ءبىرىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: مادەنيەت سالاسىندا نە ىستەلدى؟

ەكىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: قازاق ادەبيەتىندە قانداي جاڭالىق؟

ءۇشىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: قازاقستان ەكونوميكاسى قانداي كۇيدە؟

ءتورتىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: دۇنيەجۇزىلىك دوداعا تۇسكەن ديپلوماتيا

ءوتىپ بارا جاتقان 2025 جىلداعى ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتى، ياعني مەملەكەتتىك يدەولوگياسىندا بولعان جاڭالىقتار تۋرالى جازۋ، ءبىر جاعىنان وڭاي، ەكىنشى جاعىنان، قيىن.

وڭاي بولاتىن سەبەبى سول: مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى كوز الدىمىزدا، ول تۋرالى وكىمەتتىك جانە وكىمەتتىك ەمەس، سوعان قوسا ءوزىن تاۋەلسىز سانايتىن باق، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى الۋان-ءتۇرلى تۇلعالار كۇندەلىكتى سارناپ جاتىر. كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق اعايىن ول اقپاراتتان حاباردار ءارى ءوز ءتۇيىنىن ءتۇيىپ جاتىر دەپ ويلايمىن.

قيىن بولاتىنى سول: ىشكى ساياسات دەگەن قۇبىلىستىڭ ءوزىن ولشەپ-ءپىشىپ، بەلگىلى ءبىر فورمالدى قالىپقا سالىپ قويۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، مەملەكەت قابىلداپ جاتقان كەز كەلگەن شەشىم، قۇي، ول قارجىلىق، ەكونوميكالىق بولسىن، قۇي، ول الەۋمەتتىك بولسىن، قۇي، ول قۇقىقتىق، بيۋروكراتيالىق بولسىن، قۇي ول، تازا ساياسي بولسىن، ءبارى دە يدەولوگياعا ءبىر جاعىنان باعىنىشتى، ەكىنشى جاعىنان سوعان ىقپال ەتەدى، ءوز دەگەنىنە يدەولوگيانى كوندىرەدى.

ءوز باسىم ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىندا وسى جىلى ورىن العان ءۇش تەندەنتسيانى عانا اتار ەدىم.

بىرىنشىدەن، مەملەكەت، ءسوزسىز (جانە قانشاما سىنشىل بولساق تا، ول جاعىن مويىنداۋىمىز كەرەك) ىشكى ساياساتقا دەن قويا باستادى. ونىڭ ءبىر قۇجاتتىق-دەرەكتىك دالەلى – ىشكى ساياساتتىڭ باستى، باسىم باعىتتارىن بەلگىلەگەن تۇجىرىمدامانىڭ پرەزيدەنت جارلىعىمەن بەكىتىلۋى.

ءوز باسىم ونداعى «ەستيتىن مەملەكەت»، «ءارتۇرلى پىكىر – ءبىرتۇتاس ۇلت» دەگەن قاعيداتتارىن قوس قولىمدى كوتەرىپ قولدايمىن. تەك ءبىر عانا ءوتىنىش سول: ادەمى سوزدەر قاعاز جۇزىندە قالماي، ءومىر سالتىنا اينالسا.

ەكىنشىدەن، الۋان ءتۇرلى پىكىرلى (پليۋراليستىك), وڭ مەن سولعا، بيلىكشىل جانە وپپوزيتسيالىق، ەكەۋىن دە جاقتىرمايتىندار بوپ بولىنگەن قوعامدا قازاقستان دەگەن تاۋەلسىز (مەن ىلعي دا بۇل ءسوزدى باس ارىپپەن جاسامىن، ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا ودان اسقان قۇندىلىق جوق) مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا (ول، ەڭ الدىمەن، ەل ىشىندە ىردۋ-دىردۋ بولماي، ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋ ءۇشىن كەرەك), جەر تۇتاستىعىنا، ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەرگە قاتىستى قاعيداتتار بايلانىستى ورتاق، جالپىۇلتتىق كەلىسىم ورنىعا باستاعان سياقتى. ياعني، قازاقستان سەكىلدى ءوزىنىڭ باسقادا جوق الۋان-ءتۇرلى ەرەكشەلىگى بار مەملەكەتتە قوعام تاراپىنان جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە كونسەنسۋس قالىپتاسا باستاعان سياقتى. ول بيلىكتىڭ ەمەس، ەلدەگى مەملەكەتشىل كۇشتەر مەن ازاماتتاردىڭ، قازاق حالقى مەن ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا ەتنوستاردىڭ دانالىعىنان دەپ بىلەمىن.

بۇل ۇلتتىق كەلىسىم، اسىرەسە، قوعامنىڭ ەسكى قازاقستان وكىلدەرىنە دەگەن جيىركەنىشتى ءھام جەككورىنىشتى كوزقاراسىنا دا قاتىستى. ماسەلەن، كەشە عانا بۇرىنعى پرەزيدەنت نازارباەۆ رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينمەن وڭاشا كەزەسكەنى تۋرالى اقپارات تاراپ جاتىر. ونىڭ استارىندا نە بار؟ ءمانى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا تىكەلەي قاتىسى بار ساۋال وسى! الدا پارلامەنتتىك جانە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەلە جاتىر. وزدەرىن ۇسىنباسا دا، قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر سەكىلدى ەسكىقازاقستاندىقتار، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، بار اقشاسىن سالىپ، جالپىدەموكرايالىق ۇرانداردى جالاۋ ءھام جەلەۋ ەتىپ، ەلدەگى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى قيىندىقتاردى تىلگە تيەك ەتىپ، نارازى ەلەكتوراتتىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ، ساياسي الاڭعا شىعا كەلمەيدى دەپ كىم كەسىپ-ءپىشىپ ايتا الادى؟!

ۇشىنشىدەن، حالىق پەن بيلىك ورگاندارى اراسىندا بەلگىلى ءبىر ديالوگتىڭ نىشانى بايقالا باستاعانداي. ارينە، بيلىكتى جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن، ونىڭ كەز كەلگەن باستاماسىنا سىني كوزبەن، ۇيرەنشىكتى، «ەسكىقازاقستاندىق» اۋپەرىمدىك ينەرتسيامەن كەلە جاتقان داعدىلى وپپونەنتتەردى «تۇسىنۋگە» بولاتن دا شىعار، ولار ءۇشىن كەز كەلگەن بيلىك – جاۋ، دۇشپان، سونى سىناۋ ارقىلى ولار قوعامنىڭ ءبىرشاما بولىگىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ساياسي ۇپايىن جيناي الادى: «كوردىڭىز بە، قانداي باتىر، تۋرا توقاەۆتىڭ ءوزىن سىنايدى، نە دەگەن كوزسىز باتىر!» دەگەن جۇرت ءالى دە بارشىلىق. بىراق ول سىننىڭ استارىندا نە تۇر؟ ەل جاعدايىن ويلاعان دەموكراتيزم بە؟ الدە بەلگىلى ءبىر، انتيتوقاەۆشىل كلانداردىڭ جاعىمدى ۇرانداردى جامىلىپ، ەلدىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلەتىنى مە؟ الدە، قازاقستان سەكىلدى تۇراقتى مەملەكەتتىڭ شىرقىن بۇزعىسى كەلەتىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ساسىق دامەسى مە؟ بيلىك ءۇشىن تالاستا «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەندى ەشكىم ازىرشە جوققا شىعارا قويعان جوق،

شىنىن ايتۋ كەرەك، بيلىك تە ءوزى سول سىندارعا سەبەپ بەرىپ وتىرادى. قاتارداعى قوعام بەلسەندىلەرىن اۋىر جازامەن سوتتاپ، تۇرمەگە توعىتادى. كەيبىر وليگارحتار تاۋەلسىز باق-قا ارىز جازىپ، ونىڭ رەداكتورىن قاماققا الادى. پارلامەنتتەگى كۆازيوپپوزيتسيالىق پارتيالاردى ورىنسىز دارىپتەيدى. جاسىراتىن نەسى بار، نازارباەۆ تۇسىندا مەملەكەتتىك باق-قا ارنالعان «قارا تىزىمگە» ىلىنگەن ۇيىمدار مەن تۇلعالار ءالى دە جوق ەمەس.

وسى تۇرعىدان العاندا، پرەزيدەنت توقاەۆ باستاعان پارلامەنتتىك رەفورماعا از دا بولسا، ءۇمىت بار.

الايدا ول وزگەرىستى بيلىك نە ءۇشىن باستادى؟ بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ءوزىنىڭ ساياسي عۇمىرىن ۇزارتۋ ءۇشىن بە؟ الدە شىنىمەن دە قازاقستاندا بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن قۇرىپ، شىن مانىندە جاڭا، ادىلەتتى قازاقستان ورناتۋ ءۇشىن بە؟

ەكىنشىسىنە سەنگىم كەلەدى.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz