاپ قويامىن. سەندەر سول سىننىڭ تالابىنان وتسەڭدەر عانا دومبىرا تارتۋعا باۋليمىن، – دەدى. ءبىز تاعى دا:

– ول قانداي سىن، – دەپ اڭتارىلىپ، اقساقالدىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراستىق. راقىش كۇيشى بايىپتى داۋىسپەن:

– تالاپ بىلاي بولادى. مەن كەز-كەلگەن كۇيدى ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرىپ تارتامىن. سەندەر ءۇيدىڭ سىرتىندا وتىرىپ تىڭدايسىڭدار دا، كوكەيلەرىڭە قانشالىقتى قوندىراسىڭدار، سونى قايتالاپ تارتىپ بەرەسىڭدەر، – دەدى. ءبىزدىڭ اڭتارىلا نە دەرىمىزدى بىلمەي تۇرعان پۇشايمان كوڭىلىمىزدى بايقاعان كۇيشى:

– وقاسى جوق، بىلەتىن كۇيلەرىڭدى قايتا-قايتا تارتىپ ازىرلەڭدەر. مەن كيىز ءۇيدىڭ تورىندە وتىرىپ كۇي تارتامىن، سەندەر مەنىڭ تۇسىما كەلىپ تىڭدايسىڭدار. ال مەن كەتتىم دەدى دە، – ءوزىنىڭ التى قانات اق بوز ۇيىنە ەندى. سالدەن سوڭ ءۇي ءىشىن كەرنەگەن كۇي كۇمبىرىنە ءبارىمىز ىنتا قويا تىڭداداپ، تىرپ ەتپەي قالدىق. داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ دومبىرا تارتىسىن بىردەن ءىلىپ اكەتەتىن زەرەكتىك بىزدە قايدان بولسىن. سالدەن سوڭ ايبىندى كۇيشىنىڭ الدىنا بارعاندا بۇگەجەكتەپ، ۇستاعان دومبىرامىزعا الگى كۇيدىڭ سارىنىن سالا الماي، شاتىپ-بۇتىپ بىردەڭە تارتقانداي بولدىق. دەگەنمەن، ومارحان بىزگە قاراعاندا زەرەكتىك تانىتتى. راقىش تارتقان قوجەكەنىڭ «كەرىتولعاۋىن» ءۇزىپ-جارسادا باستان-اياق تارتىپ شىققانداي بولدى. راقىش كۇيشى ءبىرشاما ويلانىپ وتىردى دا:

– «كەرىتولعاۋدى» بۇرىن تارتا الۋشى ما ەدىڭ؟ – دەدى جايباراقات.
ومارحان:

– وزىڭىزدەن ءبىر مارتە تىڭداعانىم بار، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە، – دەدى.

– باسە، سول ءبىر كورگەندە كوكەيىڭە توقىپ العانسىڭ عوي، دەگەنمەن كۇيشىلىككە يكەمىڭ بار ەكەن. ال، بالالار، تالاپتارىڭ تاۋ سۋىنداي تاسقىنداسىن، قۇدايدىڭ نۇرى جاۋسىن سەندەرگە، – دەپ كۇيشى ءبارىمىزدىڭ ماڭدايىمىزدان سيپاپ، باتا بەرگەنى ەمىس-ەمىس ەسىمدە قالىپتى[5]، – دەپ جازىپتى.

وسى كۇننەن باستاپ راقىش جاس تالاپكەردى قاسىنا الىپ، بىلگەنىن ۇيرەتەدى. اكەسىنىڭ جانە اينالاسىنداعى كۇيشىلەر تۋرالى كورگەن، بىلگەنىن ايتىپ، ولاردىڭ ءداستۇرىن ءتالىم ەتىپ ايتادى. زەرەك بالا ومارحان ۇستازىنىڭ ايتقانىن ءىلىپ الىپ، ءار ءسات ەكى ەتپەي ورىندايدى.

ۇستازىنىڭ ءتالىمىن الىپ، ءار ءسوزىن كوكەيىنە ءتۇيىپ، كوڭىلىنە بەرىك ساقتاعان بالا جىگىت ومارحان بەينە قويا تاستا وتىرعان جاس قىرانداي بابىنا كەلىپ، يىقتارىن قومداپ، اۋىق-اۋىق موينىن سوزىپ بيىككە تالپىنا بەرەدى. قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن راقىشتان ۇيرەنسە، ال سىبانقۇلدىڭ كۇيلەرىن ونىڭ نەمەرە ءىنىسى شىدەدەن ۇيرەنەدى. ول وسىلايشا سول وڭىردەگى بۇرىنعى جانە كەيىنگى وتكەن كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرىن شەرتىپ، ءوزىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن شىڭداي تۇسەدى.

