Abaydyng jiyrma besinshi qara sózinde: «Oryssha oqu kerek, hikmet te, mal da, óner de, ghylym da - bәri orysta túr» degen bir sóilemine ghana nazar audaryp; «Abay oryssha ýiren degen» dep ózderine ghana ynghaylap, arghy jaghyna ýnilmey ózining tughan tilin úmytyp jýrgender ýshin osy tәmsildi meylinshe ashugha tyrystym.

«Abay joly» romanynda kezekti saylaugha jiberilgen oyaz, uryadniyk, starshyndar týsteri jýdeu tartyp, jyrtyq ýide kóshke ilese almay otyrghan  kedey auylgha  negizsiz qamshy ýiirip, basyna keledi. Oyazdar kelgende әr rudan qúralghan kóp jataqtyng berekesi ketetinin Abay biledi. Qystan qysylyp shyqqan sol jataq auylyna arnayy keledi. Dәrkembay men Dәndibay, Erenaydan oyazdar auylyn jauday shauyp, әbigerge salghanyn estiydi. Ózderinen búryn daqpyrty elge erte kelip, qonyraularyn shyldyrlatyp aibar shege keletin úlyqtar sol auyldyng bolysy jamandaghan adamdy bas salyp qamap, qyspaqqa alady. Olardy myqtap kórsetkenine dýre soghady. Abay zorlyqshyl el men óz qazaghynyng arasyndaghy namys pen yza, aldanu men qiyanat, qimastyq pen arlanudyng san týrli qysymyn kóredi. Ózderi qonystanyp otyrghan jer emshegin eme almay, bar qayratyn aq qar kók múzda  jyrtyq-jabumen  kýneltken elding úlyqtargha sózin jetkize almay tilmash arqyly shala úghysqanyn kórip, «qazaqqa susyldaghan dilmar, su tógilmes jorgha, qyzyl tilden may tamyzghany nege kerek, sheshendik kýshi shyndyq qoy» dep oilaydy.

Jútaghan el, jyghylghan lashyqtardy kórgen Abaydyn:

-Dauyl soqty ma? – degen súraghyna Dәndibaydyn:

-Dauyl soqty! Biraq, qúdaydyng dauyly emes, Úlyqtyn, bolystyng dauyly, -  deydi.

Úlyqsyghandardyng ózderi jatuyna aq ýy kerek dep jóni týzu ýilerdi, as pisiretin ýi, dәretke otyratyn ýige deyin taryp alyp, zararlyq jasaghanyn  kóredi. Ózderin qorghay almay, zannyng tilin týsine almay, barynan aiyrylyp otyrghan elge jany ashidy. Abay qarasózindegi: «Zararynan qashyq bolu, paydasyna ortaq bolugha tilin, oquyn, ghylymyn bilmek kerek. Onyng sebebi olar dýniyening tilin bildi. Sen onyng tilin bilsen, kókirek kózing ashylady.  Árbireuding tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeylik daghuasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaydy» degeni osynday zaman týitkilderinen tughan.

«Orystyng ghylymy, óneri - dýniyening kilti, ony bilgenge dýnie arzanyraq týsedi» dep qazaqqa úlyq bolyp kelgen imperiyada bar zandy belinen basyp, óz degenin qalauynsha jasay beretin otarshyl orystyng ozbyrlyghyna bas shúlghy bermeu, «úlyqsyghan orysqa» emes, barshagha ortaq zangha ghana baghynu kerektigin eskertedi. Biraq, óz júrtyn el qataryna qosu ýshin aitqan ósiyeti otarshyl ókimetting is-әreketimen sol shaqta astasa ketip, synarjaq pikir qalyptastyrdy. Dala ólkesindegi kóptep ashyla bastaghan orys-qazaq mektepteri men basqaru jýiesining eleuli tetigine ainaldy. Osylaysha, «orystyng tilin bil» degen ósiyeti memlekettik tildi qabyl alghysy kelmegenderding ústanymy bolyp keledi. Al, Abay zamanyndaghy 19 ghasyrda búl ghaqliya júrttyng sauaty shamaly uaqytta aitylghan. Qazaqstannyng birtindep Reseyge qosyluyna deyin el arasyna birli-jarym arab, parsy, shaghatay tilderinde shyqqan kitaptar bolmasa, qazaq tilinde kitap bastyru isi Reseyge qosylghannan keyin bastaldy. Alghashqy qazaq kitaptary  Sankt-Peterburgte, Qazanda, Orynborda, Ombyda, Tashkentte basyldy. Abay dýniyeden ozghannan keyin Qazaqstanda alghashqy kitap 1918 jyly últtyq negizde qúrylghan jana baspanyng alghashqy ónimi – «Álippe» boldy. Búl – qazaq baspa isining qarlyghashy Ahmet Baytúrsynúlynyng arab grafikasyna negizdele otyryp jasaghan tóte jazuy. Mektep oqulyqtary, qazaqtyng ózin qorghaugha qajet zang erejeleri, Qazaqstan tarihy, onyng әdebi, mәdeny ómirin zertteude manyzy zor bolghanymen qazaq baspasy damymaghan tústa  óz júrtyn qatardan qaldyrmau maqsatynda aitty. «Osy kýnde orys ghylymyn balasyna ýiretken jandar sonyng qaruymen taghy qazaqty andysam eken deydi. Joq, olay niyet kerek emes. Maldy qalay adal enbek qylghanda tabady eken, sony ýireteyik, múny kórip jәne ýirenushiler kóbeyse, úlyqsyghan orystardyng júrtqa birdey zakony bolmasa, zakonsyz qorlyghyna kónbes edik» deydi.

Abaydyng әr sózin týp-tamyrymen týsinu ýshin bir ghana shygharmasy negizinde emes, Abay ómiri men shygharmalaryn, zamanyn  salystyra otyryp  tolyq  oqyp shyqqanda ghana saralay alasyz. Abay – bir jaqtylyqqa,  tayazdyqqa,  әsireleushilikke kónbeydi. M.Áuezovtin: «Abay múhit bolsa, men shómishtep qana aldym» degen Abay múhitynyng terenine qaray boylay alsaq, abaylap sýngigenimiz jón. «Qazaqqa kýzetshi bolayyn dep, biz de el bolyp, júrt bilgendi bilip, halyq qataryna qosyludyng qamyn jeyik dep niyettenip ýirenu kerek» degen Abay ósiyetin tereng týsinip jýrgenimiz abzal.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz