Tóken IBRAGIMOV,
Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng diyrektory:

Esim-soyy elge mәshhýr Tóken Ibragimov 32 jyldan beri Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng diyrektory. Astanalyq jurnalist Beken Qayratúlymen әngimesinde de 32 jyl boyynda Abaydy ýzbey oqyp kele jatqanyn aitqan ol «Keyde osy kisige «qatty renjip» qinalamyn» dep shynyn aqtarady jәne «Shәkәrimning ishinde taghy bir Abay otyr» deydi. Búl súhbatynda shejire Tókeng sonday-aq Shәkәrim qajynyng taghdyry men qajynyng úly Ahattyng kisiligine qatysty jәne sonau qiyn-qystau zamannyng qaltarysynda qalyp, kómeskelene týsken jayttardan syr shertedi.
– Tóken agha, Astanagha hosh kelipsiz. Qanday sharuamen jýrsiz?
– Osynda Abay oqulary ótedi dep Astana qalasy әkimdigi men Tilderdi damytu basqarmasy shaqyrghan song kelip qaldym. Sharuam sol, tyndar qúlaq bolsa, bir auyz sóz aitam da, qaytam.
– Tyndar qúlaq nege bolmasyn, sóz aitar dualy auyz bolsa. Az-kem әngime-dýken jasap jibersek qalay qaraysyz? Júmysynyz orynsha ma?

Tóken IBRAGIMOV,
Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng diyrektory:

Esim-soyy elge mәshhýr Tóken Ibragimov 32 jyldan beri Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng diyrektory. Astanalyq jurnalist Beken Qayratúlymen әngimesinde de 32 jyl boyynda Abaydy ýzbey oqyp kele jatqanyn aitqan ol «Keyde osy kisige «qatty renjip» qinalamyn» dep shynyn aqtarady jәne «Shәkәrimning ishinde taghy bir Abay otyr» deydi. Búl súhbatynda shejire Tókeng sonday-aq Shәkәrim qajynyng taghdyry men qajynyng úly Ahattyng kisiligine qatysty jәne sonau qiyn-qystau zamannyng qaltarysynda qalyp, kómeskelene týsken jayttardan syr shertedi.
– Tóken agha, Astanagha hosh kelipsiz. Qanday sharuamen jýrsiz?
– Osynda Abay oqulary ótedi dep Astana qalasy әkimdigi men Tilderdi damytu basqarmasy shaqyrghan song kelip qaldym. Sharuam sol, tyndar qúlaq bolsa, bir auyz sóz aitam da, qaytam.
– Tyndar qúlaq nege bolmasyn, sóz aitar dualy auyz bolsa. Az-kem әngime-dýken jasap jibersek qalay qaraysyz? Júmysynyz orynsha ma?
– Semey qalasynda ornalasqan Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng diyrektory bolyp qyzmet atqarghanyma juyqta 32 jyl 5 ay bolady. Sodan bergi mening júmysym tanertennen keshke deyin bolmaghanda Abaydyng bir sózin oqyp qalu. Sol jalghyz sózge basymdy iyip qyzmet jasau. Sol jalghyz sózding yghymen júmys jýrgizu. Otyz eki jyl Abaydy oqyghannan keyin maymyl bolsang da, bir nәrse úghasyng emes pe?
– Mysaly...
– Mysaly, Abaydyng «mahabbatsyz dýnie bos» degen sózin sen siyaqty jurnalister kóp aitady. Ol olay emes, dúrysy: «Mahabbatsyz dýnie dos». Oilap qarasanshy, qalay «mahabbatsyz dýnie bos» bolady? Abay: «Mahabbatsyz dýnie dos, hayuangha ony qosyndar!» – dep aitqan. Múndaghy oiy men jýreginde imany mahabbaty joq adam dýniyege dos (veshizm) bolatynyn aityp túr. Abaydyng aitatyn «mahabbaty» qyz ben jigit arasyndaghy sýiispenshilik emes. Ol – basqa mahabbat. Óte ýlken dýniye. Osynday ýlken mahabbaty bolmaghan adam zamandy tanymaydy. Oghan dýnie jaqyn túrady. Mine, «dýnie dos» degen – osy. Zamandy tanymaghan adam qaytedi? Jemqor bolady, ony qazirgi korrupsiya dep úghynyz.
Biz Abaydy týk te tanymaymyz. Tanymaghan song úqpaymyz. Adamdarda Abay aitqan «ýlken mahabbat» bolghan da ghana dýnie onalady. Ol: úly ghúrypyn, últtyq mýdden, tynyshtyghyn, tilin, dinin. Osylardy sýi. Sol «ýlken mahabbat».
