«اسىل بولساڭ، كەرەي بول،
ءۇش قازاققا مەرەي بول.
ۋاق بولساڭ، شوعا بول،
قوس ايىلعا توعا بول».

تولە بي

بۇرىننان جاقسى بىلەتىن، سىيلاس اعالارىمىزدىڭ ءبىرى – ەسمۇحانبەت سمايىلوۆ كەلىپ، ماقالاسىن ۇسىندى. ءوزى – ماتەماتيك، ءىرى عالىم. الاش ارىستارىنا ءتان جان-جاقتىلىعىنا، ءار سالادان حاباردارلىعىنا، اسىرەسە، تاريحىمىزعا قاتىستى ىزدەنىمپازدىعىنا ءتانتى بولىپ ءجۇرۋشى ەدىم. بۇل جولى قاتتى رازى بولدىم. قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى – باتىر بايان تۋرالى ماقالاسىن ىزەتپەن الدىما قويدى. بيىل – باتىردىڭ 300 جىلدىعى. ۇرپاقتارى اس بەرمەك پاۆلودار وبلىسىندا. بۇكىل قازاققا ساۋىن ايتاتىن ءجون بار. ايتەۋىر، وزدەرى تىرلىك جاساپ، قامدانىپ، جينالىپ، ۇلكەن شارۋانىڭ باسى قايىرىلماق.
ماقالاسىن وقىدىم دا، گازەت نومەرىنە جەدەل سالعىزدىم. وعان سەبەپ كوپ. ءبىرى – ماعجان جۇماباەۆ اقتالماي تۇرعاندا اقىننىڭ «باتىر بايان» پوەماسىن ءوزىمىزدىڭ «ورتالىق قازاقستان» گازەتى رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ جاريالادى. اقىننىڭ اتىن ايتۋ ول كەزدە مۇمكىن ەمەس. جايىق بەكتۇروۆ اعامىز پوەمانى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ءجۇرىپ، سول كەزدەگى نۇرماحان ورازبەكوۆكە اكەلىپ كورسەتكەندە، باتىر رەداكتورىمىز «ورتالىققا» جاريالاپ جىبەرىپ، ايدى اسپاننان شىعارعان. ە.سمايىلوۆ اعامىز باتىر بايان قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنداعى نۇركەن اۋىلىنىڭ شەكشەك قورىمىندا جەرلەنۋى مۇمكىن دەگەن اڭىزدى العا تارتتى بۇعان قوسا. وعان ۇستەمە – «ايبىن» اسكەري ەنتسيكلوپەدياسىندا تۋرا وسى دەرەك ق.ەرعازى اتتى اۆتوردىڭ تيتىمدەي ماقالاسىندا ءجۇر ەكەن. وقىرماندارعا قىسقا عانا جاي-جاپساردى ايتىپ، سۇراۋ سالدىم. اۋىزدان – اۋىزعا، ۇرپاقتان –ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان اۋىزشا ارحيۆىمىزدەن تام-تۇم حابارلار كەلە باستادى. بالقاشتان سەرىك قامبارۇلى، اباي قالاسىنان ارداق قايدارۇلى – ەكەۋى دە «شەت اۋدانىنىڭ قارابۇلاق اۋىلىنىڭ جانىندا سارى-بايان دەگەن جوتا بار. سول جەردە ۇلكەن قورىمنىڭ بارىن بۇرىنعى قاريالاردان ەستىگەندەرىن جانە قاي جەردە ەكەنىن كورسەتە الاتىندارىن» ايتىپ، ۇزاتپاي-اق حابارلاستى.
ەڭ ۇلكەن ولجانى ارىپتەسىم – تورەحان مايباس تاۋىپ اكەلدى. شەت اۋدانىندا اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى بولعان، رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا قاتىسقان سامات مۇسابەكوۆتىڭ (1924-1981) «ەسەي – دوس» دەگەن داس­تانىن الدىما قويدى. ەسەي مەن دوس قاراكەسەكتىڭ كەرنەي جانە التەكە بۇتاقتارىنىڭ باتىرلارى. بۇل ەكى بابامىزدان تاراعان ۇرپاقتان اتقا شىققاندارى –  كوكبورى جارىلعاپ پەن جيدەباي باتىرلار. ەكەۋى دە باتىر باياننىڭ تۇستاستارى. جاس ايىرمالارى – ون نەمەسە جيىرما جىل بولۋى مۇمكىن. سامات مۇسابەكوۆ ەسەي مەن دوس تۋرالى داستانىندا باتىر باياننىڭ جەرلەنگەن جەرىنە، نەشە سارباز قوسا شەيىت بولعانىنا دەيىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى. سودان ءۇزىندى وقىپ كورەيىك.

