قاجىنى اتقان قاراسارتوۆ ەمەس
توكەن يبراگيموۆ،
ابايدىڭ مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى:
ەسiم-سويى ەلگە ءماشھۇر توكەن يبراگيموۆ 32 جىلدان بەرi ابايدىڭ مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى. استانالىق جۋرناليست بەكەن قايراتۇلىمەن اڭگiمەسiندە دە 32 جىل بويىندا ابايدى ۇزبەي وقىپ كەلە جاتقانىن ايتقان ول «كەيدە وسى كiسiگە «قاتتى رەنجiپ» قينالامىن» دەپ شىنىن اقتارادى جانە «شاكارiمنiڭ iشiندە تاعى بiر اباي وتىر» دەيدi. بۇل سۇحباتىندا شەجiرە توكەڭ سونداي-اق شاكارiم قاجىنىڭ تاعدىرى مەن قاجىنىڭ ۇلى احاتتىڭ كiسiلiگiنە قاتىستى جانە سوناۋ قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ قالتارىسىندا قالىپ، كومەسكەلەنە تۇسكەن جايتتاردان سىر شەرتەدi.
– توكەن اعا، استاناعا حوش كەلiپسiز. قانداي شارۋامەن ءجۇرسiز؟
– وسىندا اباي وقۋلارى وتەدi دەپ استانا قالاسى اكiمدiگi مەن تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسى شاقىرعان سوڭ كەلiپ قالدىم. شارۋام سول، تىڭدار قۇلاق بولسا، بiر اۋىز ءسوز ايتام دا، قايتام.
– تىڭدار قۇلاق نەگە بولماسىن، ءسوز ايتار دۋالى اۋىز بولسا. از-كەم اڭگiمە-دۇكەن جاساپ جiبەرسەك قالاي قارايسىز؟ جۇمىسىڭىز ورىنشا ما؟
توكەن يبراگيموۆ،
ابايدىڭ مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى:
ەسiم-سويى ەلگە ءماشھۇر توكەن يبراگيموۆ 32 جىلدان بەرi ابايدىڭ مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى. استانالىق جۋرناليست بەكەن قايراتۇلىمەن اڭگiمەسiندە دە 32 جىل بويىندا ابايدى ۇزبەي وقىپ كەلە جاتقانىن ايتقان ول «كەيدە وسى كiسiگە «قاتتى رەنجiپ» قينالامىن» دەپ شىنىن اقتارادى جانە «شاكارiمنiڭ iشiندە تاعى بiر اباي وتىر» دەيدi. بۇل سۇحباتىندا شەجiرە توكەڭ سونداي-اق شاكارiم قاجىنىڭ تاعدىرى مەن قاجىنىڭ ۇلى احاتتىڭ كiسiلiگiنە قاتىستى جانە سوناۋ قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ قالتارىسىندا قالىپ، كومەسكەلەنە تۇسكەن جايتتاردان سىر شەرتەدi.
– توكەن اعا، استاناعا حوش كەلiپسiز. قانداي شارۋامەن ءجۇرسiز؟
– وسىندا اباي وقۋلارى وتەدi دەپ استانا قالاسى اكiمدiگi مەن تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسى شاقىرعان سوڭ كەلiپ قالدىم. شارۋام سول، تىڭدار قۇلاق بولسا، بiر اۋىز ءسوز ايتام دا، قايتام.
– تىڭدار قۇلاق نەگە بولماسىن، ءسوز ايتار دۋالى اۋىز بولسا. از-كەم اڭگiمە-دۇكەن جاساپ جiبەرسەك قالاي قارايسىز؟ جۇمىسىڭىز ورىنشا ما؟
– سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان ابايدىڭ مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعانىما جۋىقتا 32 جىل 5 اي بولادى. سودان بەرگi مەنiڭ جۇمىسىم تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيiن بولماعاندا ابايدىڭ بiر ءسوزiن وقىپ قالۋ. سول جالعىز سوزگە باسىمدى يiپ قىزمەت جاساۋ. سول جالعىز ءسوزدiڭ ىعىمەن جۇمىس جۇرگiزۋ. وتىز ەكi جىل ابايدى وقىعاننان كەيiن مايمىل بولساڭ دا، بiر نارسە ۇعاسىڭ ەمەس پە؟
– مىسالى...
– مىسالى، ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» دەگەن ءسوزiن سەن سياقتى جۋرناليستەر كوپ ايتادى. ول ولاي ەمەس، دۇرىسى: «ماحابباتسىز دۇنيە دوس». ويلاپ قاراساڭشى، قالاي «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» بولادى؟ اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار!» – دەپ ايتقان. مۇنداعى ويى مەن جۇرەگiندە يماني ماحابباتى جوق ادام دۇنيەگە دوس (ۆەششيزم) بولاتىنىن ايتىپ تۇر. ابايدىڭ ايتاتىن «ماحابباتى» قىز بەن جiگiت اراسىنداعى سۇيiسپەنشiلiك ەمەس. ول – باسقا ماحاببات. وتە ۇلكەن دۇنيە. وسىنداي ۇلكەن ماحابباتى بولماعان ادام زاماندى تانىمايدى. وعان دۇنيە جاقىن تۇرادى. مiنە، «دۇنيە دوس» دەگەن – وسى. زاماندى تانىماعان ادام قايتەدi? جەمقور بولادى، ونى قازiرگi كوررۋپتسيا دەپ ۇعىڭىز.
بiز ابايدى تۇك تە تانىمايمىز. تانىماعان سوڭ ۇقپايمىز. ادامداردا اباي ايتقان «ۇلكەن ماحاببات» بولعان دا عانا دۇنيە وڭالادى. ول: ۇلى عۇرىپىڭ، ۇلتتىق مۇددەڭ، تىنىشتىعىڭ، تiلiڭ، دiنiڭ. وسىلاردى ءسۇي. سول «ۇلكەن ماحاببات».
– توكە، وسى اباي قانداي ادام؟
– اباي – سۇمدىق «وڭباعان» ادام. ادامدى تiرiدەي ولتiرەدi, جانىڭ شىقپاي تۇرىپ، جۇرەگiڭدi سۋىرىپ الادى. ماعان ايتادى-اۋ: «بiرiڭدi بiرiڭ عيزات ەتiس، تۇرعانداي بەينە قورقىپ جانە شوشىپ»، – دەيدi. قاراشى، قورقىپ وتىرعانىم از بولعانداي جانە شوشۋىم كەرەك. ويپىرىم-اي، ابايدا «اش تۇيەنiڭ كۇيسەگەنiندەي» دەيتiن زارەڭدi ۇشىراتىن تەڭەۋ بار. بۇل سۇمدىق قوي، تۇيەنiڭ ءوزi اش، ول قايتiپ كۇيسەيدi? بۇدان ارتىق قانداي قاسiرەت بولۋى مۇمكiن؟ ال ەندi ابايمەن سويلەسiپ كور. قارا شال – وتە قيىن ادام. كەيدە وسى كiسiگە «قاتتى رەنجiپ» قينالامىن، قاراپ وتىرىپ ادامنىڭ ماسقاراسىن شىعارادى عوي. ادام سياقتى بiردەڭە ايتايىن دەسەڭ، ءبارiن ايتىپ تاستاعان. قالاي رەنجiمەيسiڭ...
– سiزدiڭ بويىڭىزعا ابايدىڭ «ۋى» ابدەن تاراعان-اۋ شاماسى. زار مەن زاھارىن كۇندە جۇتاسىز با؟
– ءدال تاپتىڭ، بالا... مەن – ابايدى وقي-وقي كادiمگiدەي ۋلاناپ قالعان پەندەمiن. ۋ باسىما شىققاندا جامان ساياجايىما بارىپ، جاپادان جالعىز جاتىپ الامىن. ابايدان قاشقان ءتۇرiم. قاشسام دا قۇتىلمايمىن، ءبارiبiر تۇندە كەلiپ بيلەپ الادى. بiر قاراسام، ابايدى وقىپ وتىرعانىم. تۋرا ءتۇن ورتاسى بولعاندا ەلەسi كەلەدi. بىلاي... قابىرعالاپ كەلiپ، قارسى الدىما شىعىپ الىپ: «ءوي، سەن بiردەمە ۇعىپ وتىرسىڭ با؟» – دەيدi عوي. وسىدان كەيiن قالاي كۇيiنبەيسiڭ؟ مەنiڭ تۇك تۇسiنبەي وتىرعانىمدى بiلiپ قويادى. مiنە، بۇل، سونداي ادام.
كەيدە وتىرىپ الىپ اشۋلانام. ابايمەن رەنجiسiپ قالعاندا مۇڭىمدى ايتىپ مارقۇم قايىم مۇحامەتحانعا بارۋشى ەدiم. ول كiسi: «ي-ي-ي، سەن نەمەنەگە ءبۇلiنiپ ءجۇرسiڭ؟» – دەيدi. مەن ايتامىن: «قايىم اعا، ابايدى ءوز اعايىندارى قامشىنىڭ استىنا الىپ، جون ارقاسىن تiلiپ سابادى. مال بار، داۋلەت دەگەن جەتەدi. الدىنا تۇسەتiن وزiنەن اقىلدى ادام جوق. وسى ابايدىڭ ولەڭدە نەسi بار؟ ەلگە اقىل ايتىپ قاجەتi قانشا؟ باردى دا، تاياق جەدi. تاپقان قىزىعى وسى ما؟» – دەيمiن. قايىم اعا اقىلدى ادام عوي، كەڭكiلدەپ تۇرىپ كۇلەدi. وسىنى ايتامىن دا، شاي دا iشپەي كەتiپ قالامىن.
– سiز وتكەندەگi بiر سۇحباتىڭىزدا «اباي، شاكارiم، مۇحتار الەمi – تۇتاس دۇنيە» دەپسiز. ولاردا اباي سياقتى «قيىن» ادامدار ما؟
– ويباي-اۋ، ولار مەن سياقتى جامان ادامدار بويلاي المايتىن شەكسiز الەم ەمەس پە؟ مۇحتار اۋەزوۆ – اباي ەمگەن ۋىزبەن اۋىزدانعان سويقان عوي. العاش عارىپ تانىعاندا وقىعانى – ابايدىڭ ولەڭدەرi مەن قارا سوزدەرi. مۇحتار مارقۇمنىڭ ءوزiنiڭ جازعانى بار: «العاش مولدادان عارىپ تانىپ ۇيگە كەلسەم، اتام اۋەز باسقا بالالار سياقتى قوزى-لاقپەن ويناتىپ قويماي، ابايدىڭ ولەڭدەرiن وقىتىپ قوياتىن»، – دەيدi. وسىلاي ابايمەن اۋىزدانعان اۋەزوۆتiڭ بiلiمi بiزگە قايدان كۇش بەرەدi? ونىڭ ۇستiنە، ءوزi دە سوزسوقتى ادام. ەكەۋi قوسىلىپ العاندا «مەنiڭ كۇنiم كۇن ەمەس». ەندi وعان «تۇرمەدە» جاتىپ-جاتىپ جاڭا بوساعان شاكارiم كەلiپ قوسىلدى. بۇنىڭ ءوزi – ۇلكەن انوماليا. قازاقشا ايتقاندا، قويانجىم سياقتى دۇنيە، ويدىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن، ءسوزدiڭ استارى قايدا كەتiپ بارادى، تۇك اڭعارا الماي قالاسىڭ. «مەكتەپ» دەگەن – وسى، «ءداستۇر» دەگەن – سول. وسىنى شالا-پۇلا ۇعىپ الامىز دا، باسقاعا جەتكiزە الماي الەگiمiز شىعادى-اۋ.
– بiز ابايدى وتكەن عاسىردا كوممۋنيستiك يدەولوگيا تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ كەلدiك. سونىڭ وزiندە اسىپ-توگiلiپ جاتتى. وعان، سiز ايتقانداي، شاكارiم كەلiپ قوسىلدى. قازiر وسىلارعا جاماۋ قوسپاي، «تازا قازاقشا» تۇسiنەتiن زامان كەلگەن جوق پا؟
– قازiر ۋاقىت وزگەرiپ كەتتi. ابايدىڭ ءوزiن مۇلدە قايتا قاراۋ كەرەك. نەگە؟ ابايدى ەڭ تەرەڭ تۇسiنگەن، اۋەزوۆتەن دە ارتىق بiلگەن، داناگويدiڭ جاتىرىن جارىپ شىققان، تiرiدەي ءسوزiن تىڭداپ، ونەگەسiن العان، وقىعان، يگەرگەن، تىرناقتاي كۇنiنەن قاسىندا جاتىپ ءسوزiن جاتتاعان ادام – شاكارiم قۇدايبەردiۇلى. ەگەر دە شاكارiمدi بىلاي تامان اپارىپ اينالدىرىپ كورسەڭ، ابايدىڭ جاڭا ءتۇرi شىعا كەلەدi. بىلايشا ايتقاندا، شاكارiمنiڭ iشiندە تاعى بiر اباي جاتىر. بiز وسى جاڭا ابايدى تۇستەپ-تۇگەندەپ، تانىپ، «مىنا تاعىلىم ابايدىڭ قاي ويىنىڭ بالاماسى، قالاي تۇرلەنiپ، قانداي قايناردان اعىپ شىقتى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تاپپاساق، اباي تولىق اشىلمايدى.
– نە iستەۋiمiز كەرەك؟
– ءومiرi ءوستiپ، وتiرiك تالاسىپ جۇرەمiز. مەنiكi – جاي بiر ايتا سالعان ءسوز. ايتپەسە، ابايدى اشۋ قيىن. قازiرگi اقىنداردىڭ ولە جاتقانىندا 4-5 توم، كەيبiرەۋلەرiندە 15-20 توم ولەڭ جيناقتارى بار. ابايدا بار بولعانى 176 ولەڭ، 3 پوەما، 45 قاراسوز، 1 ماقالا. ال وقىساڭ، تاۋسىلمايدى.
– بiر ماقالاسى نە تۋرالى ەدi?
– الگi «قازاقتىڭ شىعۋ تەگi تۋرالى» دەپ اتالاتىنى. شىققان تەگiڭدi ءتۇسiندiرiپ بەرەدi. اباي – تاريحشى...
– وسى ماقالاسىندا اباي «قازاقتىڭ شىققان تەگi – موڭعول» دەپ نەگە ايتتى ەكەن؟
– ونداي ءسوز بار. بiراق اباي – بiز سەكiلدi ارنايى زەرتتەمەگەن ادام. كەيبiر ماسەلەدە ونداي تۇسiنiگi بولعان شىعار. مۇمكiن بiر دەرەكتەن العان شىعار. ونىسى بiزگە جەتپەگەن. تiپتi العاش «دالا ءۋالاياتى» گازەتiنە «بولىس بولدىم، مiنەكي»، «جازدىگۇنi شiلدە بولعاندا» دەيتiن ولەڭدەرi شىققانعا دەيiن ءوزiنiڭ جازعاندارىنا نازار اۋدارماعان. كەيiن بارىپ، «ءوي، مىناۋ كەرەك ەكەن عوي!» دەپ جازعان دۇنيەلەرiن رەتتەپ جيناي باستاعان.
– «دالا ءۋالاياتىنا» ولەڭدەرi قاي جىلى شىعىپ ءجۇر؟
– 1886 نەمەسە 1889 جىلداردىڭ بiرi. ءدال ەسiمە تۇسپەي تۇر. وسىدان كەيiن سوزiنە ءوزi ءمان بەرگەن. ولەڭدەرiن ناسيحاتتاي باستاعان. كورشi-قولاڭ، ءسوز بiلەتiن اعايىن-تۋعاندار كوشiرiپ الىپ وقيتىن بولعان. ونىڭ سىرتىندا توبىقتىلار – بوسپەلەۋ جۇرت. «بiزدiڭ ابايدىڭ ءسوزi» دەپ باسقا ەلگە ۇزاتىلعان قىزدارىنىڭ جاساۋىنا اقىننىڭ ولەڭدەرiن قوسىپ جiبەرەتiن بولعان.
<!--pagebreak-->
– اقىننىڭ قانداي ولەڭدەرiن قىزدىڭ جاساۋىنا قوستى ەكەن؟
– ۇيلەنۋ تويى، ماحاببات تويى بولعاننان كەيiن «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزiمنiڭ قاراسى»... دەگەن سياقتى قىرلانىپ-سىرلانىپ، بىلقىلداپ-بۇلعاقتاپ، ءسوزi جۇپار اتىپ تۇراتىن ولەڭدەرiن جاساۋعا قوسقان بولۋى كەرەك. اباي ولەڭدەرiندە مادەنيەتتi ەروتيكا باسىم. ول سەزiم عوي. سەزiم بولماسا، پوەزيا تۋمايدى.
– ابايدى العاش تانىعان الاش زيالىلارى دەپ ءجۇرمiز. وسى قانشالىقتى اقيقات؟
– الاش زيالىلارى ابايدى تانۋعا ۇمتىلدى. بiراق ءبارi ەمەس. مىسالى، 1909 جىلى اباي ولەڭدەرiنiڭ العاشقى جيناعىن پەتەربوردان شىعارۋعا ات سالىسقان ادامنىڭ بiرi – ءاليحان بوكەيحانوۆ.
– بۋراگانسكيدiڭ باسپاسىنان شىققان جيناقتى ايتاسىز با؟
– سونى ايتام. «بۋراگانسكي» دەپ عالىمدار قاتە جازىپ ءجۇر. شىن اتى – يليا بوراگانسكي. قىرىم تاتارىنىڭ تۇقىمى. ءوزi پروفەسسور، كالليگرافيست بولعان.
