II. JER JEGISI – EL JEGISI

“Mәngilik eldin” týpki úly úiytqysy – Jer men Su. Óitkeni Tәnirtaudy  týrki júrtyna Tәnirimning ózi enshi etip bergendikten de, “keruen jýrgizushilerden basqalardyn” tabany baspauy, tiyis, ózen-suy jattyng shólin qandyrmauy jәne ony qaghan – múragerine, ata – balasyna, ana – qyzyna» amanat qaldyruy tiyis. Sondyqtan da “Tariat” kóne jazba  eskertkishinde: ”Týstiktegi shekara men Altay tauynyng batysyn, Kógman tauynyng teristigin saqtandar! Óitkeni Tәniriden jaratylghan tәnir tekti halyqty qúraghan” Tәnirtau búl – dep ósiyet etken qasiyetti meken, yaghny osy jer. Onyng sebebin “Kýlteginnin” kishi jazuynda:“Eger qazir bayaghy keksiz týrik qaghany Ótýken qoynauynda otyrsa, onda el múnsyz bolady. El tútatyn jer osy Ótýken qoynauy. Ótýken qoynauynda otyrsang Mәngi eldigindi saqtaysyn. Onda týrik halqy toq”,– dep týsindirgen. Sony bilgen ata týrki oghlandary “tórt búryshtan» (antalaghan) «dúshpandargha» ...  sarbazdarmen attanyp, tórt búryshtaghy halyqty kóp aldy, bәrin beybit etti, bastyny enkeytti, tizelini býktirdi. Ilgeri Qadyrqan qoynauyna deyin, keri Temir qaqpagha deyin jaylady. Eki aralyqta jýrgen iyesiz kók týrikter osylay qonystandy. Qonystandyrghandar – bilge, alyp qaghandar men bilge, alyp әmirshiler” boldy (“Kýltegin”, ýlken jazu).

  Sóitip, mәngi alansyz mekendeytin “mәngilik el men jer» turaly әfsanalar, mine, osylay, tasqa qashalghan ósiyetti amanat retinde  iysi týrik qauymynyng ansaryna ainaldy. El janaryp, úrpaq janghyrsa da, osynau qasiyetti arman olardyng jýrekterine ruh bop úyalady. Sonyng nәtiyjesinde, Qorqyt baba men Asan qayghy izdeumen ótken  ólim-jitimsiz el men jer – Jerúiyq pen  Jiydelibaysyn júrty  turaly anyzdar tudy, ol anyz  “mәngilik eldin” nyspyly nysanasyna ainaldy. Jer –  “mәngilik eldin” kiyeli kepili. Jyl sanauymyzdan búrynghy IÝ ghasyrda ómir sýrgen Móde tәnirqúty dúshpandary arandatu maqsatynda odan astyndaghy atyn, qoynyndaghy qatynyn súratqanda, olardyng aitqanyna kónedi. Al eshkimge kereksiz sortang jerding púshpaghyn súratqanda: ”Qatyn men hayuandy el ýshin qiigha bolady. Oryny tolady. Al Jer – otannyng belgisi, elding mәngilik enshisi. At pen qatyn tabylady, jer tabylmaydy. soghysamyz” – dep namystanyp, týnqata attanyp, jauyn jer jastandyrady. Qúnanbay da: ”El ósedi, jer óspeydi”– dep Shynghystyng últaraqtay púshpaghy ýshin ómir boyy aghayyndarymen jaghalasyp ótti.

Móde men Qúnanbaydyng arasyn eki jarym myng jyl bólip túr. Biraq ta jerge degen kóshpendilerding qúrmet men eldik sayasat ózgermegen. Onyng basty sebebi, atadan balagha ansar retinde kóshken “mәngilik eldin” nysanasy. Al biz kýnning ashyghynda, aidyng amanynda ata qonystyng ónirin óz qolymyzben jyrtyp berdik.  Biz etegimizden kesip bergen tura sol jer jattyng qolynda ketpesin dep bayyrghy týrik qaghandary: ”Ótýken qoynauyndaghy Sýngi Bashqan jaylauyna taq pen saray ornatty. Myng jyldyq, týmen kýndik jazu belgilerin osynda jalpaq auyr tasqa jazdyrdy. Óitkeni, onda kóktegi Kók Tәniri jarylqaghan týrik eli ómir sýrdi, eldigin qúrdy. Tómende Qara Jer  jarylqady, sol jer ýshin tórt búryshtaghy halyq kýsh-quatyn saryp etti. Jaulary óz ýlesinen aiyryldy”(“Tariat” jazuy).

Biraq zaman bir tónkerilip týskende taq ta, saray da, “myng jyldyq, týmen kýndik jazu da” jattyng uysynda qaldy. Osy túrghydan alghanda jer jónindegi “mәngilik el” nysanasynda tasqa qashalyp túryp jazylghan: “Adamgha ólim bar, elge ólim joq” – degen qasiyetti qaghidany eshqashanda jadymyzdan shygharmauymyz kerek. Atalarymyzdyng ósiyetine jýginsek, jat qolyna ketken el men jer – «óli dýniye». Qazaq últynyng sógilgen qabyrghasy bitip, bosqan «býdini» (eli) býtindelip, ketken jer men el esesi әli tolyq qaytyp bolghan joq. Demek, búl da elimizding erteni ýshin tikeley qatysy bar tәmsil.

Demek, sol órkeniyetting býgingi júrtynda búl iydeyanyng qayta týleui zandy, dәstýrli qúbylys. Búl iydeya – tәuelsiz memlekettik qúrylymdy ornatugha úmtylghan «Alash» partiyasy men «Alashorda» ýkimetining Birtútas alash iydeyasynda  naqtylay tújyrymdaldy.

Kóne týrki jazbalaryndaghy búl ýlgi – býgingi “Mәngilik el” ýlgisining qormaldy. “Mәngilik el” nysanasy  – “Aspan men Jer, Su jaratylghaly” Tәnirtauynyng saghasyn mekendep kele jatqan, “jeti ret jer janartqan” (Shәkәrim) kóshpeli týrik júrtynyn, onyng tikeley múrageri býgingi qazaq elinin  úly armany, týrki-qazaq әlemi men ruhaniyatynyng úiytqysy.    Demek, jer men su bolsa ghana qazaq qauymy mәngilik el qalpyn saqtap qalmaq. Óitkeni “Mәngilik el” nysanasy kóshpelilerding ruhany kenistigining qasiyetti bolmysy. Onyng mәngilik sypatyna Tәnir men Úmay ana, Jer men Su kepil.  Múnday ghalamdyq kenistik dengeyindegi Kepildikke ie bolghan týrik júrtynyng qúryp ketuge keshe de eshqanday qúqy joq bolatyn, býgin de «qúldanyp, kýndenip ketuge» qúqy joq, erteng de «joyylyp, sinip» ketuge qaqysy joq.

Alashordanyn   ornatayyn degeni de sonday mәngilik ansargha úiyghan    –  últtyq demokratiyalyq memleket. Al alash iydeyasynyng basty amanaty – jerdi últtyng iygiligine mәngi amanatqa qaldyru. Qazaq memleketi ýshin eng basty mәsele – jer, jer jәne jer. Óitkeni, jer – Otan, jer – ekonomika, jer – qorghanys, jer – ruh, jer – mәdeniyet, jer – namys. Jersiz memleket ómir sýre almaydy. Ár últ, әr sarbaz óz elin «Mening jerim!» dep qorghaydy. Jerinen aiyrylghan memleket – ózining bostandyghynan, tәuelsizdiginen airylady (Aytpaqshy, biz  әnúranymyzdaghy Júmeken Nәjimedenovting «Mening elim, mening jerim!» degen  joldaryndaghy «jer» degen sóz  nege  alynyp tastaldy?). Jer – memleketting menshigi jәne Otan degen úghymnyng basty kepili.   Endeshe, «Mәngilik el» ústanymynyng qasiyetti qaghidasy da osy jerge negizdelui tiyis. Sonda sonau kóne ansarmen – býgingi ansar, býgingi ansarmen – ertengi ansar ózara mәngi úshtaspaq. Áytpese, býgingi úzynyrghasy 13-15 latifundisting menshigindegi jer «mәngilik eldin» mekeni bola almaydy. Qyrymdaghy qiytúrqynyng tonyn syrtyna audaryp: «Jer ózimizding jeke menshigimiz. Sondyqtan da ony qay memleketting    qúramyn qalasaq, soghan baghyndyramyz. Sol ýshin referendum ótkizemiz» – dese, Birikken Últtar Úiymy da, Europalyq odaq ta eshtene dey almaydy. Óitkeni olardyng basty qaghidasy – jeke kapital men jeke menshikti qorghaugha qúrylghan.

Demek, búl mәselege qaytyp oralyp, jerge jeke menshik mәselesin býkilhalyqtyq referendum arqyly sheshpey, «mәngilik el» ústanymy da tiyanaqtalmaydy.  Óitkeni, «mәngilik eldin»  mәngilik mekendeytin, ony asyraytyn, panalaytyn túraqty jeri   boluy kerek. Qazaqstan jerining 77 payyzy latifundisterding qolynda. Sonda «mәngilik elimizdin» Ótýkeni, Jiydelibaysyny, Jerúiyghy qayda? Biz kimning jerin basyp jýrmiz? Qazaqstannyng faunasy men florasynyng altyn qoymasy sanalatyn qoryqtargha tiyesili ang aulau sharuashylyqtarynyng toqsan payyzynan astamyn  «bauyrlastarymyz bauyrmaldyqpen» bauyryna basyp, menshiktep alghany turaly naqty derekti oqyghanda, Arqanger men Almaty qoryghyndaghy qandy qyrghyn esime týsti. Egerlerding myltyqsyz jýrmeytini belgili, demek, olar qaru-jaraqqa de iye.

Endi osy sózderime naqty janama mysaldar keltireyin. Men osydan bes jyl búryn Torghaydaghy Ahmet Baytúrsynovtyng atamekeni  Aqkólge bardym. Búl 2 myng sharshy shaqyrym aumaqtaghy  qúrdymda jatqan kól. Yaghni, Arqalyqqa deyin 600, odan Torghaygha deyin 500, Torghaydan әri qaray 170 shaqyrym jerde ornalasqan, torghaylyqtardy  asharshylyqtan aman saqtap qalghan kól. Sol kól 2006 jyly jeke menshikke satylyp, Torghaydaghy 17 kenshardyng halqy balyqsyz qalypty. Torghaydyng jeri sary topyraqty bolyp keletindikten, onda sabaghy qogha, basy bidayyq siyaqty qoqa degen ósimdik qana ósedi. Ony mal jemeydi, egin salugha kelmeydi. Yaghni, halyqtyng kýnkóris kózi – balyq aulau ghana. Keyingi jyldary sol Aqkól tartylyp, balyghy shirip, jaghagha shyghyp qalypty. Aqkóldikter: «Eng qorlyghy sol, biylghy jazdy ózimizge qyzyghyn kórsetpey otyrghan bireuding balyghyn tegin jiyp, órteumen ótkizdik» – deydi. Sóitsek, әlgi kól iyesi balyqty ózi de aulap jarytpaydy, jergilikti túrghyndargha da aulatpaydy eken. Sodan keyin su tartylyp, balyqtar shiry bastaghan. Balyq shirigen jerde indet taraydy. Sonda jalghyz kýnkórisinen airylghan el ne isteydi?

Taghy bir mysal. Bir jyldary  Shyghys Qazaqstanda ósken shóp adam boyynan asyp ketti. Al, sol jyly  Semey ónirindegi basty mәsele shóp tapshylyghy boldy. Altaydyng silemindegi adam boyynan asatyn shópti shabugha bolmaydy. Óitkeni, ol bireuding jeri. Kimning jeri?  Áyteuir qazaqtiki emes.  Óitkeni, bәiekting deni Ertisting arghy betinde.  Sonday-aq, Qazaqstannyng kóp aimaqtarynda sol jyly egin bitik shyqqanymen, orylmay qaldy. Nege? Óitkeni, Qazaqstannyng soltýstiktegi qaratopyraqty aimaqtaryndaghy býkil egin aumaghynyng deni 7-11 latifundisting menshigi. Soltýstiktegi oblystardyng barlyq elevatorlary «jat qolynda» (Gh.Mýsirepov). Al olar, әriyne, shaghyn seriktesterden kóri, latifundisterding ónimin kótermelep saqtaghandy jón kóredi. Auyl sharuashylyghy ministrining búl mәseleni sheshuge shamasy jetpeydi. Óitkeni, ana jer Kulagindiki, myna jer Tereshenkoniki, ýshinshi bir jer Mәdinovtiki, tórtinshisi... Men óz sózimning dәlelin aldyn-ala aitayyn, qazaq jerining aumaqty kólemin әr týrli býrkenshik atpen menshiktep alghandardyng deni Qazaqstan halqy assambleyasynyng mýsheleri. Assambleyagha sayasatpen ainalysugha qúqyq bergen son, assambleya mýsheleri  jer sayasatymen erkin jәne belsendi týrde aralasugha bet aldy. Beyne bir   patsha zamanyndaghy jerdi otarlau, bólip beru sayasatyn jýrgizgen zemstvonyng mindetin qolyna alghan siyaqty. 

Osynday bir alqaqotan otyrysta pikir aitylghan tústa qazaqtyng oy qormaly, oqymysty Amankeldi Aytaly degdar: «Túrsyn Júrtbaydy qoldasaq, biraz uaqyt kóptegen mýmkinshilikterden airylyp qaldyq. Qadirimizding qashqanyn endi bilip jatyrmyz ghoy deymin. Mysaly, jer mәselesining búdan da әri ushyghuy mýmkin. Bir jaghynan alghanda, Reseymen shekarany anyqtau ýlken jetistik. Jalpy orystar qazaqtarmen shekarany anyqtaugha eshqashan da kónil bólgen joq. 2005 jyly qarasha aiynda Resey men Qazaqstannyng shekarasyn anyqtaugha arnalghan otyrys boldy. Birinshi nýktesinen bastap, kóli bar, sayy bar, suy bar, ormany bar, tauy bar әrbir metrine deyin eki tilde jazylghan 500 bet kitap eken. Núrsúltan Nazarbaev pen Vladimir Putin osy mәseleni bir kýnde kelisip, sheshken. Biz óte ýlken qúlshynyspen ratifikasiya jasadyq qoy. Sonda «jer berilmesin» dep Reseyding 36 deputaty óre týregelgen. Putin bolsa: «Qazaq degen jaqsy halyq» dep toqtatypty. Óitkeni, qazaqtan basqa Reseydi qoldaytyn eshkim qalmady ghoy. Ukrainasy anau, Baltyq jaghalauy anau, Kavkazy anau. Sonyng ózinde, kýni býginge deyin shekaranyng әli sheshilmegen mәseleleri bar. Desek te búl ýlken jetistik. Osy hattama BÚÚ-na ketti ghoy. Halyqaralyq kýshke endi. Qytaymen de sol siyaqty. Al enshimizdi alghanmen, elding ishindegi mәseleni kelistire almay jatqanymyz ras. Balqashtan bylay qaray 30 mln-gha juyq jer әskery poligon. Onyng jaldyq aqysy da kóp emes. Sol jerlerge de qazaq malyn jaya almay otyr. Búl – zymyrandyq poligondar. «Búl da elimizding qorghanysy, búl zymyrandar tek Reseydi emes, bizdi de qorghaydy» deydi. Óz elimizding baylyghyna ie bolu, jerdi tiyimdi paydalanu jәne ruhany mәselelerdi sheshpeu – búl әriyne, әsirese, Reseyding aqparattyq ýstemdigi», – dep bizdi qostap edi.

Áulie eken. Mine, endi «Qyrym oqighasyn» kózben kórgen son, kónilimizdegi kýdik pen kәdik búrynghydan da úlghayyp otyr. Jer mәselesi – qazaqtyng tәuelsizdigining kepili. Endeshe búl mәselege qaytyp oralu kerek. Bәlkim, búl mәseleni býkilhalyqtyq referendummen sheshken dúrys shyghar.  Áytpese, bizding býgingi kýiimiz bayaghyda biz oqyghan mekteptegi tarih pәni oqulyghyndaghy bir ayaghymen jer basyp túrghan orys mújyghynyng suretine úqsaydy. Álihan Bókeyhanov aitqanday: «Qazaqtyng bayyrghy jerin qashan ghylym men tehnikagha sýienip tolyq iygermeyinshe, jer jeke menshikke de, qonystanushylargha da berilmeui» tiyis. Óitkeni,  Jer – Otan, al Otandy satugha da, jeke menshikke ainaldyrugha da bolmaydy. Qazir qazaq jeri ózining tarihy iyesinen aiyrylyp qaldy. Al «mәngilik el» ústanymynyng ústyny –  jersiz, ústyn emes, «qaghylghan qazyq» qana.

(jalghasy bar)

Abai.kz