تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان استى. بۇگىندە قازاقستان – ءوزىنىڭ شەكاراسى، رامىزدەرى، زاڭناماسى جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان ەگەمەن مەملەكەت.

الايدا وسى ۋاقىت ىشىندە قوعامدا ءبىر سۇراق ءجيى كوتەرىلەدى: نەگە ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن كوشە اتاۋلارىنان باستاپ دۇكەن سورەلەرىندەگى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن جەكە كەڭسەلەردەگى جازۋلار، حابارلاندىرۋلار، ءتىپتى جارنامالار دا ەكى تىلدە – قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە قاتار جازىلادى؟ بۇل ءۇردىس نەلىكتەن ءالى توقتاماي كەلەدى؟ مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن جوق پا؟

مەملەكەتتىك ءتىل – كەز كەلگەن ەلدىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستى كەپىلى. ءتىل ارقىلى ۇلتتىڭ وي-ساناسى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى كورىنىس تابادى. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسى – جاي عانا قارىم-قاتىناس قۇرالى ەمەس، ەلدىكتىڭ، ەگەمەندىكتىڭ جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ كورىنىسى.

قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىندا انىق جازىلعان: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى». سونىمەن بىرگە، «مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. ءدال وسى سوڭعى سويلەم بۇگىندە تىلدىك ساياساتتاعى ەڭ داۋلى جانە تالقىلاناتىن نورماعا اينالدى.

كونستيتۋتسياداعى بۇل باپ ەلىمىزدىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىنان تۋىنداعانى راس. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قوعامداعى ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ ۇلەسى جوعارى بولعاندىقتان، ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا قوس تىلدىلىك ءپرينتسيپى ەنگىزىلدى. بىراق سول جاعداي بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالۋى – ءوز الدىنا سۇراق. ويتكەنى ارادا وتىز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، ۇلتتىڭ رۋحاني وزەگىن قالىپتاستىرۋ كەزەڭى الدەقاشان جەتىلدى. ەندەشە، نەگە قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە دەيىن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا تولىق ۇستەمدىككە يە بولا الماي وتىر؟

ەكى تىلدە جازۋ – تاريحي ينەرتسيا ما، الدە نەمقۇرايلىلىق پا؟ 

بۇگىن الماتى مەن استاناداعى كەز كەلگەن سۋپەرماركەتكە كىرىپ قاراڭىزشى. “كىرۋ/ۆحود”، “اكتسيا/جەڭىلدىك”، “سۇت/مولوكو”، “ نان/حلەب” دەگەن جازۋلار قاتار تۇر. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەسىكتەرىندە “كادر بولىمى/وتدەل كادروۆ”، “قابىلداۋ بولمەسى/پريەمنايا ” دەگەن جازۋلار ءالى دە كەزدەسەدى. بۇل كورىنىس تەك ءىرى قالالاردا ەمەس، اۋدان ورتالىقتارىندا دا كەڭىنەن تارالعان. ءتىپتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ رەسمي سايتتارىندا قازاق تىلىندەگى نۇسقا ورىسشا ماتىننەن كەيىن ورنالاستىرىلىپ، كەيدە اۋدارماسى شالا، فورمالدى تۇردە جازىلادى.

مۇنداي جاعدايدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، وسى – كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان پسيحولوگيالىق ينەرتسيا. سول داۋىردە ورىس ءتىلى «ءىرى ۇلتتار ءتىلى»، «ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ءتىلى» دەپ تانىلدى. كوپتەگەن بۋىن سول ويمەن ءوستى، ال سول بۋىن وسى كۇندەرى شەشىم قابىلدايتىن ادامدار قاتارىندا.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ جارتى بولىگى قازاق تىلىندە جازۋدى قيىنسىنادى نەمەسە وعان نەمقۇرايدى قارايدى. ۇشىنشىدەن، ءتىل ساياساتىن ناقتى جانە قاتاڭ تۇردە ىسكە اسىراتىن تەتىكتەردىڭ السىزدىگى بايقالادى. زاڭ جۇزىندە تالاپ بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە باقىلاۋ مەن جاۋاپكەرشىلىك جوقتىڭ قاسى.