– پەتەربوردا تۇرعان با؟
– ءيا، سوندا تۇرعان. بوراگانسكيدىڭ باسپاسىن تاۋىپ بەرiپ جۇرگەن ء–اليحان بوكەيحانوۆ. ءارi ابايدىڭ شىعارماسىن وزiمەن بiرگە الىپ ءجۇرiپ حالىققا ناسيحاتتاعان دا – بوكەيحانوۆ. مىسالى، پاۆلوداردان 100 شاقىرىم جەردە «تۇز قالا» دەيتiن كەنت بار. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا وسى جەردە ءاليحاندى پاتشا شەنەۋنiكتەرi تۇتقىنداعان. تۇتقىنعا الىنعان ادامدى تۇرمەگە جاپپاي تۇرىپ، الىپ جۇرگەن دۇنيە-مۇلكiن تەكسەرiپ، حاتتاما جاسايتىن ءتارتiپ بولعان. ول قازiر دە بار. سونداعى ءاليحاندى تۇتقىنداۋ بارىسىندا تولتىرىلعان حاتتامادا «ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى – 1, باعاسى –100 تەڭگە» دەپ جازىپتى.
– جاڭاعى پەتەربوردان شىققان اباي ولەڭدەرiن جيناپ، باسپاعا دايىنداعان دا ءاليحان بوكەيحانوۆ پا؟
– جوق. ابايدىڭ ولەڭدەرiن جيناپ ازiرلەگەن – كاكiتاي. ءوزi دە پەتەربورعا اليحانمەن بiرگە بارعان. 1912 جىلى كاكiتاي ىسقاقوۆ قايتىس بولعاندا ءاليحاننىڭ جازعان قازاناما ماقالاسى بار. سوندا ايتادى: «مارقۇم كاكiتاي ەكەۋمiز پەتەربورعا بارىپ، اباي ولەڭدەرiنiڭ جيناعىن شىعارىپ ەدiك. ەسكi جازۋدان اۋدارىپ، كاكiتاي جاڭا عارiپكە ءتۇسiرiپ ەدi...» دەيدi.
– 1918 جىلدىڭ باسىندا الاشوردا ۇكiمەتi سەمەيگە كوشiپ كەلدi. ولارعا اباي تۇقىمدارىنىڭ بۇيرەگi بۇرىلدى. سولاي عوي؟
– مىنانى بiلiپ العىن. الاشقا اباي تۇقىمدارىنىڭ بۇيرەگi بۇرىلدى ما، جوق پا، بiلمەيمiن. بiراق الاش ازاماتتارى ابايدىڭ اتاعىنا، تۇقىمىنا ىقتاپ سەمەيگە كەلدi. سەبەبi, وندا ءوزi وقىمىستى، عالىم، قايراتكەر ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ كوزi تiرi تۇر. بۇل – بiر. ەكiنشiدەن، قازاق مادەنيەتiنە قاتىستى العاشقى ورتالىق سەمەيدە قۇرىلدى. ونى ەسەپ كوميتەتi دەپ اتاعان. قازiرگi مادەنيەت مينيسترلiگi سياقتى مiندەت اتقارعان. ونىڭ ۇيىمداستىرۋشى مۇشەلەرiنiڭ iشiندە اباي بولدى. ودان كەيiن، تۇڭعىش ولكەتانۋ مۇراجاي نەگiزiندە عىلىمي-كوپشiلiك كiتاپحانا سەمەيدە اشىلدى. تاعى دا اباي ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا بولدى. پاتشالىق رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەيدە بولiمشەسi ورنادى. ونىڭ مۇشەسi – شاكارiم قۇدايبەردiۇلى. وسىلاي قازاق توپىراعىنداعى العاشقى مادەنيەت نۇكتەلەرi سەمەيدە اشىلدى. بارلىعى بەلگiلi دارەجەدە جۇمىس iستەپ تۇردى. ءارi ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ىقپالى حالىق اراسىندا توتەنشە كۇشتi ەدi. وسىلاي سەمەيگە الاشوردا كەلدi.
– تۇراعۇل الاشتىڭ قاتارىنا قوسىلىپ قىزمەت اتقاردى ەمەس پە؟
– ءيا، تۇراعۇل الاشوردانىڭ تاپسىرماسىمەن تورعايعا بارىپ، اسكەر باستاپ اكەلگەن. سەمەيدە الاش ميليتسياسىن قۇرۋعا قاتىسقان. ولارى كادiمگiدەي قىزىلدارمەن سوعىسىپ جەڭiپ كەتكەن. ودان كەيiن سەمەيدە «جاردەم» دەگەن باسپا بولدى. «تاڭ»، «سارىارقا» جۋرنالدارى وسىندا باسىلىپ تۇردى. تۇراعۇل الاشتى قولداپ كوسiلتiپ-كوسiلتiپ ماقالالار جازدى. جاڭاعى باسىلىمدار توڭiرەگiنە رايىمجان مارسەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ سەكiلدi عالاماتتار جينالدى.
– وسى باسىلىمداردى كiم قارجىلاندىرىپ تۇردى؟
– ءوزiمiزدiڭ اۋىلداعى قازاقتىڭ بايلارى قارجىلاندىرىپ تۇرعان. ماسەلە بىلاي بولعان عوي. جوعارىداعى عالاماتتاردان باسقا ءاليحان بوكەيحانوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆتار اقىلداسىپ وتىرىپ، ساياساتقا قارسى ماقالانى بۇرق ەتكiزەدi. جاندارمدار ماقالا اۆتورىن سول كۇنi تۇرمەگە جاۋىپ تاستايدى. ايتپەسە جۋرنالعا ايىپپۇل سالادى. زيالىلار جۋرنالعا ايىپپۇل سالدىرعانشا، وزدەرi بارىپ تۇرمەگە جاتىپ شىعادى. سودان الگi وقىعاندار ەل iشiنە جاۋشى شاپتىرادى. «ازاماتىمىزدى تۇرمەگە قاماپ قويدى، شىعارىپ الاتىن قارجى جiبەرiڭدەر!» دەيدi. قازاق قىزىق حالىق قوي، «ويباي، پالەنشەكەڭ سiبiرگە ايدالىپ كەتپەسiن!» دەپ بايلار اقشا بەرەدi. سول اقشاعا الگiلەر گازەت-جۋرنالىن شىعاراتىن بولعان. اقشا تاۋسىلاتىن كەزدە تاعى بiرەۋi «تەنتەك» ماقالا جازىپ، الگi ءادiستi قايتالايدى. وسىلاي كۇن كورگەن.