–  Tóke, osy Abay qanday adam?
– Abay – súmdyq «onbaghan» adam. Adamdy tiridey óltiredi, janyng shyqpay túryp, jýregindi suyryp alady. Maghan aitady-au: «Birindi biring ghizat etis, túrghanday beyne qorqyp jәne shoshyp», – deydi. Qarashy, qorqyp otyrghanym az bolghanday jәne shoshuym kerek. Oipyrym-ay, Abayda «ash týiening kýisegenindey» deytin zәrendi úshyratyn teneu bar. Búl súmdyq qoy, týiening ózi ash, ol qaytip kýiseydi? Búdan artyq qanday qasiret boluy mýmkin? Al endi Abaymen sóilesip kór. Qara shal – óte qiyn adam. Keyde osy kisige «qatty renjip» qinalamyn, qarap otyryp adamnyng masqarasyn shygharady ghoy. Adam siyaqty birdene aitayyn desen, bәrin aityp tastaghan. Qalay renjimeysin...
–  Sizding boyynyzgha Abaydyng «uy» әbden  taraghan-au shamasy. Zar men zaharyn kýnde jútasyz ba?
– Dәl taptyn, bala... Men – Abaydy oqi-oqi  kәdimgidey ulanap qalghan pendemin. U basyma shyqqanda jaman sayajayyma baryp,  japadan jalghyz jatyp alamyn.  Abaydan qashqan týrim. Qashsam da qútylmaymyn, bәribir týnde kelip biylep alady. Bir qarasam, Abaydy oqyp otyrghanym. Tura týn ortasy bolghanda elesi keledi. Bylay... qabyrghalap kelip, qarsy aldyma shyghyp alyp: «Ói, sen birdeme úghyp otyrsyng ba?» – deydi ghoy. Osydan keyin qalay kýiinbeysin? Mening týk týsinbey otyrghanymdy bilip qoyady. Mine, búl, sonday adam.
Keyde otyryp alyp ashulanam. Abaymen renjisip qalghanda múnymdy  aityp marqúm Qayym Múhamethangha barushy edim. Ol kisi: «I-i-i, sen nemenege býlinip jýrsin?» – deydi. Men aitamyn: «Qayym agha,  Abaydy óz aghayyndary qamshynyng astyna alyp, jon arqasyn tilip sabady.  Mal bar, dәulet degen jetedi. Aldyna týsetin ózinen aqyldy adam joq. Osy Abaydyng ólende nesi bar? Elge aqyl aityp qajeti qansha? Bardy da, tayaq jedi. Tapqan qyzyghy osy ma?» – deymin. Qayym agha aqyldy adam ghoy, kenkildep túryp kýledi. Osyny aitamyn da, shay da ishpey ketip qalamyn.
– Siz ótkendegi bir súhbatynyzda «Abay, Shәkәrim, Múhtar әlemi – tútas dýniye» depsiz. Olarda Abay siyaqty «qiyn» adamdar ma?
– Oibay-au, olar men siyaqty jaman adamdar boylay almaytyn sheksiz әlem emes pe? Múhtar Áuezov  – Abay emgen uyzben auyzdanghan soyqan ghoy. Alghash gharyp  tanyghanda oqyghany – Abaydyng ólenderi men qara sózderi. Múhtar marqúmnyng ózining jazghany bar: «Alghash moldadan gharyp tanyp ýige kelsem, atam Áuez basqa balalar siyaqty qozy-laqpen oinatyp qoymay, Abaydyng ólenderin oqytyp qoyatyn», – deydi. Osylay Abaymen auyzdanghan Áuezovting bilimi bizge qaydan kýsh beredi? Onyng ýstine, ózi de sózsoqty adam.  Ekeui qosylyp alghanda «mening kýnim kýn emes». Endi oghan «týrmede» jatyp-jatyp jana bosaghan Shәkәrim kelip qosyldy. Búnyng ózi – ýlken anomaliya. Qazaqsha aitqanda, qoyanjym siyaqty dýniye, oidyng qaydan shyghyp jatqanyn, sózding astary qayda ketip barady, týk anghara almay qalasyn.  «Mektep» degen – osy, «dәstýr» degen – sol. Osyny shala-púla úghyp alamyz da, basqagha jetkize almay әlegimiz shyghady-au. 
– Biz Abaydy ótken ghasyrda kommunistik iydeologiya túrghysynan nasihattap keldik. Sonyng ózinde asyp-tógilip jatty. Oghan, siz aitqanday, Shәkәrim kelip qosyldy. Qazir osylargha jamau qospay, «taza qazaqsha» týsinetin zaman kelgen joq pa?