قازاق تىلىنە جاۋاپكەرشىلىك – بارشا ازاماتتىڭ مىندەتى

كەيبىرەۋلەر: «ەكى تىلدە جازۋ – ىڭعايلى، بارىنە تۇسىنىكتى عوي» دەيدى. بىراق وسى پىكىردىڭ استارىندا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سالعىرت كوزقاراس بار. ەگەر ءبىز شىنىمەن قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىڭ تۇعىرلى بەلگىسى دەپ ساناساق، وندا ونى بارلىق جەردە قولدانۋ – تەك ءتىل ماماندارىنىڭ نەمەسە ۇكىمەتتىڭ عانا ەمەس، بارشا قوعامنىڭ مىندەتى بولۋى كەرەك.

كوپتەگەن دامىعان ەلدەر ءوز ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن قورعاۋ ءۇشىن ارنايى زاڭدار قابىلداعان. مىسالى، فرانتسيادا فرانتسۋز ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىن قاتاڭ رەتتەيتىن «تۋبون زاڭى» بار. بۇل زاڭعا وراي، بارلىق جارناما، حابارلاندىرۋ، قوعامدىق نىساندارداعى جازۋلار مىندەتتى تۇردە فرانتسۋز تىلىندە بولۋى ءتيىس. ال اعىلشىن تىلىندەگى سوزدەر تەك قاجەت بولعان جاعدايدا عانا قوسىمشا قولدانىلۋى مۇمكىن. كورشى وزبەكستان مەن تۇركىمەنستان دا مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ جاعدايىن تاباندىلىقپەن جۇرگىزىپ كەلەدى. وزبەكستاندا 2020 جىلى قابىلدانعان جاڭا زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كاسىپكەرلەردىڭ رەسمي اتاۋلارى، ماڭدايشالارى جانە جارنامالارى تەك وزبەك تىلىندە جازىلۋى مىندەتتەلدى. ال بىزدە مۇنداي ناقتى تالاپ ءالى دە بۇلىڭعىر كۇيدە قالىپ وتىر.

كەيدە كاسىپكەرلەر: «قازاق تىلىندە جازساق، ورىس ءتىلدى كليەنت تۇسىنبەيدى»، – دەيدى. بىراق وسى ءۋاج بۇگىندە ءوز نەگىزىن جوعالتتى. ويتكەنى ەلىمىزدەگى ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ كوپ بولىگى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، كەمىندە كۇندەلىكتى تۇرمىستىق دەڭگەيدە سويلەي الادى. ال جاستاردىڭ كوپ بولىگى ءۇش تىلدە ەركىن سويلەيتىن ۇرپاق بولىپ ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان، “قازاقشا جازساق، تۇسىنبەيدى” دەگەن سىلتاۋ – جالقاۋلىق پەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ كورىنىسى عانا.

قازاق ءتىلى بۇگىندە تەك تۇرمىستىق ءتىل ەمەس، ول عىلىم مەن تەحنولوگيا، بيزنەس پەن زاڭ سالالارىنا دا ەركىن ەنە الاتىن تىلگە اينالدى. مەملەكەتتىك قۇجاتتار، زاڭدار، ستراتەگيالىق باعدارلامالار تۇگەلدەي قازاقشا جازىلىپ كەلەدى. ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى فورۋمدار مەن كونفەرەنتسيالاردا قازاق تىلىندە بايانداما جاساۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. دەمەك، قازاق ءتىلى – زاماناۋي ءومىردىڭ بارلىق تالابىنا ساي كەلەتىن تولىققاندى ءتىل.

ەكى تىلدىلىك ساياساتتىڭ كولەڭكەلى تۇستارى

ەكى تىلدىلىك – باستاپقىدا قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان دۇرىس شەشىم بولدى. بىراق ول ۋاقىتشا قۇرال رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس ەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل ساياسات مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. سەبەبى “ەكى تىلدە جازۋ كەرەك” دەگەن تۇسىنىك قوعامدا “قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى تەڭ دارەجەدە” دەگەن جاڭساق پىكىر تۋدىردى.

ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى قاعاز جۇزىندە عانا قالىپ، ءىس جۇزىندە ەكىنشى ورىنعا سىرعىدى. بۇل ءۇردىس اسىرەسە قالا تۇرعىندارى اراسىندا كەڭ تاراعان: رەسمي حاتتار، جينالىستار، جارنامالار، مازىرلەر – ءبارى ءالى كۇنگە دەيىن قوس تىلدە جۇرەدى.

ەگەر ءبىز راسىمەن دە «قازاق ەلى» دەپ اتالعىمىز كەلسە، تىلدىك ساياسات تا سوعان ساي بولۋى ءتيىس. ويتكەنى ءتىل – مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى يدەولوگيالىق قۇرالى. قوعام ءتىل ارقىلى بىرىگەدى، ءتىل ارقىلى ءوزىن تانيدى.

قازاق ءتىلى – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ ءتىلى. بۇل – ەلدىڭ بىرىكتىرۋشى فاكتورى. سوندىقتان، قازاق تىلىندە جازۋ، سويلەۋ نەمەسە جۇمىس جۇرگىزۋ – ۇلتشىلدىق ەمەس، ول ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك. ءتىلدىڭ بىرلىگى ەلدىڭ بىرلىگىن نىعايتادى. كەرىسىنشە، ەكى تىلدىكلىك – قوعامدى بولشەكتەيدى، ادامداردىڭ اراسىندا پسيحولوگيالىق شەكارالار قالىپتاستىرادى. بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاعىسى كەلسە، ەڭ الدىمەن تىلىنە قامقور بولۋى ءتيىس. ءتىلىن قورعاۋ – ۇلتتىڭ مادەني جانە ساياسي تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ دەگەن ءسوز.

نە ىستەۋ كەرەك؟

بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى ناقتى كۇشەيتۋ قاجەت. وندا ماڭدايشا، جارناما، حابارلاندىرۋ، تاۋار بەلگىسى جانە مەملەكەتتىك مەكەمە اتاۋلارى مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە جازىلۋى كەرەك دەگەن تالاپ بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان تىلدىك ستاندارتتار ەنگىزىلۋى قاجەت. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەيتىن ءار ازامات قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ، ءىس قاعازدارىن تولىق قازاقشا جۇرگىزە الۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، ءتىل مادەنيەتىنە قوعامنىڭ ءار مۇشەسى ۇلەس قوسۋى قاجەت. كاسىپكەرلەر ءوز دۇكەنىن، مەيرامحاناسىن، كەڭسەسىن قازاقشا بەزەندىرسە، ول تەك پاتريوتتىق قادام عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇتىنۋشىنىڭ سەنىمىن ارتتىراتىن يميدجدىك ارتىقشىلىق بولماق. تورتىنشىدەن، مەكتەپتەن باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن قازاق تىلىندە ساپالى ءبىلىم مەن كونتەنت ۇسىنۋ جالعاسۋى ءتيىس. جاستار انا تىلىندە ويلاپ، انا تىلىندە جاڭالىق اشۋعا مۇمكىندىك الۋى كەرەك.

قازاق ءتىلىن تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ – ۋاقىت تالابى عانا ەمەس، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن تاريحي مىندەت. ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز تەك شەكارا مەن تۋ ارقىلى ەمەس، ەڭ الدىمەن، ءوز ءتىلىمىز ارقىلى تانىلادى. سوندىقتان “ەكى تىلدە جازۋ” ءداۋىرى بىرتىندەپ ءوز مارەسىنە جەتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي ۇستەمدىگى ورناۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن زاڭ دا، قوعام دا، ءاربىر ازامات تا ءبىر ماقساتتا جۇمىس ىستەۋى قاجەت. قازاق ءتىلى – ءبىزدىڭ ورتاق بايلىعىمىز، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ رۋحاني تىرەگى. ەندەشە، ءوز انا ءتىلىمىزدى شىنايى قۇرمەتتەۋ – ەل بولاشاعىن قۇرمەتتەۋ دەگەن ءسوز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz