Birinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Mәdeniyet salasynda ne isteldi?

Ekinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Qazaq әdebiyetinde qanday janalyq?

Ýshinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Qazaqstan ekonomikasy qanday kýide?

Tórtinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Dýniyejýzilik dodagha týsken diplomatiya

Ótip bara jatqan 2025 jyldaghy elimizding ishki sayasaty, yaghny memlekettik iydeologiyasynda bolghan janalyqtar turaly jazu, bir jaghynan onay, ekinshi jaghynan, qiyn.

Onay bolatyn sebebi sol: memleketting iydeologiyasy kóz aldymyzda, ol turaly ókimettik jәne ókimettik emes, soghan qosa ózin tәuelsiz sanaytyn BAQ, әleumettik jelilerdegi aluan-týrli túlghalar kýndelikti sarnap jatyr. Kókiregi oyau, kózi ashyq aghayyn ol aqparattan habardar әri óz týiinin týiip jatyr dep oilaymyn.

Qiyn bolatyny sol: ishki sayasat degen qúbylystyng ózin ólshep-piship, belgili bir formalidy qalypqa salyp qongdyng ózi mýmkin emes. Óitkeni, memleket qabyldap jatqan kez kelgen sheshim, qúi, ol qarjylyq, ekonomikalyq bolsyn, qúi, ol әleumettik bolsyn, qúi, ol qúqyqtyq, burokratiyalyq bolsyn, qúy ol, taza sayasy bolsyn, bәri de iydeologiyagha bir jaghynan baghynyshty, ekinshi jaghynan soghan yqpal etedi, óz degenine iydeologiyany kóndiredi.

Óz basym elimizding ishki sayasatynda osy jyly oryn alghan ýsh tendensiyany ghana atar edim.

Birinshiden, memleket, sózsiz (jәne qanshama synshyl bolsaq ta, ol jaghyn moyyndauymyz kerek) ishki sayasatqa den qoya bastady. Onyng bir qújattyq-derektik dәleli – ishki sayasattyng basty, basym baghyttaryn belgilegen tújyrymdamanyng preziydent Jarlyghymen bekitilui.

Óz basym ondaghy «Estiytin memleket», «Ártýrli pikir – birtútas últ» degen qaghidattaryn qos qolymdy kóterip qoldaymyn. Tek bir ghana ótinish sol: әdemi sózder qaghaz jýzinde qalmay, ómir saltyna ainalsa.

Ekinshiden, aluan týrli pikirli (pluralistik), ong men solgha, biylikshil jәne oppozisiyalyq, ekeuin de jaqtyrmaytyndar bop bólingen qoghamda Qazaqstan degen Tәuelsiz (men ylghy da búl sózdi bas әrippen jasamyn, óitkeni býgingi tanda odan asqan qúndylyq joq) memleketting túraqtylyghyna (ol, eng aldymen, el ishinde yrdu-dyrdu bolmay, ekonomikalyq jaghynan damu ýshin kerek), jer tútastyghyna, ishki jәne syrtqy qauip-qaterlerge qatysty qaghidattar baylanysty ortaq, jalpyúlttyq kelisim ornygha bastaghan siyaqty. Yaghni, Qazaqstan sekildi ózining basqada joq aluan-týrli ereksheligi bar memlekette qogham tarapynan jalpyúlttyq dengeyde konsensus qalyptasa bastaghan siyaqty. Ol biylikting emes, eldegi memleketshil kýshter men azamattardyn, qazaq halqy men elimizde ómir sýrip jatqan basqa etnostardyng danalyghynan dep bilemin.

Búl últtyq kelisim, әsirese, qoghamnyng eski Qazaqstan ókilderine degen jiyirkenishti hәm jekkórinishti kózqarasyna da qatysty. Mәselen, keshe ghana búrynghy preziydent Nazarbaev Resey preziydenti Putinmen onasha kezeskeni turaly aqparat tarap jatyr. Onyng astarynda ne bar? Mәni ishki jәne syrtqy sayasatqa tikeley qatysy bar saual osy! Alda parlamenttik jәne preziydenttik saylau kele jatyr. Ózderin úsynbasa da, qoy terisin jamylghan qasqyr sekildi eskiqazaqstandyqtar, júdyryqtay júmylyp, bar aqshasyn salyp, jalpydemokraiyalyq úrandardy jalau hәm jeleu etip, eldegi obektivti jәne subektivty qiyndyqtardy tilge tiyek etip, narazy elektorattyng әleuetin paydalanyp, sayasy alangha shygha kelmeydi dep kim kesip-piship aita alady?!

Ýshinshiden, halyq pen biylik organdary arasynda belgili bir dialogtyng nyshany bayqala bastaghanday. Áriyne, biylikti jerden alyp, jerge salatyn, onyng kez kelgen bastamasyna syny kózben, ýirenshikti, «eskiqazaqstandyq» әuperimdik iynersiyamen kele jatqan daghdyly opponentterdi «týsinuge» bolatn da shyghar, olar ýshin kez kelgen biylik – jau, dúshpan, sony synau arqyly olar qoghamnyng birshama bóligining aldynda ózining sayasy úpayyn jinay alady: «kórdiniz be, qanday batyr, tura Toqaevtyng ózin synaydy, ne degen kózsiz batyr!» degen júrt әli de barshylyq. Biraq ol synnyng astarynda ne túr? El jaghdayyn oilaghan demokratizm be? Álde belgili bir, antitoqaevshyl klandardyng jaghymdy úrandardy jamylyp, elding kózine týskisi keletini me? Álde, Qazaqstan sekildi túraqty memleketting shyrqyn búzghysy keletin syrtqy kýshterding sasyq dәmesi me? Biylik ýshin talasta «anqau elge aramza molda» degendi eshkim әzirshe joqqa shyghara qoyghan joq,

Shynyn aitu kerek, biylik te ózi sol syndargha sebep berip otyrady. Qatardaghy qogham belsendilerin auyr jazamen sottap, týrmege toghytady. Keybir oligarhtar tәuelsiz BAQ-qa aryz jazyp, onyng redaktoryn qamaqqa alady. Parlamenttegi kvazioppozisiyalyq partiyalardy orynsyz dәripteydi. Jasyratyn nesi bar, Nazarbaev túsynda memlekettik BAQ-qa arnalghan «qara tizimge» ilingen úiymdar men túlghalar әli de joq emes.

Osy túrghydan alghanda, preziydent Toqaev bastaghan parlamenttik reformagha az da bolsa, ýmit bar.

Alayda ol ózgeristi biylik ne ýshin bastady? Bazbireuler aityp jýrgendey ózining sayasy ghúmyryn úzartu ýshin be? Álde shynymen de Qazaqstanda biylikting ýsh tarmaghynyng tepe-tendigin qúryp, shyn mәninde Jana, Ádiletti Qazaqstan ornatu ýshin be?

Ekinshisine sengim keledi.

Ámirjan Qosan

Abai.kz