Beysenbi, 28 Nauryz 2024
46 - sóz 12223 2 pikir 12 Mamyr, 2014 saghat 13:07

BATYR BAYaN QAYDA JERLENGEN?

«Asyl bolsan, Kerey bol,
Ýsh qazaqqa merey bol.
Uaq bolsan, Shogha bol,
Qos aiylgha togha bol».

Tóle biy

Búrynnan jaqsy biletin, syilas aghalarymyzdyng biri – Esmúhanbet Smayylov kelip, maqalasyn úsyndy. Ózi – matematiyk, iri ghalym. Alash arystaryna tәn jan-jaqtylyghyna, әr saladan habardarlyghyna, әsirese, tarihymyzgha qatysty izdenimpazdyghyna tәnti bolyp jýrushi edim. Búl joly qatty razy boldym. Qazaqtyng birtuar túlghasy – Batyr Bayan turaly maqalasyn izetpen aldyma qoydy. Biyl – Batyrdyng 300 jyldyghy. Úrpaqtary as bermek Pavlodar oblysynda. Býkil qazaqqa sauyn aitatyn jón bar. Áyteuir, ózderi tirlik jasap, qamdanyp, jinalyp, ýlken sharuanyng basy qayyrylmaq.
Maqalasyn oqydym da, gazet nomerine jedel salghyzdym. Oghan sebep kóp. Biri – Maghjan Júmabaev aqtalmay túrghanda aqynnyng «Batyr Bayan» poemasyn ózimizding «Ortalyq Qazaqstan» gazeti respublikada birinshi bolyp jariyalady. Aqynnyng atyn aitu ol kezde mýmkin emes. Jayyq Bektúrov aghamyz poemany kózining qarashyghynday saqtap jýrip, sol kezdegi Núrmahan Orazbekovke әkelip kórsetkende, batyr redaktorymyz «Ortalyqqa» jariyalap jiberip, aidy aspannan shygharghan. E.Smayylov aghamyz Batyr Bayan Qaraghandy oblysynyng Qarqaraly audanyndaghy Núrken auylynyng Shekshek qorymynda jerlenui mýmkin degen anyzdy algha tartty búghan qosa. Oghan ýsteme – «Aybyn» әskery ensiklopediyasynda tura osy derek Q.Erghazy atty avtordyng tiytimdey maqalasynda jýr eken. Oqyrmandargha qysqa ghana jay-japsardy aityp, súrau saldym. Auyzdan – auyzgha, úrpaqtan –úrpaqqa jalghasyp kele jatqan auyzsha arhiyvimizden tam-túm habarlar kele bastady. Balqashtan Serik Qambarúly, Abay qalasynan Ardaq Qaydarúly – ekeui de «Shet audanynyng Qarabúlaq auylynyng janynda Sary-Bayan degen jota bar. Sol jerde ýlken qorymnyng baryn búrynghy qariyalardan estigenderin jәne qay jerde ekenin kórsete alatyndaryn» aityp, úzatpay-aq habarlasty.
Eng ýlken oljany әriptesim – Tórehan Maybas tauyp әkeldi. Shet audanynda avtoklub mengerushisi bolghan, respublikalyq aqyndar aitysyna qatysqan Samat Músabekovting (1924-1981) «Esey – Dos» degen das­tanyn aldyma qoydy. Esey men Dos Qarakesekting Kerney jәne Álteke bútaqtarynyng batyrlary. Búl eki babamyzdan taraghan úrpaqtan atqa shyqqandary –  Kókbóri Jarylghap pen Jiydebay batyrlar. Ekeui de Batyr Bayannyng tústastary. Jas aiyrmalary – on nemese jiyrma jyl boluy mýmkin. Samat Músabekov Esey men Dos turaly dastanynda Batyr Bayannyng jerlengen jerine, neshe sarbaz qosa sheyit bolghanyna deyin jyryna arqau etedi. Sodan ýzindi oqyp kóreyik.

Sodan bastap Tolaghay Esey jeri,
Jyl ótti ýsh ghasyrday odan beri.
Dos, Jiydebay, Jarylghap, Qaramende,
Batyry Orta jýzdin, ardaqty eri.

Búghan qosa Toraqty, Sary, Bayan,
Bodyqtyng Jalantóspen ataghy ayan.
IYtqara, Saghyndyq pen
                                 Jomart batyr,
Qútqarghan jaudan elin kelgen ziyan.

Deripsaly, Bayghozy, Baubek taghy,
Arpalysqan jaularmen synbay saghy.
Qara soyyl, qara kýsh Jantay búlaq,
Dәuirinde búlardyng ósken baghy.

Búlargha Jomart batyr aqylshy bop,
Batyrlar sózin qúptap maqúlshy bop.
Attanarda joryqqa, jortuylgha,
Shyghady eken Jarylghap batasyn ap.

Sary, Bayan, IYtqara, Jorat, Toraq,
Mekenin qonys etken Qarabúlaq.
Jerlengen sýiekteri osy aragha,
Tarihy eskertkishke bolyp túraq.

Ataghy el auzynda erte bastan,
Taraghan eshbir derek jazylmastan.
Esimi ardaqty erler eske týsti,
Qissanyng keyipkeri Esey, Dostan.

Qazirde Qarabúlaq jalghasynda,
Túrsynnyng Aqtóbesi shyng basynda.
Mýrdesin IYtqaranyng qadir tútyp,
Toptasyp jatyr qoly dәl qasynda.

Anyzgha qaraghanda – ýsh jýz adam,
Joryqtan qaytqan sapar esen-aman.
Tóbening týbindegi Qarasuda,
Jatypty jaqyndap kep elge taman.
Ish auru satqaq dey me, auru kelip,
Bir jýzi ýsh jýzining ketken sónip.
Úrpaghy batyrlardyng órken jayyp,
El boldy keyingi kez ósip, ónip.

Sary-Bayan atalatyn Kindiktóbe,
Tomsaryp jatyr ishke syryn býge.
Arasy Aqtóbening ýsh shaqyrym,
Jerlengen Sary, Bayan oghan nege?

Mening biluimshe, tarih – óte qiyn ghylym. Oidaghy men qyrdaghyny miday aralastyryp, topshylay qiyalap, dolbarym – dúrys, boljamym – shyndyq deuge kelmeydi. Dastanda «Sary men Bayan birge jerlengen» degen sóz bar. Osy túsqa kelgende kónilge kýdik kirdi. «Uaq shejiresinde» Shogha ruynan Sary men Bayan bir ata-anadan tughan aghaly-inili emes, bes atadan tuysatyn batyrlar. «Sary batyr 1690 jyly dýniyege kelip, 1771 jyly Edil boyyndaghy qalmaqpen bolghan úrysqa qatysyp, jaralanady. Eline jetkizilip, Soltýstik Qazaqstan oblysynyng qazirgi Timiryazev audanyndaghy Dokuchaev auylynan 4-5 shaqyrymday jerde jerlengen. («Uaq shejiresi». 27-bet. «Foliant» baspasy. Astana qalasy. 2009 jyl).
Tarihtan mәlim, orys patshasynan qatty qysym kórgen Ýbashy tayshy bastaghan 170-180 myng adam, 40 myng qol Edildi keship ótip, qazaq jerining ýstimen bayyrghy qonystary – Jonghariyagha ótedi. Ejelden qastasqan ata jauyn qazaq ayamaydy. Jolshybay úrys. Áueli Núraly han oisyratady qalmaqtardy. Aqyry, osy Moyynty boyynda Abylay han qorshaugha alady. Qalmaqtar saugha súraydy.
Han kenesi shaqyrylyp, ýsh kýn yrghasady batyrlar men biyler. Abylay sonau Edil men Jayyqtan Arqagha deyingi shúbyryndyda (qazaqtyng «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamasynan» da auyr bolsa kerek) qazaq qosyndarynyng soqqysynan әbden qaljauraghan, biraq, әli de túyaq serpuge shamalary bar qalmaqtardy ata qonystaryna soghyssyz ótkizip jiberudi úsynady. Oiy belgili – eki ghasyrdan astam qazaqpen qidalassa da, Jonghariya qazaq pen qytay arasyndaghy syna (bufer) bola túrsyn degen әriden oilaghan, terennen tolghaghan Abylaydyng aqylmandyghy dep payymdaydy M.Maghauin bastaghan jazushy-tarihshylar. Bolmasa, oida oryspen, qyrda qalmaqpen, týstikte Qoqanmen maydandasyp, búlaghynyng ózi sualmasa da, kózi biteluge tayaghan, sany seldiregen qazaghynyng bauyryna salyp, bytyraday shashyp, týbi bir týrki – qalmaqty qazaqqa basy býtin sinirip jibermek bolady. «Qatynyng bolsyn qalmaqtan, qosynyng bolsyn qazaqtan» degen sóz sol kezden qalghan bolsa kerek. Osydan keyin Abylayda seksen kisining aqyly bar («Handa qyryq kisining aqyly bar») dep aitpay kór.
Qosh, sol han kenesinde «... Batyr Bayan óz sózinde: «Ýbashy men Seren oida orysty, qyrda qytaydy aldaghan, seni de aldaydy», – depti» (M.Maghauiyn. Tolyq shygharmalar jinaghy. 11-tom, 137-bet. «Qaghanat» baspasy. Almaty. 2002 jyl). Han kenesi úzaqqa sozylghanynan sekem alghan qalmaq týn qaranghysyn paydalanyp, qorshaudy búzyp, Jonghariyasyna qaray tartady. Batyr Bayan, Janatay batyr bastaghan qazaq qoly týre quyp, qalmaqtyng qalghanyn mendete qyryp jiberedi. 14 myng ghana jonghar óz jerine ólip-talyp jetse kerek. «Shandy joryq» atalghan qandy joryqta Janatay batyr mert bolsa, qaytar jolda Batyr Bayan sheyit bolghan. Men búl oqighalardy janymnan shyghargham joq. Shoqan Uәlihanov tasqa basyp, odan keyingi tarihshylar men tariyhqa tarihshylardan da jetik jazushy aghalarymnyng jazghandarynan keltirdim.
Múnan keyingi derek pen dәiegimiz әzirge – boljam. Bir derek kózi Batyr Bayan sarbazdarymen qaytar jolda Alakólden (IYtishpes) su iship, auyrghanyn aitady. Aty aityp túrghan kólden qazaq qatalap ólse de, shól baspaydy. Bizdiki – jay ghana logika. Al, qashyp bara jatqan qalmaq ulap ketken qúdyqtan su iship, mert boldy degen uәj eptep qisyngha sayady. «Uaq shejiresinde» Bayannyng aghasy Sary 1771 jyly Edil qalmaqtarymen úrysta jaralanyp, eline jetip jerlengeni jóninde derek keltiriledi. «Shandy joryq»  1771 jyly tәmam bolghan. Dastanda «ýsh jýz adamnyng jýzi ulanyp, sheyit boldy» deydi. Bәlkim Batyr Bayan osy Qarabúlaqta kóz júmyp, sol túsqa jerlenip, Sary batyr eline hal ýstinde jetkizilgen shyghar. Uaqytsha amanattap jerleu rәsimi de bar. Osy shayqastan keyin qytay әskerimen qaqtyghys bolghany tarihtan mәlim. Batyr Bayannyng sýiegin alyp ketu mýmkindigi bolmauy da kәdik qoy soghys jýrip jatqanda. Batyr Bayannyng esimi ýnemi aghasymen birge «Sary-Bayan» atalady. Qarabúlaqtaghy jotanyng Sary-Bayan ataluy sodan shyghar.
Búl tústa qisyq qayyndy tezge salyp, qiyndau mәseleni qiilastyryp, qisyngha jyghyp beruden aulaqpyn. Tariyhqa qiyanat jasalsa, aruaqtargha shet bolamyz. Bar moyynúsynghanym, jýgingenim – býginge әzer jetken halyq esinde emis-emis qalghan eski әngimeler.

***

Jer degdisimen Qarabúlaqqa baryp, qorymdardy kózben kórip qaytu – maqsatymyz. Qara­ghandylyq arheologtargha, onyng ishinde, Álkey Marghúlannyng songhy shәkirti, dosymyz Saghyn­dyq Jauynbaevqa qolqa saldyq. Sózge kelgen joq. Dit­tegenimiz – bara salyp, qorym qazyp, qabir ashu emes, eng bolmasa, qay ghasyr, qay jyl ekenin aiyryp alu.  Arghy jaghy Allanyng isine, Batyr babamyzdyng aruaghynyng alqauyna baylanysty.

Maghauiya SEMBAY

«Ortalyq Qazaqstan» gazeti

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522