– Qazir uaqyt ózgerip ketti. Abaydyng ózin mýlde qayta qarau kerek. Nege? Abaydy eng tereng týsingen, Áuezovten de artyq bilgen, danagóiding jatyryn jaryp shyqqan, tiridey sózin tyndap, ónegesin alghan, oqyghan, iygergen, tyrnaqtay kýninen qasynda jatyp sózin jattaghan adam – Shәkәrim Qúdayberdiúly. Eger de Shәkәrimdi bylay taman aparyp ainaldyryp kórsen,  Abaydyng jana týri shygha keledi. Bylaysha aitqanda, Shәkәrimning ishinde taghy bir Abay jatyr. Biz osy jana Abaydy týstep-týgendep, tanyp, «myna taghylym Abaydyng qay oiynyng balamasy, qalay týrlenip, qanday qaynardan aghyp shyqty?» degen súraqtargha jauap tappasaq, Abay tolyq ashylmaydy.
– Ne isteuimiz kerek?
– Ómiri óstip, ótirik talasyp jýremiz. Meniki – jay bir  aita salghan sóz. Áytpese, Abaydy ashu qiyn. Qazirgi aqyndardyng óle jatqanynda 4-5 tom, keybireulerinde 15-20 tom óleng jinaqtary bar. Abayda bar bolghany 176 ólen, 3 poema, 45 qarasóz, 1 maqala. Al oqysan, tausylmaydy.
– Bir maqalasy ne turaly edi?
– Álgi «Qazaqtyng shyghu tegi turaly» dep atalatyny. Shyqqan tegindi týsindirip beredi. Abay – tarihshy...
– Osy maqalasynda  Abay «qazaqtyng shyqqan tegi – monghol» dep nege aitty eken?
– Onday sóz bar. Biraq Abay – biz sekildi arnayy zerttemegen adam. Keybir mәselede onday týsinigi  bolghan shyghar.  Mýmkin bir derekten alghan shyghar. Onysy bizge jetpegen. Tipti alghash  «Dala uәlayaty» gazetine «Bolys boldym, minekiy», «Jazdygýni shilde bolghanda» deytin ólenderi shyqqangha deyin ózining jazghandaryna nazar audarmaghan. Keyin baryp, «ói, mynau kerek eken ghoy!» dep jazghan dýniyelerin rettep jinay bastaghan.
– «Dala uәlayatyna» ólenderi qay jyly shyghyp jýr?
– 1886 nemese 1889 jyldardyng biri. Dәl esime týspey túr. Osydan keyin sózine ózi mәn bergen. Ólenderin nasihattay bastaghan. Kórshi-qolan, sóz biletin aghayyn-tughandar kóshirip alyp oqityn bolghan. Onyng syrtynda tobyqtylar – bóspeleu júrt. «Bizding Abaydyng sózi» dep basqa elge úzatylghan qyzdarynyng jasauyna aqynnyng ólenderin qosyp jiberetin bolghan.

<!--pagebreak-->

– Aqynnyng qanday ólenderin qyzdyng jasauyna qosty eken?
– Ýilenu toyy, mahabbat toyy bolghannan keyin «Ayttym sәlem,  Qalamqas», «Kózimning qarasy»... degen siyaqty qyrlanyp-syrlanyp, bylqyldap-búlghaqtap, sózi júpar atyp túratyn ólenderin jasaugha qosqan boluy kerek. Abay ólenderinde  mәdeniyetti erotika basym. Ol sezim ghoy. Sezim bolmasa, poeziya tumaydy.
– Abaydy alghash tanyghan Alash ziyalylary dep jýrmiz. Osy qanshalyqty aqiqat?
– Alash ziyalylary Abaydy tanugha úmtyldy. Biraq bәri emes. Mysaly, 1909 jyly Abay ólenderining alghashqy jinaghyn Peterbordan shygharugha at salysqan adamnyng biri – Álihan Bókeyhanov.
– Buraganskiyding baspasynan shyqqan jinaqty aitasyz ba?
– Sony aitam. «Buraganskiy» dep  ghalymdar qate jazyp jýr. Shyn aty – Iliya Boraganskiy. Qyrym tatarynyng túqymy. Ózi professor, kalligrafist bolghan.
– Peterborda túrghan ba?
– IYә, sonda túrghan. Boraganskiydyng baspasyn tauyp berip jýrgen –Álihan Bókeyhanov. Ári Abaydyng shygharmasyn ózimen birge alyp jýrip halyqqa nasihattaghan da – Bókeyhanov. Mysaly, Pavlodardan 100 shaqyrym jerde «Túz qala» deytin kent bar. Ótken ghasyrdyng basynda osy jerde Álihandy patsha sheneunikteri tútqyndaghan. Tútqyngha alynghan adamdy týrmege jappay túryp, alyp jýrgen dýniye-mýlkin tekserip, hattama jasaytyn tәrtip bolghan. Ol qazir de bar. Sondaghy Álihandy tútqyndau barysynda toltyrylghan hattamada «Abaydyng ólender jinaghy – 1, baghasy –100 tenge» dep jazypty.
–  Janaghy Peterbordan shyqqan Abay  ólenderin jinap, baspagha  dayyndaghan da Álihan Bókeyhanov pa?
– Joq. Abaydyng ólenderin jinap әzirlegen – Kәkitay.  Ózi de Peterborgha Álihanmen birge barghan. 1912 jyly Kәkitay Ysqaqov qaytys bolghanda Álihannyng jazghan qazanama maqalasy bar. Sonda aitady: «Marqúm Kәkitay ekeumiz Peterborgha baryp, Abay ólenderining jinaghyn shygharyp edik. Eski  jazudan audaryp, Kәkitay jana gharipke týsirip edi...» deydi.
–  1918 jyldyng basynda Alashorda ýkimeti Semeyge kóship keldi. Olargha Abay túqymdarynyn  býiregi búryldy. Solay ghoy?
– Mynany bilip alghyn. Alashqa Abay túqymdarynyng býiregi búryldy ma, joq pa, bilmeymin. Biraq Alash azamattary Abaydyng ataghyna, túqymyna yqtap Semeyge keldi. Sebebi, onda ózi oqymysty, ghalym, qayratker Abaydyng balasy Túraghúldyng kózi tiri túr. Búl – bir. Ekinshiden, qazaq mәdeniyetine qatysty alghashqy ortalyq Semeyde qúryldy. Ony esep komiyteti dep ataghan. Qazirgi mәdeniyet ministrligi siyaqty mindet atqarghan. Onyng úiymdastyrushy mýshelerining ishinde Abay boldy. Odan keyin, túnghysh ólketanu múrajay negizinde ghylymiy-kópshilik kitaphana Semeyde ashyldy. Taghy da Abay úiymdastyrushylar qatarynda boldy. Patshalyq Resey geografiyalyq qoghamynyng Semeyde bólimshesi ornady. Onyng mýshesi – Shәkәrim Qúdayberdiúly.  Osylay qazaq topyraghyndaghy  alghashqy mәdeniyet nýkteleri Semeyde ashyldy. Barlyghy belgili dәrejede júmys istep túrdy. Ári Abaydyng balasy Túraghúldyng yqpaly halyq arasynda tótenshe kýshti edi.  Osylay Semeyge Alashorda keldi.
– Túraghúl Alashtyng qataryna qosylyp  qyzmet atqardy emes pe?
– IYә, Túraghúl Alashordanyng tapsyrmasymen Torghaygha baryp, әsker bastap әkelgen. Semeyde Alash milisiyasyn qúrugha qatysqan. Olary kәdimgidey qyzyldarmen soghysyp jenip ketken. Odan keyin Semeyde «Jәrdem» degen baspa boldy. «Tan», «Saryarqa» jurnaldary osynda basylyp túrdy.  Túraghúl Alashty qoldap kósiltip-kósiltip maqalalar jazdy. Janaghy basylymdar tóniregine Rayymjan Mәrsekov, Halel Ghabbasov, Biyahmet Sәrsenov sekildi ghalamattar jinaldy.
– Osy basylymdardy kim qarjylandyryp túrdy?
– Ózimizding auyldaghy qazaqtyng baylary qarjylandyryp túrghan. Mәsele bylay bolghan ghoy. Jogharydaghy ghalamattardan basqa Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatovtar aqyldasyp otyryp, sayasatqa qarsy maqalany  búrq etkizedi. Jandarmdar maqala avtoryn sol kýni týrmege jauyp tastaydy. Áytpese jurnalgha aiyppúl salady. Ziyalylar jurnalgha aiyppúl saldyrghansha, ózderi baryp týrmege jatyp shyghady. Sodan әlgi oqyghandar el ishine jaushy shaptyrady. «Azamatymyzdy týrmege qamap qoydy, shygharyp alatyn qarjy jiberinder!» deydi. Qazaq qyzyq halyq qoy, «Oybay, pәlenshekeng Sibirge aidalyp ketpesin!»  dep baylar aqsha beredi. Sol aqshagha әlgiler gazet-jurnalyn shygharatyn bolghan. Aqsha tausylatyn kezde taghy bireui «tentek» maqala jazyp,  әlgi әdisti qaytalaydy. Osylay kýn kórgen.
–  Shәkәrim qajy Semeyde qúrylghan Shyghys Alashordanyng Bas qazysy bolghany jayly  derek bar ma?
– E, ony elding bәri biledi. Semeydegi Alashorda býgingining tilimen aitqanda, Shәkәrimdi Jogharghy sottyng tóraghasy etip saylaghan. Ol turaly ózining «Úmtylghannyng ómiri» deytin shygharmasynda jazyp ketken. «Qazylyq isteyin dep barsam, eshkim oryn bermeydi. Qyzyldarmen biylikke talasyp qyrqysyp jatqan kez. Sodan bereke bolmaytynyn bildim de, «ishim auyrdy» dep auylgha ketip qaldym» deydi.
– Siz Shәkәrim qajynyn  ólimi jayynda ne bilesiz?
– Áli aitylmay jýrgen mynaday bir aqiqat bar. 1931 jyly 5 qyrkýiekte ýlken kóterilis bolghan.
– Qay jerde?
– Shynghystauda. Sonymen birge Shúbartauda da kóterilis bolghan. «Osy eki kóterilisti úiymdastyrushy Shәkәrim»  degen el arasynda sóz taraghan.  Kóterilisti Semeyden әsker shyghyp basyp tastaghan. Odan keyin kóteriliske qatysqan adamdar top-top bolyp jansaughalap tau-tasqa qashady ghoy. Osylay apalas-tópeles bolyp jatqan tústa Qarabúlaqtaghy shoshalasynda otyrghan Shәkәrimge ózining balasy Ziyat keledi. Qasynda Ázimbaydyng Berdeshi bar.  Olar aitady: «Jýriniz, Qytay asamyz!» – deydi. Qajy ýndemey otyra beredi. Sózge Berdesh aralasady: «Siz birge jýriniz! Ol jaqqa sizdi ertip aparsaq, bedeldi bolamyz. Barmasanyz, óltirip, sýieginizdi әketemiz. Onyng ózi bizge bedel bolugha jarap jatyr», – deydi. Berdesh –  әsire qatygez adam. Arghy betke óterinde tiline kónbegen ózining tuystaryn týgel atyp ketken.  Sonymen Berdesh qajyny kóndiredi. Shәkәrim aitady: «Jaraydy, aitqandaryng bolsyn. Mening Botaqan asuynda jasyrghan qoymam bar. Ishinde jazghan kitaptarym qalyp barady. Soghan baryp keleyin».
Qytay asyp ketuge saylanyp otyrghan top sonda da qajygha senbey, ózining ataqty qonyr atyn alyp qalyp, syryn bilmeytin tory qasqany mingizip jiberedi. Eger qonyr at taqymyna tiygende,  eshkimge ildirmes edi. Sonymen Shәkәrim qoymasyna ketip bara jatyp, jolda bandylardy quyp jýrgen qyzyl әskerding kózine týsip qalady. Olar: «Oybay, bandylardyng bireui әne, ketip bara jatyr, ústayyq!» – dep túra úmtylady. Shәkәrim jaryqtyq túra qashady. Osylay atyp jibergen.
–  Áskerler qashqan adamnyng Shәkәrim qajy ekenin tanymaghan ba?
– Árkim әrtýrli aitady. Shyn mәninde atqangha deyin tanymaghan. Aqyry atqan әskerler qajynyng sýiegin týiege artyp, Baqanasqa alyp keledi. Shetteu bir qoragha týsip, «sýiekti  endi ne isteymiz?» dep otyrghanda bir top әskeri bar Qarasartov keledi. Kele salyp aighaylaydy: «Bәrindi qúrtam, joghaltam, nege atasyndar!» – deydi. Sebebi, «Shәkәrimdi tiridey ústa!» degen tapsyrma alyp kele jatqan beti eken. Sol jerde ýshtikting sotyn úiymdastyryp, «osylay da, osylay, qatty qarsylyq ýstinde Shәkәrim oqqa úshty» dep hattama toltyrady.
Bәri bitkennen keyin topyrlap jýrgen júrtqa: «Myna mýrdeni alyndar, ózdering jerlender!» – deydi. Eshkimnin  batyly jetip, mәiitti jerleuge ala almaydy. Qyzyldar ótirik «jem tastap» kim kelip sýiekti alsa, sony taghy atqaly túrghanyn júrt biledi. Osy oqigha kezinde managhy Berdesh bastaghan top, ishinde Shәkәrimning ýlken úly Ziyat bar, bir belding astyndaghy saydyng ishinde tyghylyp otyrady. Búl 1931 jyly qazan aiynyng 2-si kýni bolatyn. Erteninde Berdesh bastaghan top sýiekti jerleuge batyly jetpey, týgeldey Qytay asyp ketken.

<!--pagebreak-->

–  Sodan qajyny kim jerlegen?
– Tang atqannan keyin әskerler qajynyng mәiitin  alyp ketedi. Ana saygha aparady, myna saygha aparady. Olardyng artynan kózge týspey, Kәrimqúldyng Qabyshy degen azamat erip otyrady. Ákesi Kәrimqúl Shәkәrimmen zamandas, әri qúda-qúdandaly adamdar eken.  Bir zamatta әskerler mәiitti Qúrqúdyqqa alyp keledi. Búl arada Maybasardyng bәibishesi May apang qaytys bolghanda ziratyn túrghyzu ýshin topyraghyn qazyp, kirpish qúighan ýlken apan bar eken. Soghan әkelip  qajynyng mәiitin  tiginen tastap ketedi.
– Osynyng bәrin әlgi Qabysh kórip túrghan ba?
– IYә, kózimen kórgen jalghyz adam osy – Qabysh. Alystan baqylap qarap túrghan.
– Artynan Ahatqa mýrdeni tauyp bergen kim?
– Osy Qabysh. Alghash 1958 jyly ertip baryp kórsetti.
– Ákesi atylghanda Ahat qayda jýrgen? Ol da Qytay asyp ketken be?
– Ahat Qytaygha barmaghan. Ol 1929 jyly  týrmege qamalyp, sottalyp ketken. Ákesi ólgen song bosap shyqqan. Bertinde ózin sottaghan adamgha rahmet aityp, qúshaqtap betinen sýiip әlek bolatyn jaryqtyq. «Nege olay isteysiz?» degenderge: «Eger meni osy adam sottap jibermegende, bәribir әkeme ilesip tayrandap jýrip, birge atylyp keter edim», –  deytin. Rasynda osy sózining jany bar.
Ahat týrmede qoyan baghypty. Ol turaly  Tóleujan Smayylovtyn  kitabynda jazylghan. Osy kitaptan kóp derek tabugha bolady.
– Tóleujan Smayylov ta týrmede bolghan ba?
– Joq. Týrmede jatqan dosy Ahatty Tóleujan Smayylov izdep barghan. Qoyanyn baghyp jýrip ózin izdep kele jatqan Tóleujandy bayqap qalghan Ahan: «Qash, Tóleujan, maghan jolama, qash, men – júqpaly aurumyn», – deydi eken. Onysy – men «Halyq jauy» atandym, kesirim saghan da tiymesin dep ózinshe dosyna qaljyndaghany.
–  Ahat jaryqtyq týrmeden bosaghanda aghasy Ziyat Qytay asyp ketken, әkesi oqqa úshty. Qalay kýn kórdi eken?
– Bertinde Ahannan  «әkeniz ólgennen song kýniniz ne boldy?» dep men súramaymyn ba. Sonda aitatyn: «Týrmeden shyqtym da, Qytay asyp keteyin dep oiladym», – deydi. Sodan Maqanshygha qaray jol tartqan.  Jolay súraghandargha «Maqanshyda túratyn Túraghúldyng qyzy Mәkenge ketip baram» dep aitady eken. Maqanshygha jetpey, jolda Mәkenning kýieui Úlyqbekti ústap әkele jatqan adamdargha kezigedi. Dereu rayynan qaytyp, Tarbaghataydy bókterlep basy aughan jaqqa jýre bergen. Bir qarasa, Lepsige kelip qalypty. Sodan poyyzgha otyrghan da, Almatydan bir-aq shyqqan. Sonda baryp Áuezovty panalaghan.
– Janaghy Qabyshtyng istegeni erlik eken.
– Búl týk emes. Qabyshtyng naghyz erligi mynau: әkesi Kәrimqúl men anasy Qanymgýl  qaytys bolghanda ózenning arghy jaghyndaghy óz auylynyng ziratyna jerlemey, adam ayaghy barmaytyn Qúrqúdyqqa әkelip, Shәkәrim qajynyng qasyna jerlegen. Qajynyng sýiegi jatqan apandy úmytyp qalmau ýshin osylay jasaghan. Onysyn eshkimge aitpaghan. El bolsa «mynanyng esi dúrys emes shyghar» degen de qoyghan. Qabyshtyng osy erligin baghalap, myna men eki jyl búryn Qúrqúdyqtaghy  әkesi men sheshesining basyna eskertkish túrghyzdym.