– شاكارiم قاجى سەمەيدە قۇرىلعان شىعىس الاشوردانىڭ باس قازىسى بولعانى جايلى دەرەك بار ما؟
– ە، ونى ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. سەمەيدەگi الاشوردا بۇگiنگiنiڭ تiلiمەن ايتقاندا، شاكارiمدi جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ەتiپ سايلاعان. ول تۋرالى ءوزiنiڭ «ۇمتىلعاننىڭ ءومiرi» دەيتiن شىعارماسىندا جازىپ كەتكەن. «قازىلىق iستەيiن دەپ بارسام، ەشكiم ورىن بەرمەيدi. قىزىلدارمەن بيلiككە تالاسىپ قىرقىسىپ جاتقان كەز. سودان بەرەكە بولمايتىنىن بiلدiم دە، «iشiم اۋىردى» دەپ اۋىلعا كەتiپ قالدىم» دەيدi.
– سiز شاكارiم قاجىنىڭ ءولiمi جايىندا نە بiلەسiز؟
– ءالi ايتىلماي جۇرگەن مىناداي بiر اقيقات بار. 1931 جىلى 5 قىركۇيەكتە ۇلكەن كوتەرiلiس بولعان.
– قاي جەردە؟
– شىڭعىستاۋدا. سونىمەن بiرگە شۇبارتاۋدا دا كوتەرiلiس بولعان. «وسى ەكi كوتەرiلiستi ۇيىمداستىرۋشى شاكارiم» دەگەن ەل اراسىندا ءسوز تاراعان. كوتەرiلiستi سەمەيدەن اسكەر شىعىپ باسىپ تاستاعان. ودان كەيiن كوتەرiلiسكە قاتىسقان ادامدار توپ-توپ بولىپ جانساۋعالاپ تاۋ-تاسقا قاشادى عوي. وسىلاي اپالاس-توپەلەس بولىپ جاتقان تۇستا قارابۇلاقتاعى شوشالاسىندا وتىرعان شاكارiمگە ءوزiنiڭ بالاسى زيات كەلەدi. قاسىندا ءازiمبايدىڭ بەردەشi بار. ولار ايتادى: «ءجۇرiڭiز، قىتاي اسامىز!» – دەيدi. قاجى ۇندەمەي وتىرا بەرەدi. سوزگە بەردەش ارالاسادى: «سiز بiرگە ءجۇرiڭiز! ول جاققا سiزدi ەرتiپ اپارساق، بەدەلدi بولامىز. بارماساڭىز، ءولتiرiپ، سۇيەگiڭiزدi اكەتەمiز. ونىڭ ءوزi بiزگە بەدەل بولۋعا جاراپ جاتىر»، – دەيدi. بەردەش – اسiرە قاتىگەز ادام. ارعى بەتكە وتەرiندە تiلiنە كونبەگەن ءوزiنiڭ تۋىستارىن تۇگەل اتىپ كەتكەن. سونىمەن بەردەش قاجىنى كوندiرەدi. شاكارiم ايتادى: «جارايدى، ايتقاندارىڭ بولسىن. مەنiڭ بوتاقان اسۋىندا جاسىرعان قويمام بار. Iشiندە جازعان كiتاپتارىم قالىپ بارادى. سوعان بارىپ كەلەيiن».
قىتاي اسىپ كەتۋگە سايلانىپ وتىرعان توپ سوندا دا قاجىعا سەنبەي، ءوزiنiڭ اتاقتى قوڭىر اتىن الىپ قالىپ، سىرىن بiلمەيتiن تورى قاسقانى مiنگiزiپ جiبەرەدi. ەگەر قوڭىر ات تاقىمىنا تيگەندە، ەشكiمگە iلدiرمەس ەدi. سونىمەن شاكارiم قويماسىنا كەتiپ بارا جاتىپ، جولدا باندىلاردى قۋىپ جۇرگەن قىزىل اسكەردiڭ كوزiنە ءتۇسiپ قالادى. ولار: «ويباي، باندىلاردىڭ بiرەۋi انە، كەتiپ بارا جاتىر، ۇستايىق!» – دەپ تۇرا ۇمتىلادى. شاكارiم جارىقتىق تۇرا قاشادى. وسىلاي اتىپ جiبەرگەن.
– اسكەرلەر قاشقان ادامنىڭ شاكارiم قاجى ەكەنiن تانىماعان با؟
– اركiم ءارتۇرلi ايتادى. شىن مانiندە اتقانعا دەيiن تانىماعان. اقىرى اتقان اسكەرلەر قاجىنىڭ سۇيەگiن تۇيەگە ارتىپ، باقاناسقا الىپ كەلەدi. شەتتەۋ بiر قوراعا ءتۇسiپ، «سۇيەكتi ەندi نە iستەيمiز؟» دەپ وتىرعاندا بiر توپ اسكەرi بار قاراسارتوۆ كەلەدi. كەلە سالىپ ايعايلايدى: «ءبارiڭدi قۇرتام، جوعالتام، نەگە اتاسىڭدار!» – دەيدi. سەبەبi, «شاكارiمدi تiرiدەي ۇستا!» دەگەن تاپسىرما الىپ كەلە جاتقان بەتi ەكەن. سول جەردە ۇشتiكتiڭ سوتىن ۇيىمداستىرىپ، «وسىلاي دا، وسىلاي، قاتتى قارسىلىق ۇستiندە شاكارiم وققا ۇشتى» دەپ حاتتاما تولتىرادى.
ءبارi بiتكەننەن كەيiن توپىرلاپ جۇرگەن جۇرتقا: «مىنا مۇردەنi الىڭدار، وزدەرiڭ جەرلەڭدەر!» – دەيدi. ەشكiمنiڭ باتىلى جەتiپ، ءمايiتتi جەرلەۋگە الا المايدى. قىزىلدار وتiرiك «جەم تاستاپ» كiم كەلiپ سۇيەكتi السا، سونى تاعى اتقالى تۇرعانىن جۇرت بiلەدi. وسى وقيعا كەزiندە ماناعى بەردەش باستاعان توپ، iشiندە شاكارiمنiڭ ۇلكەن ۇلى زيات بار، بiر بەلدiڭ استىنداعى سايدىڭ iشiندە تىعىلىپ وتىرادى. بۇل 1931 جىلى قازان ايىنىڭ 2-سi كۇنi بولاتىن. ەرتەڭiندە بەردەش باستاعان توپ سۇيەكتi جەرلەۋگە باتىلى جەتپەي، تۇگەلدەي قىتاي اسىپ كەتكەن.
<!--pagebreak-->
– سودان قاجىنى كiم جەرلەگەن؟
– تاڭ اتقاننان كەيiن اسكەرلەر قاجىنىڭ ءمايiتiن الىپ كەتەدi. انا سايعا اپارادى، مىنا سايعا اپارادى. ولاردىڭ ارتىنان كوزگە تۇسپەي، كارiمقۇلدىڭ قابىشى دەگەن ازامات ەرiپ وتىرادى. اكەسi كارiمقۇل شاكارiممەن زامانداس، ءارi قۇدا-قۇداندالى ادامدار ەكەن. بiر زاماتتا اسكەرلەر ءمايiتتi قۇرقۇدىققا الىپ كەلەدi. بۇل ارادا مايباساردىڭ بايبiشەسi ماي اپاڭ قايتىس بولعاندا زيراتىن تۇرعىزۋ ءۇشiن توپىراعىن قازىپ، كiرپiش قۇيعان ۇلكەن اپان بار ەكەن. سوعان اكەلiپ قاجىنىڭ ءمايiتiن تiگiنەن تاستاپ كەتەدi.
– وسىنىڭ ءبارiن الگi قابىش كورiپ تۇرعان با؟
– ءيا، كوزiمەن كورگەن جالعىز ادام وسى – قابىش. الىستان باقىلاپ قاراپ تۇرعان.
– ارتىنان احاتقا مۇردەنi تاۋىپ بەرگەن كiم؟
– وسى قابىش. العاش 1958 جىلى ەرتiپ بارىپ كورسەتتi.
– اكەسi اتىلعاندا احات قايدا جۇرگەن؟ ول دا قىتاي اسىپ كەتكەن بە؟
– احات قىتايعا بارماعان. ول 1929 جىلى تۇرمەگە قامالىپ، سوتتالىپ كەتكەن. اكەسi ولگەن سوڭ بوساپ شىققان. بەرتiندە ءوزiن سوتتاعان ادامعا راحمەت ايتىپ، قۇشاقتاپ بەتiنەن ءسۇيiپ الەك بولاتىن جارىقتىق. «نەگە ولاي iستەيسiز؟» دەگەندەرگە: «ەگەر مەنi وسى ادام سوتتاپ جiبەرمەگەندە، ءبارiبiر اكەمە iلەسiپ تايراڭداپ ءجۇرiپ، بiرگە اتىلىپ كەتەر ەدiم»، – دەيتiن. راسىندا وسى ءسوزiنiڭ جانى بار.
احات تۇرمەدە قويان باعىپتى. ول تۋرالى تولەۋجان سمايىلوۆتىڭ كiتابىندا جازىلعان. وسى كiتاپتان كوپ دەرەك تابۋعا بولادى.
– تولەۋجان سمايىلوۆ تا تۇرمەدە بولعان با؟
– جوق. تۇرمەدە جاتقان دوسى احاتتى تولەۋجان سمايىلوۆ iزدەپ بارعان. قويانىن باعىپ ءجۇرiپ ءوزiن iزدەپ كەلە جاتقان تولەۋجاندى بايقاپ قالعان احاڭ: «قاش، تولەۋجان، ماعان جولاما، قاش، مەن – جۇقپالى اۋرۋمىن»، – دەيدi ەكەن. ونىسى – مەن «حالىق جاۋى» اتاندىم، كەسiرiم ساعان دا تيمەسiن دەپ وزiنشە دوسىنا قالجىڭداعانى.
– احات جارىقتىق تۇرمەدەن بوساعاندا اعاسى زيات قىتاي اسىپ كەتكەن، اكەسi وققا ۇشتى. قالاي كۇن كوردi ەكەن؟
– بەرتiندە احاڭنان «اكەڭiز ولگەننەن سوڭ كۇنiڭiز نە بولدى؟» دەپ مەن سۇرامايمىن با. سوندا ايتاتىن: «تۇرمەدەن شىقتىم دا، قىتاي اسىپ كەتەيiن دەپ ويلادىم»، – دەيدi. سودان ماقانشىعا قاراي جول تارتقان. جولاي سۇراعاندارعا «ماقانشىدا تۇراتىن تۇراعۇلدىڭ قىزى ماكەنگە كەتiپ بارام» دەپ ايتادى ەكەن. ماقانشىعا جەتپەي، جولدا ماكەننiڭ كۇيەۋi ۇلىقبەكتi ۇستاپ اكەلە جاتقان ادامدارعا كەزiگەدi. دەرەۋ رايىنان قايتىپ، تارباعاتايدى بوكتەرلەپ باسى اۋعان جاققا جۇرە بەرگەن. بiر قاراسا، لەپسiگە كەلiپ قالىپتى. سودان پويىزعا وتىرعان دا، الماتىدان بiر-اق شىققان. سوندا بارىپ اۋەزوۆتى پانالاعان.
– جاڭاعى قابىشتىڭ iستەگەنi ەرلiك ەكەن.
– بۇل تۇك ەمەس. قابىشتىڭ ناعىز ەرلiگi مىناۋ: اكەسi كارiمقۇل مەن اناسى قانىمگۇل قايتىس بولعاندا وزەننiڭ ارعى جاعىنداعى ءوز اۋىلىنىڭ زيراتىنا جەرلەمەي، ادام اياعى بارمايتىن قۇرقۇدىققا اكەلiپ، شاكارiم قاجىنىڭ قاسىنا جەرلەگەن. قاجىنىڭ سۇيەگi جاتقان اپاندى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشiن وسىلاي جاساعان. ونىسىن ەشكiمگە ايتپاعان. ەل بولسا «مىنانىڭ ەسi دۇرىس ەمەس شىعار» دەگەن دە قويعان. قابىشتىڭ وسى ەرلiگiن باعالاپ، مىنا مەن ەكi جىل بۇرىن قۇرقۇدىقتاعى اكەسi مەن شەشەسiنiڭ باسىنا ەسكەرتكiش تۇرعىزدىم.
– احات اكەسiنiڭ ءمايiتiن 30 جىلدان كەيiن قازىپ الىپ قايتا جەرلەدi. وسى وقيعا تۋرالى ناقتى بiلەتiن ادامنىڭ بiرiسiز. نە ايتاسىز؟
– قاجىنىڭ جاتقان جەرiن 1958 جىلى احات العاش كەلiپ كورiپ كەتكەنi جايىندا جوعارىدا ايتتىم. سودان 1961 جىلى شiلدە ايىنىڭ 27-سi كۇنi مۇردەنi قازدى. ەكi كۇن قازىپ، اكەسiنiڭ سۇيەگiن تىرناعىنا دەيiن تۇگەندەپ ساناپ الدى. سودان تامىزدىڭ 8-i كۇنi جيدەبايعا اپارىپ، ابايدىڭ زيراتىنان 60 مەتر جەردەگi ءدوڭنiڭ ۇستiنە جەرلەدi. 1984 جىلى احاتتىڭ ءوزi دۇنيەدەن وتكەندە ءدال وسى اراعا اكەسiنiڭ قاسىنا اپارىپ، مەن ءوز قولىممەن جەرلەدiم.
– شاكارiم قاجىنىڭ سۇيەگiن قازىپ العاننان كەيiن ەكiنشi رەت قالاي جەرلەدi?
– جيدەبايدا ءارحامنىڭ ۇلى بار ەدi. سونىڭ ۇيiنە اكەلiپ، شامادانداعى سۇيەكتi قويدى. جانازاسىن شىعاردى. جەتiسiن بەردi. سەگiزiنشi كۇنi جەرلەدi. احات عاجاپ ادام ەدi. ساعان مىنانى ايتايىن: 1983 جىلى جەلتوقساننىڭ 23-i كۇنi «احاتتىڭ رەسەيدە تۇراتىن بالاسى فيزۋلي قايتىس بولدى» دەگەن حابار كەلدi. قايىم مۇحامەتحان ەكەۋمiز بارىپ ەستiرتتiك. تۋرا بiر كۇننەن كەيiن جەلتوقساننىڭ 24-i كۇنi مەنiڭ بالامنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولاتىن. سودان قايتتi دەيسiز عوي: «سەندەر ەشكiمگە ايتپاڭدار، مەن بالامنىڭ تويىنا قاتىسايىن»، – دەدi. تويعا قاتىسىپ، ەرتەڭiندە ءوز بالاسىن جەرلەۋگە ۇشىپ كەتتi.
– احات اكەسiنiڭ اقتالعانىن كورە الماعان ەكەن عوي. كوزi تiرiسiندە «اكەم اقتالادى، شىعارماسىن حالىق قايتا وقيتىن بولادى» دەگەن سەزiمدە بولدى ما؟
– احاڭنىڭ تاعى بiر كiسiلiگi قاشان بارساڭ، اكەسiنiڭ قولجازباسىن كوشiرiپ وتىراتىن. كوشiرگەنiن سەنiمدi ادامدارعا تاراتادى. اكەسiن اقتاۋ تۋرالى قايىم ەكەۋi بiرiگiپ ءتورت پاتشاعا ارىز جازدى. ونىڭ ءبارiن مەن جiبەرەمiن. الدىمەن برەجنەۆكە جازدى، حابار بولمادى. ارتىنان اندروپوۆقا، چەرنەنكوعا جازدى. بiزدiڭ حات بارعانشا، پاتشالار ءولiپ قالاتىن بiر زامان ءوتتi.
– اتاقتى «قيقار» قاريا شاكiر ابەنوۆ تۋرالى نە بiلەسiز؟
– شاكiر ابەنوۆ اۋليە ادام ەدi. اسقان بiلiمدi, ورىسشا قانداي ساۋاتتى. اكەسi ابەن ابايمەن شەن تالاستىرىپ، باسەكەلەسiپ وتكەن. اباي سەمەيدەگi ولكەتانۋ مۇراجايىنا قىردان دۇنيەلەر جiبەرiپ تۇرعان. ابەن بولسا ودان اسىپ تۇسكiسi كەلiپ، ومبىداعى دالا مۋزەيiنە ەكسپوناتتار تاپسىرعان ەكەن. جۋىقتا سونىڭ دەرەگiن تاپتىق. شاكارiم اقتالعاندا سەمەيدە ۇلكەن جيىن ءوتتi. كۇن جاۋىپ تۇر. حالىقتىڭ ىقىلاسى سونداي، بiردە-بiر ادام جيىندى تاستاپ كەتپەدi. وسىعان شاكiر كەلiپ قاتىستى. ءوزiڭ سياقتى جۋرناليستەر سۇراپ جاتىر: «شاكە، سiز شاكارiمدi كوردiڭiز بە؟» دەيدi. سوندا شاكiر: «ءاي، شاكەرiم مەنiمەن قۇيرىعىن سۇرتە مە، ول ءوزi سياقتى بولىس ابەنمەن سويلەسەدi ەمەس پە؟ مەن ول كەزدە يت قۋىپ جايىندا جۇرگەن جىندىمىن»، – دەيدi. سوندا جاسى توقساننىڭ ۇستiندە. بiر اۋىز وتiرiك ايتا المايتىن ادام ەدi. باسقا بiرەۋ بولسا قيىستىرىپ سوعىپ جiبەرسە، كiم بiلiپ جاتىر؟
– سiزبەن قاتتى دوس بولعان دەيدi. شىن با؟
– راس. ەكەۋمiز قاتتى دوس بولدىق. مiنەزi قيقار، الباتى ادام شىدامايدى. بiراق بiلمەيتiنi جوق. ونى تاعى ايتا بەرمەيدi. بiردەمەلەردi سۋىرتپاقتاپ سۇرايمىن. وتىرىپ-وتىرىپ الادى دا، تۋرا تاڭ اتار الدىندا ەڭ بiر جاقسى اڭگiمەلەردi ايتا باستايدى. مەن قالعىپ كەتەم. ويانا كەتسەم، جەتi اتامدى كوشiرiپ بوقتاپ وتىرادى. «نەگە بوقتايسىز؟» دەسەم، «ءجاي، انشەيiن قالعىپ كەتكەن ەكەنسiڭ، وياتقانىم عوي» دەپ، جۋىپ، شايادى.