اتاسى كەرىمقۇل «ون ۇشتەگى بالا وتاۋ يەسى» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستانىپ، قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا ءوزىنىڭ بۇرىننان بىلەتىن سىرالعى جولداسى، داۋلەتتى ورازاقىننىڭ قىزى دامەنگە اتاستىرىلعان ومارحاندى جاستاي ۇيلەندىرەدى. وسىلايشا بالا كۇيشى ومەكەڭ وتباسىلى بولىپ، كۇي شەرتۋمەن بىرگە، اتا ءداستۇرىن قۋىپ، اڭشىلىق، ساياتشىلىق كاسىپپەن اينالىسىپ، «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» سەرى جىگىت بولىپ شىعا كەلەدى. جۇيرىك ات، تايپالعان سۋ توكپەس جورعا ءمىنىپ قايدا توي-دۋمان بولسا، ومەكەڭ سول جەردەن تابىلاتىن بولادى. ال جاس ايەلى دامەن ەنەسى اۋال مەن اجەسى ءراپيانىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ءبىر ءۇيدىڭ شارۋاسىن ءوزى رەتتەپ، بەرەكەسىن كەلتىرىپ، جايناتىپ وتىراتىن بولعان. «ءار مىقتى ەركەكتىڭ ارتىندا ءبىر مىقتى ايەلى تۇرادى» دەگەن ءسوز وسىندايدا ايتىلعان بولسا كەرەك.

ومەكەڭنىڭ بويىنداعى جاقسى نارسەلەر سول اتادان جۇققان اسىل قاسيەتتەر ەكەنى انىق. ونىڭ مۋزىكانى، اسىرەسە كۇيشىلىكتى ەرەكشە جوعارى باعالايتىنى جونىندە مىنا ءبىر قىزىقتى ۋاقيعانى ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس.

ومەكەڭە شىنجاڭنىڭ قازىرگى كۇيتىڭ قالاسىنىڭ باتىس وڭتۇستىك تاۋ بوكتەرىنە ورنالاسقان مايتاۋ قالاسىنان وقۋعا شاقىرتۋ كەلەدى. ول كەزدەگى كولىكتىڭ ازدىعى، جولدىڭ قولايسىزدىعىنان بولار، وزىمەن قاتار وسكەن قۇرداسى، سىنىپتاسى بايبابا (بەلگىلى جازۋشى-جۋرناليست سۇلەيمەن مامەتتىڭ اكەسى) ەكەۋى كيىم-كەشەك، كورپە-جاستىعىن ارقالاپ ەكى اتپەن اۋىلدان اتتانادى. ەكەۋى ادىرلى القاپتاردى ارالاپ، شەتسىز-شەكسىز جازىقتاردى كوكتەي ءوتىپ، كەڭ جازيرا دالانى كەيىنگە قالدىرىپ، تاۋ اسىپ، سۋ كەشىپ، ءبىر نەشە كۇن جول ءجۇرىپ مايتاۋعا بارادى.

ومەكەڭدى تۇلەن تۇرتكەن بولۋ كەرەك، كاسىپ وقيمىن دەگەن ويىنان اينىپ، ءمىنىپ بارعان اتىن ساتىپ جىبەرەدى دە، ارى قاراي ۇرىمجىگە تارتىپ كەتەدى. ال بىرگە بارعان قۇرداسى بايبابا وقۋىن جالعاسرىپ سوندا قالىپ قويادى. ۇلكەن شاھاردىڭ مادەني ورتالىقتارىن ارالاپ، سول كەزدەگى ەڭ جاڭا مۋزىكالىق قۇرال سانالاتىن پاتەفون، وعان قوسا قاجەتتى ءان-كۇي تاباقتارىن جانە ەكى ءتىلدى سىرنايدى ساتىپ الىپ اۋىلىنا ورالادى. ءراپيا اجەي ەركە-توتاي مىنەزدى بالاسىنىڭ مىنا قىلىعىنا، اۋەيلىگىنە رەنىش بىلدىرمەيدى. قايتا بالاسىنىڭ وتباسىنا امان-ەسەن وراعانىنا، جاس­تاي ۇيلەنگەن دامەننىڭ، شيەتتەي جاس بالالارىنىڭ قاسىندا جۇرگەنىن قالاپ، ىشتەي ونىڭ تىلەۋىن تىلەيدى.