– Ahat әkesining mәiitin 30 jyldan keyin qazyp alyp qayta jerledi. Osy oqigha turaly naqty biletin adamnyng birisiz. Ne aitasyz?
– Qajynyng jatqan jerin 1958 jyly Ahat alghash kelip kórip ketkeni jayynda jogharyda aittym. Sodan 1961 jyly shilde aiynyng 27-si kýni  mýrdeni qazdy. Eki kýn qazyp, әkesining sýiegin tyrnaghyna deyin týgendep sanap aldy. Sodan tamyzdyng 8-i kýni Jiydebaygha aparyp, Abaydyng ziratynan 60 metr jerdegi dónning ýstine jerledi. 1984 jyly Ahattyng ózi dýniyeden ótkende dәl osy aragha әkesining qasyna aparyp, men óz qolymmen jerledim.
– Shәkәrim qajynyng sýiegin qazyp alghannan keyin ekinshi ret qalay jerledi?
– Jiydebayda Árhamnyng úly bar edi. Sonyng ýiine әkelip, shamadandaghy sýiekti qoydy. Janazasyn shyghardy. Jetisin berdi. Segizinshi kýni jerledi. Ahat ghajap adam edi. Saghan mynany aitayyn: 1983 jyly jeltoqsannyng 23-i kýni «Ahattyng Reseyde túratyn balasy Fizuly qaytys boldy» degen habar keldi. Qayym Múhamethan ekeumiz baryp estirttik. Tura bir kýnnen keyin jeltoqsannyng 24-i kýni mening balamnyng ýilenu toyy bolatyn. Sodan qaytti deysiz ghoy: «Sender eshkimge aitpandar, men balamnyng toyyna qatysayyn», – dedi. Toygha qatysyp, erteninde óz balasyn jerleuge úshyp ketti.
–   Ahat әkesining aqtalghanyn kóre almaghan eken ghoy. Kózi tirisinde «әkem aqtalady, shygharmasyn halyq qayta oqityn bolady» degen sezimde boldy ma?
– Ahannyng taghy bir kisiligi qashan barsan, әkesining qoljazbasyn kóshirip otyratyn. Kóshirgenin senimdi adamdargha taratady. Ákesin aqtau turaly Qayym ekeui birigip tórt patshagha aryz jazdy. Onyng bәrin men jiberemin. Aldymen Brejnevke jazdy, habar bolmady. Artynan Andropovqa, Chernenkogha jazdy. Bizding hat barghansha, patshalar ólip qalatyn bir zaman ótti.
– Ataqty «qiqar» qariya Shәkir Ábenov turaly ne bilesiz?
– Shәkir Ábenov әulie adam edi. Asqan bilimdi, oryssha qanday sauatty. Ákesi Áben Abaymen shen talastyryp, bәsekelesip ótken. Abay Semeydegi ólketanu múrajayyna qyrdan dýniyeler jiberip túrghan. Áben bolsa odan asyp týskisi kelip, Ombydaghy dala muzeyine eksponattar tapsyrghan eken. Juyqta sonyng deregin taptyq. Shәkәrim aqtalghanda Semeyde ýlken jiyn ótti.  Kýn jauyp túr. Halyqtyng yqylasy sonday, birde-bir adam jiyndy tastap ketpedi. Osyghan Shәkir kelip qatysty. Ózing siyaqty jurnalister súrap jatyr: «Shәke, siz Shәkәrimdi kórdiniz be?» deydi. Sonda Shәkir: «Áy, Shәkerim menimen qúiryghyn sýrte me, ol ózi siyaqty bolys Ábenmen sóilesedi emes pe? Men ol kezde it quyp jayynda jýrgen jyndymyn», – deydi. Sonda jasy toqsannyng ýstinde. Bir auyz ótirik aita almaytyn adam edi. Basqa bireu bolsa qiystyryp soghyp jiberse, kim bilip jatyr?
– Sizben qatty dos bolghan deydi. Shyn ba?
– Ras. Ekeumiz qatty dos boldyq. Minezi qiqar, albaty adam shydamaydy.  Biraq bilmeytini joq. Ony taghy aita bermeydi. Birdemelerdi suyrtpaqtap súraymyn. Otyryp-otyryp alady da, tura tang atar aldynda eng bir jaqsy әngimelerdi aita bastaydy. Men qalghyp ketem. Oyana ketsem, jeti atamdy kóshirip boqtap otyrady. «Nege boqtaysyz?» desem, «Jәi, әnsheyin qalghyp ketken ekensin, oyatqanym ghoy» dep, juyp, shayady.
Shәkir biz siyaqty adamdarmen talaspaydy. Ol Maghjan Júmabaevtarmen sóilesedi. Zamandasy ghoy. Ol – Sәkenmen ýzengiles jýrgen adam. Iliyas, Beyimbettermen dostas-dәmdes bolghan adam.
– Aytpaqshy, Shәkir aqsaqal Sәken Seyfullinge atqosshy bolyp jýrgeni turaly birdene aitty ma?
– Aytty. 1931 jyly ashtyqtyng kýiip túrghan kezinde Sәken kәdimgi issaparmen Ýrjar, Maqanshy ónirin aralaugha shyghady. Qasyndaghy atqosshysy – Shәkir Ábenov. Shәkennen men «Sәkenge qalay erip jýrdin?» dep súraymaymyn ba. Jaryqtyq aitatyn: «Áy, anau Sәkening jaman jylauyq eken. At ýstinde sorayyp otyryp alady da, enkildep jylaydy-ay kelip», – deytin.
– Sәken nege jylady eken?
– Oibay-au, adamdar ashtyqtan qyrylyp jatqan joq pa? Jol boyy tenkiyip-tenkiyip ólip jatqan qazaq. Qoldan keler qayran joq. Sәken osyghan kýiinip zar enireydi ghoy. Býkil qazaq auzyna qaraghan adamnyng enkildegeni Shәkirge qorash kóringen shyghar. Bertinge deyin Sәkenning atyn aitpay, «jylauyq komissar» dep qyljaqtap otyratyn.
–  Shәkir atamyz Múhtar Áuezovpen de jora-joldas bolghan adam ghoy. Ol turaly birdeme aitty ma?
– Múhtar Áuezov Shәkirden ýlken. Sondyghy shyghar, Shәkir ol kisini qatty syilap otyratyn.  Ózim kuә bolghan bir oqighany aitayyn. Birde issaparmen Almatygha Jazushylar odaghyna barsam, Shәkir de sol jerde jýr eken. Meni kórip: «Áy,  beri jýr, ýstingi qabatta Múhtardyng úly Múrat otyr deydi, baryp kóreyik», – dedi. Bardyq. Múrattyn  qolynan qysyp biraz otyrdy. Alghash ret kórip otyr. Sodan «Áy, Múrat, sening әkeng baryp túrghan myljyng adam edi» dep, týieden týskendey dýnk etkizdi. Múrat tegi shaldyng minezin biletin bolar, jaylap qana «nege?» dep súrady. Sondaghy aitqany: «Qasym Amanjolov bar bir top aqyn toyghansha araq ishtik. Erteninde basym zyrqyrap túr eken. Ne isterimdi bilmey  qoyyn dәpterimdi ashyp jiberip, kózim týsken bir nómirdi tere bastadym. Sóitsem, Qúday atyp, Áuezovting ýiine týsippin. Meni birden tanydy. Ýni jyp-jyly «basyng auyryp túrsa, bizding ýige tez kele qal!» degeni. Shauyp jettim. Ýstelding ýstinde bir bótelke araq túr. Auzy ashyq. Sodan ketti: anau jaqta soghys bolyp jatyr, myna jaqta dýnie ózgerdi... úzynsonar әngime bastaldy. Ýnim óship, ózegim keuip ólip baramyn. Sózi biter emes. Birde ary qaraghanda dayyn túrghan staqangha araqty qúidym da, tartyp jiberdim. Áreng janym qaldy...» degeni bar.
– Shәkirding Jambyl aqyngha arnap shyghardy deytin shaypau-shalys  óleni bar. Sonysy ras pa eken?
– Jambylgha shygharghan Shәkirding óleni týbirimen ótirik. Men ózinen osyny on ret qaytalap súradym. Sonynda aitqan jauabyn jazyp aldym. «Men onday óleng shyghargham joq, eger shygharu kerek bolsa basqasha jaqsylap shygharmaymyn ba?» deytin.
– Sóz sonynda ne aitasyz?
– Basqa aitar joq. Astanalaryng aman bolsyn. Sender Abaydyng tughan kýnin 10 tamyzda toylap qoydyndar. Aqiqatynda Abaydyng tughan kýni – 23 tamyz.  Osyny eskersenizder bolghany.

Beken QAYRATÚLY,  Astana
«Jas qazaq» gazeti, №38, 2008 jyl.