سودان باستاپ تولاعاي ەسەي جەرى،
جىل ءوتتى ءۇش عاسىرداي ودان بەرى.
دوس، جيدەباي، جارىلعاپ، قارامەندە،
باتىرى ورتا ءجۇزدىڭ، ارداقتى ەرى.

بۇعان قوسا توراقتى، سارى، بايان،
بودىقتىڭ جالاڭتوسپەن اتاعى ايان.
يتقارا، ساعىندىق پەن
                                 جومارت باتىر،
قۇتقارعان جاۋدان ەلىن كەلگەن زيان.

دەرىپسالى، بايعوزى، باۋبەك تاعى،
ارپالىسقان جاۋلارمەن سىنباي ساعى.
قارا سويىل، قارا كۇش جانتاي بۇلاق،
داۋىرىندە بۇلاردىڭ وسكەن باعى.

بۇلارعا جومارت باتىر اقىلشى بوپ،
باتىرلار ءسوزىن قۇپتاپ ماقۇلشى بوپ.
اتتاناردا جورىققا، جورتۋىلعا،
شىعادى ەكەن جارىلعاپ باتاسىن اپ.

سارى، بايان، يتقارا، جورات، توراق،
مەكەنىن قونىس ەتكەن قارابۇلاق.
جەرلەنگەن سۇيەكتەرى وسى اراعا،
تاريحي ەسكەرتكىشكە بولىپ تۇراق.

اتاعى ەل اۋزىندا ەرتە باستان،
تاراعان ەشبىر دەرەك جازىلماستان.
ەسىمى ارداقتى ەرلەر ەسكە ءتۇستى،
قيسسانىڭ كەيىپكەرى ەسەي، دوستان.

قازىردە قارابۇلاق جالعاسىندا،
تۇرسىننىڭ اقتوبەسى شىڭ باسىندا.
مۇردەسىن يتقارانىڭ قادىر تۇتىپ،
توپتاسىپ جاتىر قولى ءدال قاسىندا.

اڭىزعا قاراعاندا – ءۇش ءجۇز ادام،
جورىقتان قايتقان ساپار ەسەن-امان.
توبەنىڭ تۇبىندەگى قاراسۋدا،
جاتىپتى جاقىنداپ كەپ ەلگە تامان.
ءىش اۋرۋ ساتقاق دەي مە، اۋرۋ كەلىپ،
ءبىر ءجۇزى ءۇش ءجۇزىنىڭ كەتكەن ءسونىپ.
ۇرپاعى باتىرلاردىڭ وركەن جايىپ،
ەل بولدى كەيىنگى كەز ءوسىپ، ءونىپ.

سارى-بايان اتالاتىن كىندىكتوبە،
تومسارىپ جاتىر ىشكە سىرىن بۇگە.
اراسى اقتوبەنىڭ ءۇش شاقىرىم،
جەرلەنگەن سارى، بايان وعان نەگە؟

مەنىڭ بىلۋىمشە، تاريح – وتە قيىن عىلىم. ويداعى مەن قىرداعىنى ميداي ارالاستىرىپ، توپشىلاي قيالاپ، دولبارىم – دۇرىس، بولجامىم – شىندىق دەۋگە كەلمەيدى. داستاندا «سارى مەن بايان بىرگە جەرلەنگەن» دەگەن ءسوز بار. وسى تۇسقا كەلگەندە كوڭىلگە كۇدىك كىردى. «ۋاق شەجىرەسىندە» شوعا رۋىنان سارى مەن بايان ءبىر اتا-انادان تۋعان اعالى-ءىنىلى ەمەس، بەس اتادان تۋىساتىن باتىرلار. «سارى باتىر 1690 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1771 جىلى ەدىل بويىنداعى قالماقپەن بولعان ۇرىسقا قاتىسىپ، جارالانادى. ەلىنە جەتكىزىلىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىرگى تيميريازەۆ اۋدانىنداعى دوكۋچاەۆ اۋىلىنان 4-5 شاقىرىمداي جەردە جەرلەنگەن. («ۋاق شەجىرەسى». 27-بەت. «فوليانت» باسپاسى. استانا قالاسى. 2009 جىل).
تاريحتان ءمالىم، ورىس پاتشاسىنان قاتتى قىسىم كورگەن ءۇباشى تايشى باستاعان 170-180 مىڭ ادام، 40 مىڭ قول ەدىلدى كەشىپ ءوتىپ، قازاق جەرىنىڭ ۇستىمەن بايىرعى قونىستارى – جوڭعارياعا وتەدى. ەجەلدەن قاستاسقان اتا جاۋىن قازاق ايامايدى. جولشىباي ۇرىس. اۋەلى نۇرالى حان ويسىراتادى قالماقتاردى. اقىرى، وسى مويىنتى بويىندا ابىلاي حان قورشاۋعا الادى. قالماقتار ساۋعا سۇرايدى.
حان كەڭەسى شاقىرىلىپ، ءۇش كۇن ىرعاسادى باتىرلار مەن بيلەر. ابىلاي سوناۋ ەدىل مەن جايىقتان ارقاعا دەيىنگى شۇبىرىندىدا (قازاقتىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماسىنان» دا اۋىر بولسا كەرەك) قازاق قوسىندارىنىڭ سوققىسىنان ابدەن قالجاۋراعان، بىراق، ءالى دە تۇياق سەرپۋگە شامالارى بار قالماقتاردى اتا قونىستارىنا سوعىسسىز وتكىزىپ جىبەرۋدى ۇسىنادى. ويى بەلگىلى – ەكى عاسىردان استام قازاقپەن قيدالاسسا دا، جوڭعاريا قازاق پەن قىتاي اراسىنداعى سىنا (بۋفەر) بولا تۇرسىن دەگەن ارىدەن ويلاعان، تەرەڭنەن تولعاعان ابىلايدىڭ اقىلماندىعى دەپ پايىمدايدى م.ماعاۋين باستاعان جازۋشى-تاريحشىلار. بولماسا، ويدا ورىسپەن، قىردا قالماقپەن، تۇستىكتە قوقانمەن مايدانداسىپ، بۇلاعىنىڭ ءوزى سۋالماسا دا، كوزى بىتەلۋگە تاياعان، سانى سەلدىرەگەن قازاعىنىڭ باۋىرىنا سالىپ، بىتىراداي شاشىپ، ءتۇبى ءبىر تۇركى – قالماقتى قازاققا باسى ءبۇتىن ءسىڭىرىپ جىبەرمەك بولادى. «قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان، قوسىنىڭ بولسىن قازاقتان» دەگەن ءسوز سول كەزدەن قالعان بولسا كەرەك. وسىدان كەيىن ابىلايدا سەكسەن كىسىنىڭ اقىلى بار («حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار») دەپ ايتپاي كور.
قوش، سول حان كەڭەسىندە «... باتىر بايان ءوز سوزىندە: ء«ۇباشى مەن سەرەن ويدا ورىستى، قىردا قىتايدى الداعان، سەنى دە الدايدى»، – دەپتى» (م.ماعاۋين. تولىق شىعارمالار جيناعى. 11-توم، 137-بەت. «قاعانات» باسپاسى. الماتى. 2002 جىل). حان كەڭەسى ۇزاققا سوزىلعانىنان سەكەم العان قالماق ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، قورشاۋدى بۇزىپ، جوڭعارياسىنا قاراي تارتادى. باتىر بايان، جاناتاي باتىر باستاعان قازاق قولى تۇرە قۋىپ، قالماقتىڭ قالعانىن مەڭدەتە قىرىپ جىبەرەدى. 14 مىڭ عانا جوڭعار ءوز جەرىنە ءولىپ-تالىپ جەتسە كەرەك. «شاڭدى جورىق» اتالعان قاندى جورىقتا جاناتاي باتىر مەرت بولسا، قايتار جولدا باتىر بايان شەيىت بولعان. مەن بۇل وقيعالاردى جانىمنان شىعارعام جوق. شوقان ءۋاليحانوۆ تاسقا باسىپ، ودان كەيىنگى تاريحشىلار مەن تاريحقا تاريحشىلاردان دا جەتىك جازۋشى اعالارىمنىڭ جازعاندارىنان كەلتىردىم.
مۇنان كەيىنگى دەرەك پەن دايەگىمىز ازىرگە – بولجام. ءبىر دەرەك كوزى باتىر بايان ساربازدارىمەن قايتار جولدا الاكولدەن (يتىشپەس) سۋ ءىشىپ، اۋىرعانىن ايتادى. اتى ايتىپ تۇرعان كولدەن قازاق قاتالاپ ولسە دە، ءشول باسپايدى. بىزدىكى – جاي عانا لوگيكا. ال، قاشىپ بارا جاتقان قالماق ۋلاپ كەتكەن قۇدىقتان سۋ ءىشىپ، مەرت بولدى دەگەن ءۋاج ەپتەپ قيسىنعا سايادى. «ۋاق شەجىرەسىندە» باياننىڭ اعاسى سارى 1771 جىلى ەدىل قالماقتارىمەن ۇرىستا جارالانىپ، ەلىنە جەتىپ جەرلەنگەنى جونىندە دەرەك كەلتىرىلەدى. «شاڭدى جورىق»  1771 جىلى ءتامام بولعان. داستاندا ء«ۇش ءجۇز ادامنىڭ ءجۇزى ۋلانىپ، شەيىت بولدى» دەيدى. بالكىم باتىر بايان وسى قارابۇلاقتا كوز جۇمىپ، سول تۇسقا جەرلەنىپ، سارى باتىر ەلىنە حال ۇستىندە جەتكىزىلگەن شىعار. ۋاقىتشا اماناتتاپ جەرلەۋ ءراسىمى دە بار. وسى شايقاستان كەيىن قىتاي اسكەرىمەن قاقتىعىس بولعانى تاريحتان ءمالىم. باتىر باياننىڭ سۇيەگىن الىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بولماۋى دا كادىك قوي سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا. باتىر باياننىڭ ەسىمى ۇنەمى اعاسىمەن بىرگە «سارى-بايان» اتالادى. قارابۇلاقتاعى جوتانىڭ سارى-بايان اتالۋى سودان شىعار.
بۇل تۇستا قيسىق قايىڭدى تەزگە سالىپ، قيىنداۋ ماسەلەنى قيۋلاستىرىپ، قيسىنعا جىعىپ بەرۋدەن اۋلاقپىن. تاريحقا قيانات جاسالسا، ارۋاقتارعا شەت بولامىز. بار مويىنۇسىنعانىم، جۇگىنگەنىم – بۇگىنگە ازەر جەتكەن حالىق ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان ەسكى اڭگىمەلەر.

***

جەر دەگدىسىمەن قارابۇلاققا بارىپ، قورىمداردى كوزبەن كورىپ قايتۋ – ماقساتىمىز. قارا­عاندىلىق ارحەولوگتارعا، ونىڭ ىشىندە، الكەي مارعۇلاننىڭ سوڭعى شاكىرتى، دوسىمىز ساعىن­دىق جاۋىنباەۆقا قولقا سالدىق. سوزگە كەلگەن جوق. دىت­تەگەنىمىز – بارا سالىپ، قورىم قازىپ، قابىر اشۋ ەمەس، ەڭ بولماسا، قاي عاسىر، قاي جىل ەكەنىن ايىرىپ الۋ.  ارعى جاعى اللانىڭ ىسىنە، باتىر بابامىزدىڭ ارۋاعىنىڭ القاۋىنا بايلانىستى.

ماعاۋيا سەمباي

«ورتالىق قازاقستان» گازەتى