ابايدىڭ جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندە: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر» دەگەن ءبىر سويلەمىنە عانا نازار اۋدارىپ; «اباي ورىسشا ۇيرەن دەگەن» دەپ وزدەرىنە عانا ىڭعايلاپ، ارعى جاعىنا ۇڭىلمەي ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن ۇمىتىپ جۇرگەندەر ءۇشىن وسى ءتامسىلدى مەيلىنشە اشۋعا تىرىستىم.

«اباي جولى» رومانىندا كەزەكتى سايلاۋعا جىبەرىلگەن وياز، ۋريادنيك، ستارشىندار تۇستەرى جۇدەۋ تارتىپ، جىرتىق ۇيدە كوشكە ىلەسە الماي وتىرعان  كەدەي اۋىلعا  نەگىزسىز قامشى ءۇيىرىپ، باسىنا كەلەدى. ويازدار كەلگەندە ءار رۋدان قۇرالعان كوپ جاتاقتىڭ بەرەكەسى كەتەتىنىن اباي بىلەدى. قىستان قىسىلىپ شىققان سول جاتاق اۋىلىنا ارنايى كەلەدى. داركەمباي مەن ءداندىباي، ەرەنايدان ويازدار اۋىلىن جاۋداي شاۋىپ، ابىگەرگە سالعانىن ەستيدى. وزدەرىنەن بۇرىن داقپىرتى ەلگە ەرتە كەلىپ، قوڭىراۋلارىن شىلدىرلاتىپ ايبار شەگە كەلەتىن ۇلىقتار سول اۋىلدىڭ بولىسى جامانداعان ادامدى باس سالىپ قاماپ، قىسپاققا الادى. ولاردى مىقتاپ كورسەتكەنىنە دۇرە سوعادى. اباي زورلىقشىل ەل مەن ءوز قازاعىنىڭ اراسىنداعى نامىس پەن ىزا، الدانۋ مەن قيانات، قيماستىق پەن ارلانۋدىڭ سان ءتۇرلى قىسىمىن كورەدى. وزدەرى قونىستانىپ وتىرعان جەر ەمشەگىن ەمە الماي، بار قايراتىن اق قار كوك مۇزدا  جىرتىق-جابۋمەن  كۇنەلتكەن ەلدىڭ ۇلىقتارعا ءسوزىن جەتكىزە الماي ءتىلماش ارقىلى شالا ۇعىسقانىن كورىپ، «قازاققا سۋسىلداعان ءدىلمار، سۋ توگىلمەس جورعا، قىزىل تىلدەن ماي تامىزعانى نەگە كەرەك، شەشەندىك كۇشى شىندىق قوي» دەپ ويلايدى.

جۇتاعان ەل، جىعىلعان لاشىقتاردى كورگەن ابايدىڭ:

-داۋىل سوقتى ما؟ – دەگەن سۇراعىنا ءداندىبايدىڭ:

-داۋىل سوقتى! بىراق، قۇدايدىڭ داۋىلى ەمەس، ۇلىقتىڭ، بولىستىڭ داۋىلى، -  دەيدى.

ۇلىقسىعانداردىڭ وزدەرى جاتۋىنا اق ءۇي كەرەك دەپ ءجونى ءتۇزۋ ۇيلەردى، اس پىسىرەتىن ءۇي، دارەتكە وتىراتىن ۇيگە دەيىن تارىپ الىپ، زارارلىق جاساعانىن  كورەدى. وزدەرىن قورعاي الماي، زاڭنىڭ ءتىلىن تۇسىنە الماي، بارىنان ايىرىلىپ وتىرعان ەلگە جانى اشيدى. اباي قاراسوزىندەگى: «زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى.  اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى» دەگەنى وسىنداي زامان تۇيتكىلدەرىنەن تۋعان.

«ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» دەپ قازاققا ۇلىق بولىپ كەلگەن يمپەريادا بار زاڭدى بەلىنەن باسىپ، ءوز دەگەنىن قالاۋىنشا جاساي بەرەتىن وتارشىل ورىستىڭ وزبىرلىعىنا باس شۇلعي بەرمەۋ، «ۇلىقسىعان ورىسقا» ەمەس، بارشاعا ورتاق زاڭعا عانا باعىنۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. بىراق، ءوز جۇرتىن ەل قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن ايتقان وسيەتى وتارشىل وكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتىمەن سول شاقتا استاسا كەتىپ، سىڭارجاق پىكىر قالىپتاستىردى. دالا ولكەسىندەگى كوپتەپ اشىلا باستاعان ورىس-قازاق مەكتەپتەرى مەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەلەۋلى تەتىگىنە اينالدى. وسىلايشا، «ورىستىڭ ءتىلىن ءبىل» دەگەن وسيەتى مەملەكەتتىك ءتىلدى قابىل العىسى كەلمەگەندەردىڭ ۇستانىمى بولىپ كەلەدى. ال، اباي زامانىنداعى 19 عاسىردا بۇل عاقليا جۇرتتىڭ ساۋاتى شامالى ۋاقىتتا ايتىلعان. قازاقستاننىڭ بىرتىندەپ رەسەيگە قوسىلۋىنا دەيىن ەل اراسىنا ءبىرلى-جارىم اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندە شىققان كىتاپتار بولماسا، قازاق تىلىندە كىتاپ باستىرۋ ءىسى رەسەيگە قوسىلعاننان كەيىن باستالدى. العاشقى قازاق كىتاپتارى  سانكت-پەتەربۋرگتە، قازاندا، ورىنبوردا، ومبىدا، تاشكەنتتە باسىلدى. اباي دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن قازاقستاندا العاشقى كىتاپ 1918 جىلى ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلعان جاڭا باسپانىڭ العاشقى ءونىمى – «الىپپە» بولدى. بۇل – قازاق باسپا ءىسىنىڭ قارلىعاشى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلە وتىرىپ جاساعان توتە جازۋى. مەكتەپ وقۋلىقتارى، قازاقتىڭ ءوزىن قورعاۋعا قاجەت زاڭ ەرەجەلەرى، قازاقستان تاريحى، ونىڭ ادەبي، مادەني ءومىرىن زەرتتەۋدە ماڭىزى زور بولعانىمەن قازاق باسپاسى دامىماعان تۇستا  ءوز جۇرتىن قاتاردان قالدىرماۋ ماقساتىندا ايتتى. «وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك» دەيدى.

ابايدىڭ ءار ءسوزىن ءتۇپ-تامىرىمەن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر عانا شىعارماسى نەگىزىندە ەمەس، اباي ءومىرى مەن شىعارمالارىن، زامانىن  سالىستىرا وتىرىپ  تولىق  وقىپ شىققاندا عانا سارالاي الاسىز. اباي – ءبىر جاقتىلىققا،  تايازدىققا،  اسىرەلەۋشىلىككە كونبەيدى. م.اۋەزوۆتىڭ: «اباي مۇحيت بولسا، مەن شومىشتەپ قانا الدىم» دەگەن اباي مۇحيتىنىڭ تەرەڭىنە قاراي بويلاي الساق، ابايلاپ سۇڭگىگەنىمىز ءجون. «قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن اباي وسيەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ جۇرگەنىمىز ابزال.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا

Abai.kz