اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوت: العاشقى ناتيجەلەر جانە پراكتيكانىڭ باعىتتارى

اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى جەكە كاسساتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى – اۋقىمدى سوت رەفورماسىنىڭ زاڭدى ءارى شەشۋشى كەزەڭى. ونىڭ نەگىزى 2021 جىلى جاڭا اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستىڭ (ارپك) قابىلدانۋىمەن قالانعان بولاتىن.

ەگەر ارپك مەملەكەت پەن ازامات اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا، زاماناۋي «ەرەجەلەرىن» بەكىتىپ، قۇقىق ۇستەمدىگى، سالىستىرمالىلىق جانە ادالدىق پرەزۋمپتسياسى قاعيداتتارىن نىعايتقان بولسا، 2025 جىلعى 1 شىلدەدە ارنايى اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى — وسى قاعيداتتاردىڭ ەل اۋماعىندا بىرىڭعاي ءارى شىنايى ىسكە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن تەتىككە اينالدى. سوندىقتان كاسساتسيالىق سوت — ءتورت جىل بۇرىن باستالعان اكىمشىلىك ءادىل سوتتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق باعىتتىڭ قيسىندى ءارى كوپتەن كۇتكەن جالعاسى.

وعان دەيىن كاسساتسيالىق فۋنكتسيالار جوعارعى سوتقا جۇكتەلگەن ەدى، بۇل ۇلكەن جۇكتەمە تۋعىزىپ، پروتسەستەردىڭ جەدەلدىگىنە اسەر ەتەتىن. كاسساتسيانى سوت جۇيەسىنىڭ جەكە دەڭگەيىنە ءبولۋ — تومەن تۇرعان سوتتار شەشىمدەرىنىڭ زاڭدىلىعىن نەعۇرلىم مۇقيات تەكسەرۋگە جانە اكىمشىلىك قۇقىق قاتىناستارى سياقتى كۇردەلى ءارى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار سالاداعى بىرىڭعاي تاجىريبەنى ماقساتتى تۇردە قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.

اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوت جۇمىسىن باستاعانىنا نەبارى بەس اي ءوتتى. بۇل — ورنىققان تاجىريبە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قىسقا مەرزىم، بىراق العاشقى وڭ ۇردىستەردى اتاپ وتۋگە جەتكىلىكتى ۋاقىت. شاعىمدانۋ ءراسىمىنىڭ جەدەلدەۋى جانە بىرىڭعاي تاسىلدەردى قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىنىڭ باستالۋى — سونىڭ دالەلى. ساندار دا وسىنى كورسەتەدى: 2025 جىلدىڭ ءۇشىنشى توقسانىندا سوت 1559 كاسساتسيالىق شاعىمدى قارادى. بۇل ستاتيستيكا جاڭا ينستيتۋتتىڭ وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى جەدەل ءارى ساپالى ورىنداي الاتىنىن ايعاقتايدى.

پراكتيكا كورسەتكەندەي، جاڭا سوت ازاماتتار مەن بيزنەس قۇقىقتارىن قورعاۋعا ناقتى ىقپال ەتىپ، اكىمشىلىك ورگاندار ءۇشىن باعدار بولاتىن قۇقىقتىق ۇستانىمدار قالىپتاستىرۋدا.

مىسالى، مەكتەپتە تاماقتاندىرۋ قىزمەتى سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ – مەملەكەت جۇمىسىنىڭ اسا سەزىمتال باعىتتارىنىڭ ءبىرى. مۇندا قاتەلەسۋگە دە، جۇيەنى اينالىپ وتۋگە دە جول جوق.

اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوت اپەللياتسيالىق ينستانتسيانىڭ قاۋلىسىن جويىپ، ءبىرىنشى ساتىداعى سوت شەشىمىن قالپىنا كەلتىردى. سەبەبى كونكۋرس وتكىزۋ بارىسىندا ەلەۋلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتار انىقتالدى. شاعىم ۋاجدەرىن تەكسەرۋ كەزىندە كاسساتسيالىق سوت جەڭىمپازدىڭ وتىنىمىندەگى جۇمىسشىلار — اسپازدار، تەحنولوگتار، ديەتولوگتار تۋرالى مالىمەتتەردىڭ شىندىققا سايكەس كەلمەيتىنىن انىقتادى. كورسەتىلگەن ماماندار ءىس جۇزىندە باسقا ۇيىمداردا جۇمىس ىستەگەن نەمەسە قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىنا ساي بولماعان. ءبىر قىزمەتكەر ەكى ءتۇرلى كونكۋرستا ەكى ءتۇرلى مامان رەتىندە كورسەتىلىپ، (مىسالى، ءبىر كونكۋرستا تەحنولوگ، ەكىنشىسىندە اسپاز) ءبىر مەزگىلدە ەكى جەردە «قاتىسۋشى» رەتىندە تىركەلگەن.

ديەتولوگتاردىڭ بىلىكتىلىگىن راستايتىن قۇجاتتار دا تالاپتارعا سايكەس بولمادى: ءبىر انىقتاما مەديتسينا سالاسى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنە اككرەديتتەلمەگەن ۇيىمنان بەرىلگەن، ال ەكىنشىسى «ديەتولوگ» لاۋازىمىن راستاماعان.

سوعان قاراماستان، مۇنداي ماماندارعا كونكۋرس ەرەجەلەرىنە قايشى تۇردە بالل بەرىلگەن. كەيبىرىنىڭ ەڭبەك ءوتىلى دالەلدەنبەگەن، باسقالارى كەيىن تىركەلگەن. ءبىر جۇمىسشى ءارتۇرلى پوزيتسيا بويىنشا ەسەپكە الىنىپ، جەڭىمپازعا زاڭسىز ارتىقشىلىق بەرگەن.

بۇل بۇزۋشىلىقتار كوميسسيا تاراپىنان جالعان اقپارات ۇسىنىلعانىن جانە جەڭىمپازدىڭ ءوتىنىمى جارامسىز ەكەنىن كورسەتتى. سوعان بايلانىستى كونكۋرس ناتيجەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەت بولدى.

كەلەسى مىسال — ققس بويىنشا كامەرالدىق باقىلاۋ.

سالىق ورگانى كومپانياعا ققس بويىنشا بۇزۋشىلىقتار تۋرالى حابارلاما جىبەردى. ءبىر قاراعاندا — قالىپتى پروتسەدۋرا: كامەرالدىق باقىلاۋ، سايكەسسىزدىكتەردى تابۋ، قوسىمشا ەسەپتەۋ. بىراق حابارلاما ءبىر عانا نەگىزگە - كومپانيا كونتراگەنتىن ققس ەسەپتەن شىعارۋ تۋرالى شەشىمگە سۇيەندى. الايدا بۇل شەشىم سوتپەن زاڭسىز دەپ تانىلىپ، كۇشىن جويعان بولاتىن. شەشىم ءالى زاڭدى كۇشىنە ەنبەگەنىنە قاراماستان، ونىڭ ورىندالۋى زاڭ بويىنشا توقتاتىلعان ەدى. بىراق سالىق ورگانى بۇل فاكتىنى ەلەمەگەندەي ارەكەت ەتتى.

ءبىرىنشى ساتى كومپانيا تالابىن قاناعاتتاندىردى، ال اپەللياتسيا شەشىمدى جويىپ، كومپانيانىڭ كونتراگەنتتى ققس- ەسەپتەن شىعارۋ راسىمىنە قاتىسپاعانىن العا تارتتى.

كاسساتسيالىق سوت اپەللياتسيانىڭ پوزيتسياسىمەن كەلىسپەدى. ول اكىمشىلىك اكتىنىڭ قۇقىقتىق سالدارى تەك تىكەلەي ادرەساتقا عانا ەمەس، ول اكتىدەن تۋىندايتىن بارلىق ءۇشىنشى تۇلعالارعا اسەر ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.

كونتراگەنتتى ققس-ەسەپتەن شىعارۋ — ونىمەن جۇمىس ىستەگەن بارلىق سۋبەكتىلەرگە اسەر ەتتى، ونىڭ ىشىندە حابارلاما العان تالاپ قويۋشىعا دا.

ورىندالۋى توقتاتىلعان اكتىنى قولدانۋ — مۇمكىن ەمەس. بۇل قۇقىقتى قورعاۋ كەپىلدىگى. ءدال وسىنداي جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن زاڭ ورىندالۋدى توقتاتا تۇرۋ ينستيتۋتىن ەنگىزەدى.

سوندىقتان كاسساتسيالىق سوت:
— داۋلى شەشىم سوتقا جۇگىنگەن ساتتەن باستاپ ورىندالماۋى ءتيىس;
— شەشىمدى جويۋ ونىڭ بارلىق سالدارىن جوققا شىعارادى;
— كومپانيا ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاي الادى، ءتىپتى باستاپقى اكت وعان قاتىستى بولماعان جاعدايدا دا;
— سالىق ورگانى قولداناتىن نەگىزدىڭ زاڭدى كۇشىندە ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە مىندەتتى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

وسىعان بايلانىستى ءبىرىنشى ساتى شەشىمى قالپىنا كەلتىرىلىپ، حابارلاما زاڭسىز دەپ تانىلدى. مەملەكەتتىك ورگان زاڭدىق تۇرعىدان جوق اكتىنى قولدانا المايدى. ول شەشىم زاڭدى كۇشىنە ەندى مە، جوق پا — ماڭىزدى ەمەس، ەگەر ورىندالۋى توقتاتىلعان بولسا، ونى قولدانۋعا جول جوق.

بۇل قورىتىندى ەندى تاجىريبە قالىپتاستىرۋشى ماڭىزعا يە.
تاعى ءبىر مىسال — الەۋمەتتىك قورعاۋ سالاسىنداعى وتەماقى.

جاسى ۇلعايعان تالاپ قويۋشى زاڭ بويىنشا وزىنە تيەسىلى بىرجولعى تولەمدى الۋ ءۇشىن جۇگىنگەن. الايدا الەۋمەتتىك قورعاۋ دەپارتامەنتى وتەماقىنى ونىڭ كوپ جىل بۇرىن قايتىس بولعان اتا-اناسى تۋرالى رەابيليتاتسيالىق انىقتامانىڭ جوقتىعىن العا تارتا وتىرىپ، فورمالدى تۇردە قايتارعان. مۇنداي انىقتامالاردى الۋ فيزيكالىق جاعىنان مۇمكىن ەمەس ەدى.

سونىمەن بىرگە تالاپ قويۋشىنىڭ قولىندا ەكى بۇلتارتپاس دالەل بولدى:
— 1998 جىلعى سوت شەشىمى،
— 2008 جىلعى پروكۋراتۋرا انىقتاماسى.
ەكى قۇجات تا ونىڭ اتا-اناسىمەن بىرگە ارنايى قونىستاندىرۋدا بولعانىن ناقتى دالەلدەيتىن.

ءبىرىنشى ساتى تالاپتى قاناعاتتاندىردى. اپەللياتسيالىق ينستانتسيا فورمالدى پوزيتسيا ۇستانىپ، شەشىمدى جويدى. كاسساتسيالىق سوت بۇل قاتەلىكتى تۇزەتتى. ول كۇشىنە ەنگەن سوت شەشىمى — وتەماقى الۋعا جەتكىلىكتى نەگىز ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قايتىس بولعان اتا-اناسىنا قاتىستى قۇجاتتى ۇسىنۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى — ازاماتتى زاڭمەن كەپىلدەندىرىلگەن قۇقىعىنان ايىرۋعا سەبەپ بولماۋى ءتيىس.
اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوتتىڭ العاشقى ايلارداعى جۇمىسى سوت رەفورماسىنىڭ ساباقتاستىعىن جانە جۇيەلى ىلگەرىلەۋىن ايقىن كورسەتتى. 2021 جىلعى ارپك بىزگە زاماناۋي قۇقىقتىق قۇرال بەرسە، 2025 جىلعى كاسساتسيا ونىڭ ناقتى ءارى دۇرىس قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن سەنىمدى مەحانيزم قۇرىلدى.

اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوت قۇقىقتىڭ ءمانىن ونىڭ فورماسىنان جوعارى قويادى. ول تەك سوت قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ قانا قويماي، زاڭ ءتىرى ادىلەت قۇرالى رەتىندە جۇمىس ىستەيتىن قۇقىقتىق ورتا قالىپتاستىرادى.

وسىلايشا، اكىمشىلىك ءادىل سوت رەفورماسى ءوزىنىڭ لوگيكالىق اياقتالۋىنا جاقىنداپ، جاڭا سوت ورگانى زاڭ مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ىسىندە بەرىك ورنىقتى.

گۋلزيا مۋرزاحانقىزى ەدريسوۆا،

اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى كاسساتسيالىق سوتتىڭ سۋدياسى

Abai.kz