شاكiر بiز سياقتى ادامدارمەن تالاسپايدى. ول ماعجان جۇماباەۆتارمەن سويلەسەدi. زامانداسى عوي. ول – ساكەنمەن ۇزەڭگiلەس جۇرگەن ادام. Iلياس، بەيiمبەتتەرمەن دوستاس-دامدەس بولعان ادام.
– ايتپاقشى، شاكiر اقساقال ساكەن سەيفۋللينگە اتقوسشى بولىپ جۇرگەنi تۋرالى بiردەڭە ايتتى ما؟
– ايتتى. 1931 جىلى اشتىقتىڭ كۇيiپ تۇرعان كەزiندە ساكەن كادiمگi iسساپارمەن ءۇرجار، ماقانشى ءوڭiرiن ارالاۋعا شىعادى. قاسىنداعى اتقوسشىسى – شاكiر ابەنوۆ. شاكەڭنەن مەن «ساكەنگە قالاي ەرiپ ءجۇردiڭ؟» دەپ سۇرايمايمىن با. جارىقتىق ايتاتىن: «ءاي، اناۋ ساكەنiڭ جامان جىلاۋىق ەكەن. ات ۇستiندە سورايىپ وتىرىپ الادى دا، ەڭكiلدەپ جىلايدى-اي كەلiپ»، – دەيتiن.
– ساكەن نەگە جىلادى ەكەن؟
– ويباي-اۋ، ادامدار اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان جوق پا؟ جول بويى تەڭكيiپ-تەڭكيiپ ءولiپ جاتقان قازاق. قولدان كەلەر قايران جوق. ساكەن وسىعان كۇيiنiپ زار ەڭiرەيدi عوي. بۇكiل قازاق اۋزىنا قاراعان ادامنىڭ ەڭكiلدەگەنi شاكiرگە قوراش كورiنگەن شىعار. بەرتiنگە دەيiن ساكەننiڭ اتىن ايتپاي، «جىلاۋىق كوميسسار» دەپ قىلجاقتاپ وتىراتىن.
– شاكiر اتامىز مۇحتار اۋەزوۆپەن دە جورا-جولداس بولعان ادام عوي. ول تۋرالى بiردەمە ايتتى ما؟
– مۇحتار اۋەزوۆ شاكiردەن ۇلكەن. سوندىعى شىعار، شاكiر ول كiسiنi قاتتى سىيلاپ وتىراتىن. ءوزiم كۋا بولعان بiر وقيعانى ايتايىن. بiردە iسساپارمەن الماتىعا جازۋشىلار وداعىنا بارسام، شاكiر دە سول جەردە ءجۇر ەكەن. مەنi كورiپ: «ءاي، بەرi ءجۇر، ۇستiڭگi قاباتتا مۇحتاردىڭ ۇلى مۇرات وتىر دەيدi, بارىپ كورەيiك»، – دەدi. باردىق. مۇراتتىڭ قولىنان قىسىپ بiراز وتىردى. العاش رەت كورiپ وتىر. سودان «ءاي، مۇرات، سەنiڭ اكەڭ بارىپ تۇرعان مىلجىڭ ادام ەدi» دەپ، تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكiزدi. مۇرات تەگi شالدىڭ مiنەزiن بiلەتiن بولار، جايلاپ قانا «نەگە؟» دەپ سۇرادى. سونداعى ايتقانى: «قاسىم امانجولوۆ بار بiر توپ اقىن تويعانشا اراق iشتiك. ەرتەڭiندە باسىم زىرقىراپ تۇر ەكەن. نە iستەرiمدi بiلمەي قويىن داپتەرiمدi اشىپ جiبەرiپ، كوزiم تۇسكەن بiر ءنومiردi تەرە باستادىم. سويتسەم، قۇداي اتىپ، اۋەزوۆتiڭ ۇيiنە ءتۇسiپپiن. مەنi بiردەن تانىدى. ءۇنi جىپ-جىلى «باسىڭ اۋىرىپ تۇرسا، بiزدiڭ ۇيگە تەز كەلە قال!» دەگەنi. شاۋىپ جەتتiم. ۇستەلدiڭ ۇستiندە بiر بوتەلكە اراق تۇر. اۋزى اشىق. سودان كەتتi: اناۋ جاقتا سوعىس بولىپ جاتىر، مىنا جاقتا دۇنيە وزگەردi... ۇزىنسونار اڭگiمە باستالدى. ءۇنiم ءوشiپ، وزەگiم كەۋiپ ءولiپ بارامىن. ءسوزi بiتەر ەمەس. بiردە ارى قاراعاندا دايىن تۇرعان ستاقانعا اراقتى قۇيدىم دا، تارتىپ جiبەردiم. ارەڭ جانىم قالدى...» دەگەنi بار.
– شاكiردiڭ جامبىل اقىنعا ارناپ شىعاردى دەيتiن شايپاۋ-شالىس ولەڭi بار. سونىسى راس پا ەكەن؟
– جامبىلعا شىعارعان شاكiردiڭ ولەڭi تۇبiرiمەن وتiرiك. مەن وزiنەن وسىنى ون رەت قايتالاپ سۇرادىم. سوڭىندا ايتقان جاۋابىن جازىپ الدىم. «مەن ونداي ولەڭ شىعارعام جوق، ەگەر شىعارۋ كەرەك بولسا باسقاشا جاقسىلاپ شىعارمايمىن با؟» دەيتiن.
– ءسوز سوڭىندا نە ايتاسىز؟
– باسقا ايتار جوق. استانالارىڭ امان بولسىن. سەندەر ابايدىڭ تۋعان كۇنiن 10 تامىزدا تويلاپ قويدىڭدار. اقيقاتىندا ابايدىڭ تۋعان كۇنi – 23 تامىز. وسىنى ەسكەرسەڭiزدەر بولعانى.
بەكەن قايراتۇلى، استانا
«جاس قازاق» گازەتى، №38, 2008 جىل.
