(قازاقستاندىق ديالەكتيكالىق لوگيكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى  فيلوسوف جابايحان ابديلدين ومىردەن وزدى)

جابايحان ابديلدين تۋرالى ايتقىم كەلەتىن العاشقى ءسوزىم مىناۋ: ول – ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن فيلوسوفيالىق وي بيىگىنەن تۇسپەگەن، شىنايى بولمىسىمەن ۇلى تۇلعا ەدى. بۇل – اسىرەلەۋ دە ەمەس، ماقتاۋ دا ەمەس...

مەن جابايحان ءابديلديننىڭ ستۋدەنتى بولدىم، كازگۋ-دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىندە وقىعان كەزىمدە جانە ارادا جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ، مەن ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعانىمدا، ونىڭ دارىستەرىنە قايتا قاتىستىم. جابايحان ابديلدين ول كەزدە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ەدى. بۇل وتە جۋىردا – شامامەن ەكى جىل بۇرىن بولدى ‑ جابايحان مۇباراكوۆيچتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەن كەز.  سول تۇستا ونىڭ ءجۇرۋى قيىنداعان، كوزى ناشار كورەتىن، بىراق ەڭ باستىسى – ەسى انىق، ويى ايقىن قالپىندا ەدى. مۇنداي قاسيەت بۇل جاستا ەكىنىڭ بىرىنە ەمەس، سيرەك ادامعا عانا بۇيىرادى.

بۇل تەك عىلىمعا عانا قاتىستى ەمەس. كۇندەلىكتى ومىردە دە جابايحان مۇباراكوۆيچ سونداي بولاتىن: ءبىر رەت كەزدەسكەن ادامداردىڭ ءبارىن اتى-جونىمەن ەسىندە ساقتايتىن. بۇل وعان ادامداردى وزىنە تارتا تۇسەتىن. مەنىڭشە، بۇل جاقسى گەنەتيكامەن قاتار، توقتاۋسىز ءوزىن جەتىلدىرۋدىڭ ناتيجەسى.

قاشان بارسام دا، ونىڭ جۇمىس ۇستەلى كىتاپتارعا تولىپ تۇراتىن. ونىڭ دوكتورانتتارى كوپ بولسا دا لەكتسيالارىن بىرەۋگە تاپسىرعانىن ەشقاشان كورمەپپىن. ول ءوز لەكتسيالارىن ەرەكشە شابىتپەن، كوزدەگى وتپەن وقيتىن. شارتتى تۇردە ايتساق، اۋديتوريادا جۇزدەگەن ادام وتىرسا دا «ماسانىڭ ۇشقانىن ەستۋگە» بولاتىن...

«كانت پەن گەگەلدىڭ سۇحباتتاسى» – بۇل سوزدەر ونىڭ سوڭعى مەرەيتويى قارساڭىندا وعان ارناپ جازىلىپ ەدى. بۇل دا شىندىق.

ول – قازاقستانداعى ديالەكتيكالىق لوگيكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءارى جەتەكشىسى. 70–90 جىلدارى كسرو-دا مۇنداي مەكتەپ ءۇش-ءتورت-اق بولدى. ولاردىڭ ءبىرى ءارى ەڭ قۋاتتىسى – الماتىدا ەدى. وسى باعىت بويىنشا ول ۇيىمداستىرعان كونگرەستەرگە وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بەلگىلى عالىمدار كەلدى، ال ءوزى دۇنيەجۇزىلىك فيلوسوفيالىق فورۋمداردىڭ تۇراقتى دەلەگاتى بولدى. 

شوتلاند ويشىلى دەۆيد يۋم: «ءار ادام فيلوسوف بولا بەرمەيدى، بىراق ءار فيلوسوف ادام بولىپ قالا بەرمەيدى» دەگەن...

