I ءبولىم: ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتى

II-ءبولىم: اباي جانە ءاليحان

دەرەككوزدەرىندەگى اباي كىتاپحاناسى

اباي كىتاپحاناسى دەگەندە، ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكبايدىڭ ەستەلىگى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر. كوكباي: «اباي شىن ماعىناسىنداعى مۇسىلمان ەدى. بىراق، مۇسىلمانشىلىعى مولدا، قوجا ايتىپ جۇرگەن سىرتى سوپى مۇسىلماندىق ەمەس، ۇلكەن سىنمەن، تەرەڭ ويمەن ءوز جۇرەگىمەن تاپقان مۇسىلماندىق بولاتىن. بەرگى جەرلەردەگى كىتاپ ءسوزى، مولدا ءسوزى، شاريعات جولى دەگەننىڭ بارلىعىنا سىنمەن قاراپ، ءدىننىڭ نەگىزىن، ماقسات باعىتىن عانا الىپ، وسىنى ءدىن قىپ قولدانعان.

ونىڭ ونان سوڭ جالپى مۇسىلمانشىلىق جولىنداعى ۇلكەن عۇلامالار جازعان ءىرى سوزدەردىڭ بارلىعىن دا بىلەتىن. بارىنەن ءوز تۇسىنداعى ۇلكەن مولدالاردىڭ قايسىسىمەن بولسا دا قاتار تۇسەتىن ماعلۇماتى بار-دى», – دەي كەلىپ: «اباي ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ءىرى فالاساپاسىمەن جازىلعان كىتاپتارىن وقىعاندا، ءوزىنىڭ بويىنداعى وي-پىكىرلەرىنىڭ ىرگە نەگىزىن انالارعا وڭاي بەرىپ وتىرعان جوق. جۇرتقا وسيەت قىلىپ، وزگە ءسوزىن مىسال قىلىپ سويلەگەندە، ارقاشان ءوز اقىلىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ الىپ ايتۋشى ەدى. سونداعى كوپ ناسيحاتتىڭ تۇپقازىعى: ادامشىلىق، اقتىق، ادىلەت بولسا، وسىنىڭ بارلىعىن دا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ دوڭگەلەگىنە اكەلىپ ءبىر شالىپ كەتىپ وتىراتىن», – دەيدى. (م.اۋەزوۆ جازباسىنداعى كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگى. م.اۋەزوۆ. 168-بەت. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، «سانات» 1997 جىل)

اباي كىتاپحاناسىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەسە دە، اباي شىعارماشىلىعىنداعى باتىس پەن شىعىس وي تولعامدارىنىڭ جالپى كولەمى – كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگىندە وقشاۋ تۇرعان بيىكتەردەي بولىپ، كوزگە انىق اڭعارىلىپ تۇر.

دج.كەننان، ءا.بوكەيحان، م.اۋەزوۆ ەڭبەكتەرى ارقىلى اباي كىتاپحاناسىنىڭ باتىس بولىگىنىڭ كولەمى بىزگە ءبىرشاما بەلگىلى بولسا دا، ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق.

تەك قانا م.اۋەزوۆتىڭ: «مەدرەسەنىڭ تىنىسى اۋىر، تار عالامىندا، قاساڭ تاربيەسىندە جۇرگەن شاكىرتتىڭ شىن سۇيەتىن جاندارى – نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ناۋاي، فزۋلي سياقتى قازىرگى شىعىستىق، سوۆەت ەلدەرىمىزدىڭ ەسكى كلاسسيك اقىندارى بولعان», – دەي كەلىپ: «مەدرەسەدە تەك سوپىلىق ميستيكاعا باۋليتىن ياسساۋي، باقىرعاني، سوفى اللايار سياقتىلاردى وزىنە ۇلگى ەتپەي، ولاردان ساۋ بولعانى – ماقتارلىق سيپات», – دەپ. (م.اۋەزوۆ. 35-36-بەتتەر. اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. ت20. الماتى، «جازۋشى» 1985 ج) كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ بەتىنە تىكە كەلە الماي، شىعىس كلاسسيكتەرىن «شىعىستىق سوۆەت ەلىمىزدىڭ ەسكى كلاسسيكتەرى» دەپ، ولاردى ءىشتارتا تانىستىرىپ، سوفىلىق اعىمداعى ياسساۋي، باقىرعاني، سوفى اللايارلاردى «سوفىلىق ميستيكاعا باۋليدى» دەپ سىناعان بولىپ، ابايدىڭ شىعىسىنا جول نۇسقايدى. ناقتى دەرەگىن ەمەس، باعدارىن عانا ايتادى.

ابايدىڭ شىعىسىن تالداعان م.اۋەزوۆ – ابايدىڭ «قور بولدى جانىم»، «كوزىمنىڭ قاراسى» سەكىلدى ولەڭدەرى ناۋاي مەن فزۋليگە ەلىكتەۋدەن تۋعان دەپ، ابايدىڭ جاس شاعىندا جازعان «ءاليفبي» ولەڭىن ناۋايدىڭ «چار – ديۋانىمەن» سالىستىرا تالداپ، ابايدىڭ شىعىسىنا جول نۇسقاسا دا، اباي كىتاپحاناسىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ ناقتى دەرەگى تۋرالى ءسوز قوزعاماعان.

اقىن شىعارماشىلىعىنداعى مورال فيلوسوفياسى – ونىڭ جوعارىدا اتى اتالعان شىعىس كلاسسيكتەرىمەن قاتار ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالانىڭ تۇرعىندارى»، «مەيىرىمدى قالانىڭ حاكىمدەرى» سەكىلدى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى مەن سوپىلىق ءىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ جانە يمام عازالي مەن ونىڭ شاكىرتى شيحابەددين مارجاني ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ العاندىعى ونىڭ «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتايتىن «اباي ءىلىمى» ارقىلى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «اباي ءىلىمى» – شىعىستان ياعني، يسلام ءدىنىنىڭ «سوپىلىق» ءىلىمى مەن ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىنان تامىر الادى. بۇل – انىق. سوندىقتان دا، ابايدى – شىعىستىڭ ۇلى ويشىلدارى ءال-ءفارابيدىڭ، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ، احمەت يگىنەكەيدىڭ، حاس-حادجيپ بالاساعۇننىڭ، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ، يمام عازالي مەن كەشەگى شيحابەددين ءمارجانيدىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ۇلاما ويشىل دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزال. ول ادامگەرشىلىكتى، مورالدىق فيلوسوفيانى بارلىق نارسەدەن جوعارى قويدى. ءدىندى سەنىم ءارى تاربيە قۇرالى دەپ ەسەپتەگەن اباي، «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتاي كەلە، تۇلعالىق سانانى جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ، وي-سانانى تۇزەۋمەن قوعامدى،شارۋاشىلىق بولمىستىڭ بارشاسىن وزگەرتىپ، تۇزەۋگە بولادى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

قالاي دەسەك تە، شىعارمالارىنىڭ وزەگى بولعان مورالدىق فيلوسوفيانىڭ رۋحاني باستاۋىن اباي شىعىستان الدى. بۇل – انىق!

ءبىز اباي كىتاپحاناسىنىڭ شىعىس بولىگىن – اباي شىعارمالارىنداعى مورال فيلوسوفياسىنىڭ تاربيەلىك ءمانى ارقىلى باعالاۋعا ءتيىسپىز.

شىعىس بولىگىندەي ەمەس، ناقتى دەرەكتەر ارقىلى بەلگىلى بولعان اباي كىتاپحاناسىنىڭ باتىس بولىگى بىزگە ءبىرشاما ايقىن. امەريكانىڭ جازۋشى ءارى ءجۋرناليسى دج.كەننان مەن ءا.بوكەيحان جانە م.اۋەزوۆتەردىڭ اباي كىتاپحاناسى حاقىنداعى دەرەكتەرىندە ابايدىڭ ورىس كلاسسيك جازۋشىلارىمەن قاتار اعىلشىن فيلوسوف-عالىمدارى ميلل، بوكل، درەپەر، دارۆين ەڭبەكتەرىمەن جاقسى تانىس بولعاندىعى انىق جازىلعان. ءبىز بۇل جەردە ابايدىڭ «دۋنياعا كوزىمدى اشقان ميحاەليس» دەگەن ءسوزىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز.

اباي نەگە اعىلشىن فيلوسوفتارى مەن عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىن قۇنىعا وقىدى؟ سەبەبى، XVIII-XIX عاسىرلارداعى ۇلىبريتانيا – «عىلىم كىمنىڭ قولىندا بولسا، كۇش سونىڭ قولىندا»، – دەگەن ءتامسىلدىڭ ايعاقتى دالەلىنە اينالدى.

ءوز زامانىندا، الەمدىك گەو-ساياسي جاعدايدى تەرەڭ تۇسىنگەن اباي ەڭبەكتەرىندەگى تاربيە مەن مورالدىق فيلوسوفيا باستاۋى شىعىستان الىنسا، قوعامدىق سىني پىكىرلەر مەن ادام ومىرىندەگى عىلىمنىڭ يگى اسەرىن اباي باتىستان الدى. مىنە، وسى تۇستا شىعىس ءىلىمى مەن باتىس ءبىلىمىن تەڭ مەڭگەرگەن اباي «ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەيتىن» (38- قاراسوز)  حاكىم دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، ءوز زامانىنىڭ ەڭ ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ الدىڭعى ساپىندا تۇردى.

قوعام دامۋىنىڭ كىلتى عىلىمدا ەكەنىن ەرتە تۇسىنگەن اعىلشىندار 1660 جىلى «تابيعات تۋرالى ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ لوندون كورولدىك قوعامى» (لوندونسكوە كورولەۆسكوە وبششەستۆو پو رازۆيتيۋ زناني و پريرودە) دەگەن اتاۋمەن ۇلىبريتانيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. 1662 جىلى ۇلىبريتانيا كورولدىك حارتياسى بريتان عىلىم اكادەمياسىن ءوز جارعىسىمەن رەسمي تۇردە بەكىتتى.

سول تۇستاعى ۇلىبريتانيا عىلىم اكادەمياسى ءوز جارعىسىنداعى «ەشكىمنىڭ ءسوزى ەمەس، تەك دالەل مەن تاجىريبە» دەگەن ۇراندى تۋ ەتىپ ۇستادى. ۇلىبريتانيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى: قوعامنان تىس، شىنايى ومىرگە جۋىسپايتىن، سحولوستيكالىق اريستوتەل فيلوسوفياسى مەن شىركەۋدىڭ ءدىني ۋاعىزدارىن جوققا شىعارا وتىرىپ، تابيعات پەن قوعامدى ناقتى تاجىريبە ارقىلى زەرتتەۋ بولدى. لوندون كورولدىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءدال وسى ۇرانى مەن ماقساتى –ۇلىبريتانيادا عىلىمنىڭ دامۋىنا جاعداي جاساي وتىرىپ، بريتان قوعامىندا بۋرجۋازيا مەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا يگى اسەرىن تيگىزدى جانە كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ ورنىعۋىن جىلدامداتتى. XVII عاسىردىڭ II جارتىسىنان باستاپ ۇلىبريتانيادا كەمە جاساۋ مەن تەڭىزدە ءجۇزۋ ءىسى، قوعامدىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى دامي وتىرىپ ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى دە، ۇلىبريتانيا «الەم قوجاسىنا» اينالدى.

ۇلىبريتانيادا عىلىمي جەتىستىكتەر ارقىلى بايىپ، تاريح ساحناسىنا شىققان ۇلتتىق بۋرجۋازيا – بۇعان دەيىن ينكۆيزاتسيا سوتى ارقىلى قوعامدى تۇنشىقتىرىپ دامىتپاي، مەملەكەتتىك ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ كەلگەن شىركەۋدى، اعىلشىن قوعامىنا ءامىر جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنەن ايىردى. بۇل – ۇلىبريتانيا عىلىمىنىڭ ونان ءارى قارىشتاپ وسۋىنە جاعداي جاسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، XVIII-XIX-عاسىرلارداعى بريتان قوعامىنداعى عىلىمنىڭ وركەندەپ ءوسۋى – قوعامدىق دامۋ مەن وركەنيەتكە جەتۋدىڭ نەگىزگى تەتىگىنە اينالدى. بۇل جاعداي – عىلىم جەتىستىكتەرىن تۋ ەتكەن ادامزات قوعامىنداعى «جاڭا تاريحتىڭ» باستالۋىنا سەبەپكەر بولدى.

دجوردج كەننان، ءاليحان بوكەيحان، مۇحتار اۋەزوۆ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەندەي، ادامزات وركەنيەتىندەگى «جاڭا تاريحتىڭ» بەتىن اشقان  ميلل، بوكل، درەپەر سەكىلدى  اعىلشىن عىلىمى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن اباي تۇگەل تانىس بولعان. بۇل اتالعان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى – شارتتى تۇردە ايتقاندا، اباي كىتاپحاناسىنىڭ «باتىس» بولىگىن قۇرادى.

XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى ۇلىبريتانيا عىلىمىنداعى ميلل، بوكل، ليۋيس، درەپەر، سپەنسەر سەكىلدى «وڭ ىقپالدى فيلوسوفيا» (پوزيتيۆنايا فيلوسوفيا) اعىمىنىڭ وكىلدەرى: قوعام مەن تابيعاتتى زەرتتەۋ – بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزى نەمەسە، ءوز ويىڭ مەن قيالىڭ بويىنشا ەمەس، ناقتى تاجىريبە ارقىلى جۇزەگە اسۋعا ءتيىس دەيتىن تانىمدىق باعىتتاعى ۇستانىمدى ۇستاندى. 1856 جىلى جازىلىپ ءبىتىپ، 1861 جانە 1875 جىلدارى رەسەيدە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن دجون درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى»، (يستوريا ۋمستۆەننوگو رازۆيتيا ەۆروپى) چارلز ءدارۆيننىڭ 1859 جىلى جارىق كورگەن «تۇرلەردىڭ شىعۋى»، (پرويسحوجدەني ۆيدوۆ) 1857 جىلى جارياعا شىققان گەنري تومسون بوكلدىڭ «انگليا وركەنيەتىنىڭ تاريحى»، (يستوريا تسيۆيليزاتسي انگلي) ەڭبەكتەرىمەن ءوزىن ءبىلىمدىمىن، مادەنيەتتىمىن دەپ ەسەپتەيتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇگەل تانىس بولۋعا مىندەتتى بولعان. سەبەبى، بۇل اتالعان ءۇش ەڭبەك – XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى كۇللى عىلىم مەن وركەنيەتتىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋعا مۇرىندىق قانا بولعان جوق، بۇل اتالمىش ەڭبەكتەر سول كەزەڭدەگى الەمدىك عىلىمنىڭ دامۋ باعىتتارىنىڭ ناقتى كورىنىسى دە بولاتىن.

وسى ءۇش ەڭبەكتىڭ ىشىندە درەپەردىڭ «ەۆروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» مەن  بوكلدىڭ «انگليا وركەنيەتىنىڭ تاريحى» ەڭبەكتەرىمەن ابايدىڭ تانىس بولعاندىعى حاقىندا دج.كەننان مەن ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىندە ناقتى ايتىلىپ وتكەن.

ال، م.اۋەزوۆ ابايدىڭ چ.دارۆين ەڭبەگىمەن دە تانىس بولعانىن اتاپ وتەدى. (قاراڭىز: م.اۋەزوۆ. 52-بەت. اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. ت20. الماتى، «جازۋشى» 1985)

دج.كەننان، ءا.بوكەيحان، م.اۋەزوۆ ەڭبەكتەرىندەگى «اباي كىتاپحاناسى» حاقىنداعى پىكىرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتار بولساق: اباي XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى  كۇللى عىلىم مەن وركەنيەتتىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ەڭبەكتەرمەن تۇگەل تانىس بولىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ عىلىمعا سۇيەنگەن ويلارىن «عاقليات» دەگەن اتاۋمەن قاعاز بەتىنە دە ءتۇسىرىپ وتىردى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، اباي ەڭبەكتەرىندەگى مورالدىق فيلوسوفيا باستاۋى شىعىستان الىنسا، عىلىمنىڭ ادامزات وركەنيەتىندەگى جەتەكشى ءرولى مەن قوعامعا دەگەن جەكە تۇلعالىق سىني ويلار باستاۋىن اباي باتىستان الدى. قالاي دەسەك تە، شىعىس ءىلىمى مەن باتىس ءبىلىمىن تەڭ مەڭگەرگەن اباي، ءوز زامانىنىڭ ەڭ ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ الدىنعى ساپىندا بولعانى انىق.

ابايدىڭ: «40-قا تامان كەلگەندە كوپ وقىمىستىلاردى وقىپ، باتىسىم – شىعىس، شىعىسىم – باتىس بولىپ كەتتى»، – دەپ ايتقان كەزى بالكىم، اباي ءومىرىنىڭ وسى تۇسى بولار.

اباي «باتىسىم – شىعىس، شىعىسىم – باتىس بولدى»، – دەگەندە، ءوز باسىنداعى پىكىر وزگەرىستەرىن عانا ايتىپ وتىرعان جوق. ءبىز بۇل جەردە «شىعىستىق» نەمەسە «باتىستىق» دەپ اتالاتىن تۇسىنىكتەردەن ارىلعان، بارلىق ماسەلەنىڭ تۇپنەگىزى تۇتاسا بىتكەن ءبىر عانا الەم ەكەنىن عىلىم ارقىلى تولىق ءتۇسىنىپ، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن وي الىبى، حاكىم ابايدى كورىپ وتىرمىز.

اباي كىتاپحاناسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» مەن بوكلدىڭ «انگليا وركەنيەتىنىڭ تاريحى» ەڭبەگى ايتپاق ويىمەن يدەيا جونىنەن وتە ۇقساس، تامىرلاس ەڭبەكتەر.

1856 جىلى درەپەر «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» جارىق كورگەندە: «بۇل ەڭبەكتى جازۋعا بوكلدىڭ «انگليا وركەنيەتىنىڭ تاريحى ەڭبەگىنىڭ اسەرى بولعان جوق»، – دەپ جازعان-دى. دەسە دە، درەپەر مەن بوكل ەڭبەكتەرى يدەيا جاعىنان كوپ جاعدايدا ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. سەبەبى، ەكەۋى دە ۇلىبريتانيانى وركەنيەتكە جەتكىزگەن – عىلىم دەگەن وي-ۇستانىمدا بولدى.

دج.درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» ەڭبەگى ەكى تومنان تۇرادى. ءبىرىنشى تومىندا اۆتور ەجەلگى دۇنيە مەن ورتا عاسىرلىق وركەنيەتكە توقتالىپ، حالىق ادام سەكىلدى تۋادى، ەسەيەدى، ودان سوڭ قارتايىپ ولەدى دەگەن درەپەر: «ەۋروپا تابيعاتتان تىس كۇشتەرگە سەنىپ، دامۋدىڭ العاشقى ساتىسىندا تۇرعاندا، ازيادا عىلىم دامىپ، ولار كۇكىرت قىشقىلىن ويلاپ تاۋىپ، مەديتسينادا حيميانى پايدالاندى»، – دەي كەلە: «ازيا – وركەنيەت بەسىگى»، – دەپ جازدى.

قازىرگى ەۋروپوتسەنتريستىك كوزقاراستاعى عالىمدار ەجەلگى داۋىردەگى ازيا وركەنيەتىن مويىنداماي: «وركەنيەت ەۋروپادان باستاۋ الدى»، – دەسە، XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى اعىلشىن ويشىلى درەپەر: «ازيا – وركەنيەت بەسىگى»، – دەپ اشىق مويىنداعان.

«ەۋروپانىڭ  اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىندا اۆتور XIX عاسىرداعى ءوسىپ-وركەندەگەن ەۋروپا تۋرالى ايتا كەلىپ، ادامدار ءبىلىم ارقىلى عىلىمدى يگەرىپ، ولاردا ءدىن مەن مەنشىك قۇقىعى ساقتالسا، بۇل – ەۋروپا ەلدەرىنىڭ مۇنان ءارى ءوسۋى مەن وركەنيەتىنىڭ كەپىلى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحىنا» كەڭىرەك توقتالىپ وتىرعان سەبەبىمىز: «ۇلىبريتانيا وركەنيەت پەن دامۋدىڭ بيىك شىڭىنا عىلىم ارقىلى جەتتى»، – دەگەن ويدى تۋ ەتىپ ۇستاعان اۆتور ەڭبەگىندەگى ايتىلعان ويدىڭ نەگىزگى يدەياسى – عىلىمدى ناسيحاتتاۋ. مۇمكىن، درەپەر ەڭبەگىنىڭ اسەرى، مۇمكىن، باسقا جاعداي... قالاي دەسەك تە،  ۇلتتىق دامۋ مەن وركەنيەت كىلتى عىلىمدا ەكەنىن اباي وتە تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا: «عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات. اللا تاعالادا بولعان قۇدىرەت – عىلىم ءھام راقمەت»، – دەپ، (38-قاراسوزى) ادام بالاسىنىڭ «اسىق» بولاتىن، «قاشىق» بولاتىن دا بەس نارسەسىنەن بۇرىن عىلىم تابۋ كەرەك دەگەن ويدى ناسيحاتتاپ: «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، – دەگەن اباي، عىلىمدى بار ءجايدان جوعارى قويدى.

قۇراندى تاپسىرلەيتىن ءدىن عىلىمى: «اللا بىرەۋ. اللا مۇڭسىز. ء(ار نارسە وعان مۇقتاج) ول تۋمادى دا، تۋىلمايدى. ءارى وعان ەشكىم تەڭ ەمەس»، – دەگەن «ىقىلاس سۇرەسىندەگى» ويدى نەگىز ەتىپ: «اللا تۋرالى تەرەڭ ويلانبا. اللانىڭ جاراتقاندارى ارقىلى اللانىڭ قۇدىرەتىن تانى، وعان بار بولمىسىڭمەن سەن»، – دەسە،

اباي:

كوڭىلگە شاك، ءشۇبالى وي المايمىن

سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن، – دەپ، شاك كەلتىرەتىن، ءشۇبالى ويدى ويلامايمىن، اللاعا سەنەمىن بىراق، سەنۋ ءۇشىن ويلانامىن، – دەپ جاراتۋشى حاق تاعالا اللانى اقىلمەن تۇسىنگىسى كەلەدى.

«ءسىز، ءامانتۋ بيللاھي كاما ءھۋا بي يسمايھي ۋا سيفاتيھي دەدىڭىز» (قۇدايعا، ونىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا يمان كەلتىرەمىن 38-قاراسوزى.), – دەگەن قۇران سۇرەسىن ءوزىنىڭ 38-قاراسوزىندە دالەل رەتىندە ۇستانعان اباي، اللانىڭ وزىنە ءتان حايات- تىرشىلىك، ءتىرى بولۋ، عىلىم، قۇدىرەت-كۇش، باسار – كورۋ، كورۋشى، ساميع – ەستۋ، ەستۋشى، يرادا – تىلەۋ، كالام – ءسوز، تاكين – بولدىرۋ سەكىلدى سيپاتتارىن اتاپ: «ەگەر دە، ول سيپاتتار ءبىرلان، تاعريفلاماساق بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى», – دەپ، (ا.قۇنانباەۆ. 188-189-بەتتەر. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. 38-قاراسوز. ەكىنشى توم. الماتى. «عىلىم» 1977) بۇل اتالعان سەگىز سيپاتتىڭ ىشىنەن عىلىم مەن قۇدىرەتتى ەكشەپ، ءبولىپ الىپ اللانى عىلىم ارقىلى جانە ونىڭ سەگىز سيپاتى مەن ونىڭ 99 ەسىمى ارقىلى تانۋىمىز كەرەك دەگەن وي ۇستانىمىن ۇسىنادى. ءبىز مۇنى بارلىق جايدان عىلىمدى جوعارى قويعان ابايدىڭ يدەاليستىك تۇرعىداعى مەتافيزيكالىق كوزقاراسى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون. ءدال وسىنداي وي ۇستانىمىن ابايدان وزگە بىردە-ءبىر شىعىس عۇلاماسى ايتا العان جوق. سوندىقتان دا ءبىز قازىر ابايدى – شىعارمالارىنداعى فيلوسوفيالىق ويلارى مەن «يماني گۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتايتىن قۇران-كارىم نەگىزىندە تاپسىرلەنگەن «عاقليات-تاستيقات» عىلىمي تراكتاتى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن شىعىس عۇلاماسى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون.

عىلىمدى «ادامنىڭ عىلىمى»، «اللانىڭ عىلىمى» دەپ ەكىگە بولگەن اباي – «اللانىڭ عىلىمى» دەپ رۋحاني دۇنيە بايلىعىن نەگىز ەتكەن مورال ماسەلەسىن ايتسا، «ادامنىڭ عىلىمى» دەپ – «ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقبىرلان تابىلاتىن كۇللى قۇپيانىڭ كىلتى», – (38-قاراسوزى) ادام ومىرىندەگى عىلىمدى ايتادى.

«اباي ىلىمىندەگى» رۋحاني بايلىق – «اللا عىلىمى» دەپ اتالاتىن فيلوسوفيالىق – مورال ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزى شىعىستان كەلدى دەسەك تە، ادام ومىرىندەگى عىلىمنىڭ ءرولىن اباي باتىستان الدى.

سونىمەن، حاقتى تانىپ، ءبىر اللاعا قاپىسىز سەنەتىن ءبىلىمدى ءھام عىلىمدى رۋحاني تۇرعىدان جان-جاقتى جەتىلگەن اباي ىلىمىندەگى «تولىق ادام»، بۇل – شىعىس پەن باتىس قۇندىلىقتارىن تەڭ يگەرگەن الەمدىك تۇلعا. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شىعىس ءىلىمى مەن باتىس ءبىلىمىن تولىق يگەرىپ، رۋحاني تۇرعىدان جان-جاقتى جەتىلگەن اباي – ءوز زامانىندا تولىق جەتىلگەن «كەمەل ادامنىڭ» بىردەن-ءبىر ۇلگىسى بولدى. ابايدىڭ جان-جاقتى بىلىمدارلىعىن ءسوز ەتەتىن ەستەلىكتەر وتە كوپ. سونداي ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگى.

كوكباي اقساقال ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «سونىمەن كەيىنگى جالداردا سەمەيگە ميسسيونەر دەگەن كىسى كەلىپ، مۇسىلمان ءدىنىن قورعاۋشى مولدا، يمامدار بولسا، سويلەسەمىن دەپ ىزدەگەندە، سەمەي قالاسىنداعى مۇسىلمان وقىمىستىلارىنىڭ بارلىعى ارالارىنان ءبىر اۋىزدان ابايدى سايلاپ شىعارىپ، سەرگەيدەن جەڭىلمەي ءوز ءدىنىنىڭ ءابۇيىرىن امان ساقتاپ شىعۋىنا مەشىتكە جيىلىپ ءمىناجات قىلىپ، ابايعا باتا بەرىپ، تىلەك تىلەپ جونەلتكەن. ...اباي بارعاندا سەرگەي ءدىن جايىندا تالاس جاساماي، بىرەر نارسەلەردى سۇراپ جانە ارتىنان ءجاي اڭگىمەگە كەتسە كەرەك. بۇل ماجىلىستە اباي ءدىن جايىنان قانشالىق سويلەسىپ، قانشالىق تالاستى، ول اراسىن مەن تولىق بىلمەيمىن. بىراق، ارتىنان ابايدىڭ وزىنەن سۇراعاندا ازىن-اۋلاق ايتقانى: «...سەرگەي ءدىن جايىنان از سويلەستى دە، جالپى عىلىمي اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتتى. سونان سوڭ مەن دە ءدىن جايىن قايتا قوزعاعام جوق»، – دەدى.

بۇل ءماجىلىس تۋرالى تاعى ءبىر ەسىمدە قالعان نارسە: وسى سويلەسەتىن كۇنى سەرگەيدىڭ قاسىندا سەمەيدىڭ كوپ پوپتارى بار ەكەن. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىر ارەدەكتە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ۇساق ماسەلەلەرى تۋرالى ابايمەن داۋلاسقىسى كەلسە كەرەك. سوندا سەرگەي: «سەندەر قويىڭدار، ىبىرايىم قۇنانباەۆ سەندەردىڭ ءتىسىڭ باتاتىن كىسى ەمەس», – دەدى دەيدى. (م.اۋەزوۆ. 168-169-بەتتەر. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. اباي تۋرالى كوكباي اقساقالدىڭ ەستەگىلەرى. الماتى، «سانات» 1997.)

اقيقاتىنا كەلگەندە، اباي كىتاپحاناسىنىڭ دەرەككوزدەرى انىق ايتىلماسا دا، باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرگەن ءبىلىمدار اباي بەينەسى كوكباي ەستەلىگىندە بار قىرىنان ايقىن بەينەلەنگەن.

ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. جالعاسى بار...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz