Kórkem shygharmany tanu kәsibiylikting belgisi. Ádebiyettanushy ol da oqyrman. Bi­raq kәsiby dayyndyghy bar oqyrman. Bilim­men qarulanghan oqyrman shygharmanyng kom­pozisiyalyq qúrylymyn, artyqshylyghy men kemshiligin kórip otyrady. Mәselen, qú­rylysshy salynyp jatqan ýiding qúrlysy­nan bar aqaudy kórip túratynynday, kәsiby әde­biyettanushy shygharmanyng irgesi qalay qa­lan­ghanyn, qanday da bir kirpishting qalay qa­langhanyn bayqap qoyady. Ádeby shyghar­many tanuda bilim asa qajet. Bilimi bar adam kórkem mәtinning ishki qúrylymyn, syrtqy kórinisin bayqap, onyng maghynasy men negizgi aitpaq oiynyng oqyrman jýregine jetken-jetpegenin, eger jetpey jatsa, onyng sebebi qanday degen súraqtardyng bәrine naqty kanondar arqyly, pәndik termindermen jauap bere alady.
Sonymen qatar, qarapayym oqyrman bar. Kórkem mәtindi oqyghannan keyin ol «my­nau Abay» deydi. Kәsiby bilimi joq oqyr­mannyng ishki talghamy bolady. Ishki talghamyna say әrbir oqyrman Abaydy ózinshe tanidy. Ózi jazghan mәtinin qalay jazdy, myna jerde jetkiliksiz bir metaforalyq erekshelik qalyp qoydy, qúrylymynda mynanday olqylyq bar dep týsindiru jazushygha qajet emes. Ol auzyna týsken sózin qaghazgha qúya sa­lady. Biraq dýniyege kelgen shygharmannyng kә­siby oqyrmandary – bizder sol shyghar­ma­ny tanudy, tanytudy ózimizge mindet sanauymyz kerek. Ózine bir shygharma nesimen únaydy degende, oghan pәn tilimen, teoriyasymen, kategoriyalarymen taldap, mynau shygharmanyng jazyluy kәsibiyligi joghary, jazuda mynaday әdister qoldanghan, mynanday túspaldar aitylghan, basty keyipkerding janynyng tolqynysyn jazushy bylay jet­kizgen dep ózing oqyghan shygharmany jilikteu arqyly qarapayym oqyrman, avtor, mәtin ýsheui qúraghan estetikalyq әlemdi tanu ol kә­siby mamandardyng isi. Búl shyn maman ýshin qiyn bolmauy kerek. Qiyndyghy bar, әriyne. Eger sizding obektiniz óte nashar bol­sa. Onday shygharmalar nauqandy maqtau ke­zinde kóp kezdesedi. Men onday shyghar­ma­lardy taldaudan ýnemi bas tartamyn. Óit­keni, maqtaugha tatymaytyn tuyndylardy «mynau keremet» dep lep belgilerimen aityp beru jetkiliksiz. Ony naqty mysaldarmen dәleldep, qúndylyghyn arshyp beru kerek. Óz zamanynyng kelbetin shyn jasay almasa, ony jәy maqtau shygharmany tanugha jatpaydy. Maqtaghan shygharma oqyrmanyn taba almasa, sol qiyndyq.
Ahmet Baytúrsynúly 1926 jyly kita­byn «Ádebiyet tanytqysh» dep qoydy. Yaghny asyl sózdi tanytu. Qazaqtar sózdi bir sóz­shendikten, sheshendikten aitpaghan, sóz qa­jet bolghandyqtan aitqan. Sózding asyl boluy onyng qajettiliginen. Sózding asyl bol­uy­nyng syryn, ony aitu ýshin biyik tal­ghamnyng qajettiligin biletin avtorlar bo­lady. Ádeby synshy osyny kórip, qarapayym oqyrmangha «mynau Abay, ol osynday qasiyetimen Abay» dep týsindirip beru kerek. Abay – qazaqtyng bas aqyny. Birinshiden, hә­kim Abay, ekinshiden, asyl sózdi biletin Abay, ýshinshiden, sózding asyl boluynyng syryn bilgen Abay. Jәne Abay nelikten qazaqtyng bas aqyny. Sebebi, haqiqatty bilgendikten, bar sózin haqiqat qalybynda aitqandyqtan Abay. Bizden keyingi ghasyr­largha Abaydy aparatyn sol qasiyetteri. Osylay Ahmet Baytúrsynúly siyaqty tanytyp beru qazirgi bizding mindetimiz.
Bizge qazir naqtylyq kerek. Uaqyt talabyna, oqyrman talghamyna say kóp sózdi­lik­ten arylsaq. Oghan bilim, qyraghylyq, joghary tal­gham qajet. Ol jәy talgham emes. Maghan mysaly, Soljenisynnyng «Ivan Denisovich­ting bir kýni» únauy mýmkin. Sebebi, kórkem shygharma. Biraq mening azamattyq ústany­mym bar ghoy. Ol mening últymdy qorlaghan Sol­jenisyn. Ony nasihattaghannan góri men Orhan Pamukti aitamyn. Orhan Pamuk qazir Medison uniyversiytetinde әdebiyet­tanudan sabaq berip jýr. Endi «Qar» romany Nobeli syi­lyghyn aldy. Ol bir jaghynan saya­sat shyghar. Biraq óte kórkem mәtin. Onlayn leksiyalary bar. Songhy leksiyalarynda bylay deydi: «Biz Europagha baryp bayan­da­ma jasaghanda, shy­ghys­tyq bir aqyndy maqtap, bizding bir aqyn my­nanday sóz aitty desek, olar búl etniy­kalyq kórinis qoy dep aitady. Etnikalyq dep bir tobyrlyq den­geyge týsirip tastaydy. Odan ortasha den­geydegi europalyq aqynnyng sózi aitylsa, ony keremet dep baghalaydy» deydi. Osynday pikirdi aitu ýshin, әriyne, Orhan Pamuk, ne Nobeli syilyghynyng laureaty bolu kerek.
Sosialistik realizmning qaryzynan qú­tylu ýshin jazylghan shygharmalardy jilik­tep taldap, tanytudyng býgingi әdebiyet ýshin qanday manyzy bar? Nemese basqa da tapsyryspen taldanatyn, biraq sonday taldau­gha layyq emes shygharmalardy kórgende bi­limning jetkiliksiz ekenin kóresin. Búghan je­ke ústanym men talgham, prinsip kerek. Bún­day ótirik maqalalardy jazudy tal­gham­dy, óreli әdebiyetshi ózine ar sanauy ke­rek.

Aygýl ISMAQOVA, 
әdebiyettanushy

"Qazaq әdebiyeti" gazeti