ۇرىمجىدەن اتتاي قالاپ الىپ كەلگەن وسى «قوبديشانى» ومەكەڭ ۇنەمى كوتەرىپ ءجۇرىپ، اۋىل ءۇيدىڭ بارىنە كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى «گاككۋ»، «مايرا»، بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى «بۇلبۇل»، جامال وماروۆا عۇمىر بويى ايتقان «ءور التاي» اندەرىن; قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ ورىنداۋىنداعى «سارىارقا»، «كوڭىلاشار» تاعى باسقا دا ءان-كۇيلەردى تىڭداتىپ، ءوزى ءبىر وركەستردىڭ جەتەكشىسى بولىپ جۇرگەندەي كۇي كەشەدى.

قارشادايىنان دومبىرانى قولىنا الىپ، ۇستازى راقىشتىڭ تالاي سىنىنان ءوتىپ، ونەر جولىنا تۇسكەن جاس ومەكەڭ قىتاي جەرىندە جۇرگەندە ايتۋلى ساڭلاقتارمەن قاتار وتىرىپ، القالى جيىن-تويلاردا تالاي كۇي سايىستارىنا قاتىسادى. 1950 جىلى قازان ايىندا، جاڭا قىتاي بيلىگى – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعاندىعىنا ءبىر جىل تولۋىنا بايلانىستى قۇلجادا وتكىزىلگەن كۇيشىلەر فەستيۆالىنە بارادى. راقىش قوجەكەقۇلى باس جۇلدەنى، قىرعىز ءاسانالى ءبىرىنشى جۇلدەنى، ءاشىم ءدۇڭشىۇلى ەكىنشى جۇلدەنى، ال ومارحان كەرىمقۇل ءۇشىنشى جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلايدى. سوندا ومەكەڭ ءالى ون التى جاسقا تولماعان كەزى ەكەن.

1954 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى اتانۋىنا وراي، قۇلجادا تاعى كۇشىلەر سايىسى ۇيىمداستىرىلادى. بۇل جارىسقا ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن دومبىراشىلار مەن حالىق كۇيشىلەرى باق سىنايدى. تەكەس ءوڭىرىنىڭ ايگىلى كۇيشىلەرى قوجەكە، سىبانقۇل، شىدە، راقىش، قوسداۋلەت، بەستىباي، بولتىرىك، كاتىپ، ءتۇسىپحان باتىر، تىلەمىس مانپاڭ سىندى كۇيشىلەر مەن حالىق كۇيلەرىن شەبەر ورىنداعان 19 جاستاعى دومبىراشى جىگىت ومارحان 120 كۇي تارتىپ، باس جۇلدەنىڭ جەڭىمپازى اتانادى. سونداي-اق، 90 كۇي تارتىپ، قىرعىز اسانالى كۇيشى دە ءبىرىنشى ورىن الادى. سوندا قىرعىز اسانالىنىڭ: «ءاي، بالا كۇيشى قازاق تۋعانىم، مىنا مەنىڭ دە كۇيلەرىمدى تارتا جۇرگەيسىڭ. و دۇنيەگە اتتانىپ كەتەر بولسام، مۇنى دومبىراڭمەن شەرتكەندە كورىمدە ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ جاتپايمىن با؟»، – دەپ، قالجىڭداپ، ءتورت كۇيىن ومەكەڭە ۇيرەتىپ جىبەرەدى

(جالعاسى بار)

ءالىمجان ءاشىمۇلى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: 
1.بەردىباەۆ ر. ونەر مۇقيتىنا قۇيىلار وزەن، «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» كىتابى. «ونەر باسپاسى» 3-بەت. 1998 ج.
2.شاكارىم ج. كوڭىلدى تەربەتكەن كۇيلەر. «ەگەمەن قازاقستان» (2 قاراشا، 1995 ج.).
3.مولداباەۆ و. ارادا قىل وتپەيتىن تاتۋ ەدىك. «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابى، 85-بەت. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 ج.
4.قوسداۋلەتۇلى ج. ءبىز كۇيشىلىككە بىرگە باۋلىندىق. «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابى، 88-بەت. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 ج.
5.مامەت س. داۋلەسكەر كۇيشى ومارحان. «ەگەمەن قازاقستان»، 1995 ج.

Abai.kz