بۇل ءسوزدى تولىقتاي جابايحان ابديلدينگە ارناۋعا بولادى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق جانە ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن شىعىس پەن باتىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە تانىتا وتىرىپ، ول ادامداردى تەك اشىقتىعىمەن، قارىم-قاتىناس قابىلەتىمەن عانا ەمەس، ەڭ بەدەلدى فيلوسوفتاردى وداقتاس ەتە وتىرىپ، ءوز يدەيالارىن دالەلدەي بىلۋىمەن باۋراپ الاتىن.

جابايحان ءابديلديننىڭ قازاق فيلوسوفيالىق ويىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن سوزبەن ولشەۋ قيىن. كازگۋ-دىڭ فيلوسوفيا-ەكونوميكا فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، قازىرگى قازاق فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ول قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ديرەكتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى.

فيلوسوفيانىڭ باستاۋى، ناقتىلىق ءپرينتسيپى سەكىلدى كوپتەگەن فيلوسوفيالىق ماسەلەلەر – ونىڭ يدەيالارى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا جابايحان مۇباراكوۆيچ قازاقستاندا ديالەكتيكالىق لوگيكامەن شۇعىلداناتىندار ازايىپ كەتكەنىن وكىنىشپەن ايتاتىن. ال ديالەكتيكالىق لوگيكا – الەمدىك فيلوسوفيانىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن فيلوسوفيالىق دانالىقتى ساياسي قىزمەتپەن ۇشتاستىرعان تۇلعا. ول ‑ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جوعارعى كەڭەس پەن پارلامەنت دەپۋتاتى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە جۇمىس ىستەگەن...

بىراق قىزىعى سول: تمد-نىڭ ەڭ تانىمال فيلوسوفتارىنىڭ ءبىرى بولا تۇرا، كۇندەلىكتى ومىردە جابايحان ابديلدين وتە قاراپايىم ەدى. ءوز ەڭبەگىن العا تارتىپ، مارتەبەسىن كورسەتكەنىن ەشقاشان كورمەدىم. ول الماتىدا عىلىم اكادەمياسىندا جۇمىس ىستەگەندە، مەن ءجيى بارىپ، سۇحباتتاسىپ، جاڭا وي الاتىنمىن. مۇنداي وي تەرەڭدىگى مەن كوزقاراس كەڭدىگىن، الەۋمەتتىك نەمەسە ساياسي تاقىرىپ بولسىن، كەز كەلگەن ماسەلەنى قامتيتىن كەڭ تىنىستى سيرەك كەزدەستىرەسىڭ.

قاراپايىم ادام مىندەتتى تۇردە سۇراق قويادى: فيلوسوفيا دەگەن قانداي عىلىم؟ نەلىكتەن ونى ءار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بارلىق فاكۋلتەتىندە وقىتادى؟

جابايحان مۇباراكوۆيچ، سىپايى جىميىپ، مۇمكىن، بىلاي دەر ەدى: فيلوسوفيالىق ويلاۋ مەن وسى عىلىم جايلى باستاپقى تۇسىنىك بولماسا، جاقسى ينجەنەر دە، دارىگەر دە، زاڭگەر دە، مەملەكەت قايراتكەرى دە شىقپايدى. فيلوسوفيا نەگىزىن مەڭگەرگەن ادامنىڭ دۇنيەتانىمى دا، ويلاۋ جۇيەسى دە كەڭ ءارى جۇيەلى بولادى. مۇنداي ادام ۇساق-تۇيەككە نازار اۋدارماي، ءسوزىن دە، ءىسىن دە لوگيكالىق تۇردە دۇرىس قۇرادى.

ايتپاقشى، ونىڭ قىزى راۋشان ابديلدينا دا اكەسىنىڭ جولىن جالعادى. ول – فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇعا اكادەميگى. مەنىڭشە، بۇل – اكەسىنىڭ تاعى ءبىر دارا سيپاتى. جابايحان ابديلدين سۇيىكتى عىلىمىن وزىنە ەڭ جاقىن ادامىنا امانات ەتىپ قالدىرعانداي... 

عازيز تەلەباەۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz