ءىى. جەر جەگىسى – ەل جەگىسى

“ماڭگiلiك ەلدiڭ” تۇپكى ۇلى ۇيىتقىسى – جەر مەن سۋ. ويتكەنi ءتاڭiرتاۋدى  تۇركى جۇرتىنا ءتاڭiرiمنiڭ ءوزi ەنشi ەتiپ بەرگەندىكتەن دە، “كەرۋەن جۇرگiزۋشiلەردەن باسقالاردىڭ” تابانى باسپاۋى، تيiس، وزەن-سۋى جاتتىڭ ءشولiن قاندىرماۋى جانە ونى قاعان – مۇراگەرiنە، اتا – بالاسىنا، انا – قىزىنا» امانات قالدىرۋى ءتيىس. سوندىقتان دا “تاريات” كونە جازبا  ەسكەرتكiشiندە: ”تۇستiكتەگi شەكارا مەن التاي تاۋىنىڭ باتىسىن، كوگمان تاۋىنىڭ تەرiستiگiن ساقتاڭدار! ويتكەنi تاڭiرiدەن جاراتىلعان ءتاڭiر تەكتi حالىقتى قۇراعان” ءتاڭiرتاۋ بۇل – دەپ وسيەت ەتكەن قاسيەتتى مەكەن، ياعني وسى جەر. ونىڭ سەبەبىن “كۇلتەگiننىڭ” كiشi جازۋىندا:“ەگەر قازiر باياعى كەكسiز تۇرiك قاعانى وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا، وندا ەل مۇڭسىز بولادى. ەل تۇتاتىن جەر وسى وتۇكەن قويناۋى. وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ ماڭگi ەلدiگiڭدi ساقتايسىڭ. وندا تۇرiك حالقى توق”،– دەپ تۇسىندىرگەن. سونى بىلگەن اتا تۇركى وعلاندارى ء“تورت بۇرىشتان» (انتالاعان) «دۇشپاندارعا» ...  ساربازدارمەن اتتانىپ، ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ الدى، ءبارiن بەيبiت ەتتi, باستىنى ەڭكەيتتi, تiزەلiنi بۇكتiردi. Iلگەرi قادىرقان قويناۋىنا دەيiن، كەرi تەمiر قاقپاعا دەيiن جايلادى. ەكi ارالىقتا جۇرگەن يەسiز كوك تۇرiكتەر وسىلاي قونىستاندى. قونىستاندىرعاندار – بiلگە، الىپ قاعاندار مەن بiلگە، الىپ امiرشiلەر” بولدى (“كۇلتەگiن”، ۇلكەن جازۋ).

  ءسويتىپ، ماڭگi الاڭسىز مەكەندەيتiن “ماڭگiلiك ەل مەن جەر» تۋرالى ءافسانالار، مىنە، وسىلاي، تاسقا قاشالعان وسيەتتى امانات رەتىندە  يسi تۇرiك قاۋىمىنىڭ اڭسارىنا اينالدى. ەل جاڭارىپ، ۇرپاق جاڭعىرسا دا، وسىناۋ قاسيەتتi ارمان ولاردىڭ جۇرەكتەرiنە رۋح بوپ ۇيالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قورقىت بابا مەن اسان قايعى iزدەۋمەن وتكەن  ءولiم-جiتiمسiز ەل مەن جەر – جەرۇيىق پەن  جيدەلiبايسىن جۇرتى  تۋرالى اڭىزدار تۋدى، ول اڭىز  “ماڭگiلiك ەلدiڭ” نىسپىلى نىساناسىنا اينالدى. جەر –  “ماڭگiلiك ەلدiڭ” كيەلi كەپiلi. جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ءIۇ عاسىردا ءومiر سۇرگەن مودە تاڭiرقۇتى دۇشپاندارى ارانداتۋ ماقساتىندا ودان استىنداعى اتىن، قوينىنداعى قاتىنىن سۇراتقاندا، ولاردىڭ ايتقانىنا كونەدi. ال ەشكiمگە كەرەكسiز سورتاڭ جەردiڭ پۇشپاعىن سۇراتقاندا: ”قاتىن مەن حايۋاندى ەل ءۇشiن قيۋعا بولادى. ورىنى تولادى. ال جەر – وتاننىڭ بەلگiسi, ەلدiڭ ماڭگiلiك ەنشiسi. ات پەن قاتىن تابىلادى، جەر تابىلمايدى. سوعىسامىز” – دەپ نامىستانىپ، تۇنقاتا اتتانىپ، جاۋىن جەر جاستاندىرادى. قۇنانباي دا: ”ەل وسەدi, جەر وسپەيدi”– دەپ شىڭعىستىڭ ۇلتاراقتاي پۇشپاعى ءۇشiن ءومiر بويى اعايىندارىمەن جاعالاسىپ ءوتتi.

مودە مەن قۇنانبايدىڭ اراسىن ەكi جارىم مىڭ جىل ءبولiپ تۇر. بiراق تا جەرگە دەگەن كوشپەندىلەردىڭ قۇرمەت مەن ەلدiك ساياسات وزگەرمەگەن. ونىڭ باستى سەبەبi, اتادان بالاعا اڭسار رەتiندە كوشكەن “ماڭگiلiك ەلدiڭ” نىساناسى. ال بiز كۇننiڭ اشىعىندا، ايدىڭ امانىندا اتا قونىستىڭ ءوڭiرiن ءوز قولىمىزبەن جىرتىپ بەردiك. ء بىز ەتەگىمىزدەن كەسىپ بەرگەن تۋرا سول جەر جاتتىڭ قولىندا كەتپەسiن دەپ بايىرعى تۇرiك قاعاندارى: ”وتۇكەن قويناۋىنداعى سۇڭگi باشقان جايلاۋىنا تاق پەن ساراي ورناتتى. مىڭ جىلدىق، تۇمەن كۇندiك جازۋ بەلگiلەرiن وسىندا جالپاق اۋىر تاسقا جازدىردى. ويتكەنi, وندا كوكتەگi كوك ءتاڭiرi جارىلقاعان تۇرiك ەلi ءومiر ءسۇردi, ەلدiگiن قۇردى. تومەندە قارا جەر  جارىلقادى، سول جەر ءۇشiن ءتورت بۇرىشتاعى حالىق كۇش-قۋاتىن سارىپ ەتتi. جاۋلارى ءوز ۇلەسiنەن ايىرىلدى”(“تاريات” جازۋى).

بiراق زامان بiر توڭكەرiلiپ تۇسكەندە تاق تا، ساراي دا، “مىڭ جىلدىق، تۇمەن كۇندiك جازۋ دا” جاتتىڭ ۋىسىندا قالدى. وسى تۇرعىدان العاندا جەر جونiندەگi “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىندا تاسقا قاشالىپ تۇرىپ جازىلعان: “ادامعا ءولiم بار، ەلگە ءولiم جوق” – دەگەن قاسيەتتi قاعيدانى ەشقاشاندا جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك. اتالارىمىزدىڭ وسيەتiنە جۇگiنسەك، جات قولىنا كەتكەن ەل مەن جەر – ء«ولi دۇنيە». قازاق ۇلتىنىڭ سوگiلگەن قابىرعاسى بiتiپ، بوسقان ء«بۇدىنى» (ەلi) بۇتiندەلiپ، كەتكەن جەر مەن ەل ەسەسi ءالi تولىق قايتىپ بولعان جوق. دەمەك، بۇل دا ەلiمiزدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن تiكەلەي قاتىسى بار ءتامسiل.

دەمەك، سول وركەنيەتتىڭ بۇگىنگى جۇرتىندا بۇل يدەيانىڭ قايتا تۇلەۋى زاڭدى، ءداستۇرلى قۇبىلىس. بۇل يدەيا – تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ورناتۋعا ۇمتىلعان «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىندا  ناقتىلاي تۇجىرىمدالدى.

كونە تۇركى جازبالارىنداعى بۇل ۇلگi – بۇگىنگى “ماڭگiلiك ەل” ۇلگiسiنىڭ قورمالدى. “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى  – “اسپان مەن جەر، سۋ جاراتىلعالى” ءتاڭiرتاۋىنىڭ ساعاسىن مەكەندەپ كەلە جاتقان، “جەتi رەت جەر جاڭارتقان” (شاكارiم) كوشپەلi تۇرiك جۇرتىنىڭ، ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ  ۇلى ارمانى، تۇركى-قازاق الەمi مەن رۋحانياتىنىڭ ۇيىتقىسى.    دەمەك، جەر مەن سۋ بولسا عانا قازاق قاۋىمى ماڭگiلiك ەل قالپىن ساقتاپ قالماق. ويتكەنى “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى كوشپەلiلەردiڭ رۋحاني كەڭiستiگiنiڭ قاسيەتتi بولمىسى. ونىڭ ماڭگiلiك سىپاتىنا ءتاڭiر مەن ۇماي انا، جەر مەن سۋ كەپiل.  مۇنداي عالامدىق كەڭiستiك دەڭگەيiندەگi كەپiلدiككە يە بولعان تۇرiك جۇرتىنىڭ قۇرىپ كەتۋگە كەشە دە ەشقانداي قۇقى جوق بولاتىن، بۇگىن دە «قۇلدانىپ، كۇڭدەنىپ كەتۋگە» قۇقى جوق، ەرتەڭ دە «جويىلىپ، ءسىڭىپ» كەتۋگە قاقىسى جوق.

الاشوردانىڭ   ورناتايىن دەگەنى دە سونداي ماڭگىلىك اڭسارعا ۇيىعان    –  ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت. ال الاش يدەياسىنىڭ باستى اماناتى – جەردى ۇلتتىڭ يگىلىگىنە ماڭگى اماناتقا قالدىرۋ. قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلە – جەر، جەر جانە جەر. ويتكەنى، جەر – وتان، جەر – ەكونوميكا، جەر – قورعانىس، جەر – رۋح، جەر – مادەنيەت، جەر – نامىس. جەرسىز مەملەكەت ءومىر سۇرە المايدى. ءار ۇلت، ءار سارباز ءوز ەلىن «مەنىڭ جەرىم!» دەپ قورعايدى. جەرىنەن ايىرىلعان مەملەكەت – ءوزىنىڭ بوستاندىعىنان، تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلادى (ايتپاقشى، ءبىز  انۇرانىمىزداعى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم!» دەگەن  جولدارىنداعى «جەر» دەگەن ءسوز  نەگە  الىنىپ تاستالدى؟). جەر – مەملەكەتتىڭ مەنشىگى جانە وتان دەگەن ۇعىمنىڭ باستى كەپىلى.   ەندەشە، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ قاسيەتتى قاعيداسى دا وسى جەرگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. سوندا سوناۋ كونە اڭسارمەن – بۇگىنگى اڭسار، بۇگىنگى اڭسارمەن – ەرتەڭگى اڭسار ءوزارا ماڭگى ۇشتاسپاق. ايتپەسە، بۇگىنگى ۇزىنىرعاسى 13-15 ءلاتيفۋنديستىڭ مەنشىگىندەگى جەر «ماڭگىلىك ەلدىڭ» مەكەنى بولا المايدى. قىرىمداعى قيتۇرقىنىڭ تونىن سىرتىنا اۋدارىپ: «جەر ءوزىمىزدىڭ جەكە مەنشىگىمىز. سوندىقتان دا ونى قاي مەملەكەتتىڭ    قۇرامىن قالاساق، سوعان باعىندىرامىز. سول ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزەمىز» – دەسە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دا، ەۋروپالىق وداق تا ەشتەڭە دەي المايدى. ويتكەنى ولاردىڭ باستى قاعيداسى – جەكە كاپيتال مەن جەكە مەنشىكتى قورعاۋعا قۇرىلعان.

دەمەك، بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالىپ، جەرگە جەكە مەنشىك ماسەلەسىن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشپەي، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى دا تياناقتالمايدى.  ويتكەنى، «ماڭگىلىك ەلدىڭ»  ماڭگىلىك مەكەندەيتىن، ونى اسىرايتىن، پانالايتىن تۇراقتى جەرى   بولۋى كەرەك. قازاقستان جەرىنىڭ 77 پايىزى لاتيفۋنديستەردىڭ قولىندا. سوندا «ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ» وتۇكەنى، جيدەلىبايسىنى، جەرۇيىعى قايدا؟ ءبىز كىمنىڭ جەرىن باسىپ ءجۇرمىز؟ قازاقستاننىڭ فاۋناسى مەن فلوراسىنىڭ التىن قويماسى سانالاتىن قورىقتارعا تيەسىلى اڭ اۋلاۋ شارۋاشىلىقتارىنىڭ توقسان پايىزىنان استامىن  «باۋىرلاستارىمىز باۋىرمالدىقپەن» باۋىرىنا باسىپ، مەنشىكتەپ العانى تۋرالى ناقتى دەرەكتى وقىعاندا، ارقانگەر مەن الماتى قورىعىنداعى قاندى قىرعىن ەسىمە ءتۇستى. ەگەرلەردىڭ مىلتىقسىز جۇرمەيتىنى بەلگىلى، دەمەك، ولار قارۋ-جاراققا دە يە.

ەندى وسى سوزدەرىمە ناقتى جاناما مىسالدار كەلتىرەيىن. مەن وسىدان بەس جىل بۇرىن تورعايداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتامەكەنى  اقكولگە باردىم. بۇل 2 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتاعى  قۇردىمدا جاتقان كول. ياعني، ارقالىققا دەيىن 600, ودان تورعايعا دەيىن 500, تورعايدان ءارى قاراي 170 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، تورعايلىقتاردى  اشارشىلىقتان امان ساقتاپ قالعان كول. سول كول 2006 جىلى جەكە مەنشىككە ساتىلىپ، تورعايداعى 17 كەڭشاردىڭ حالقى بالىقسىز قالىپتى. تورعايدىڭ جەرى سارى توپىراقتى بولىپ كەلەتىندىكتەن، وندا ساباعى قوعا، باسى بيدايىق سياقتى قوقا دەگەن وسىمدىك قانا وسەدى. ونى مال جەمەيدى، ەگىن سالۋعا كەلمەيدى. ياعني، حالىقتىڭ كۇنكورىس كوزى – بالىق اۋلاۋ عانا. كەيىنگى جىلدارى سول اقكول تارتىلىپ، بالىعى ءشىرىپ، جاعاعا شىعىپ قالىپتى. اقكولدىكتەر: «ەڭ قورلىعى سول، بيىلعى جازدى وزىمىزگە قىزىعىن كورسەتپەي وتىرعان بىرەۋدىڭ بالىعىن تەگىن جيىپ، ورتەۋمەن وتكىزدىك» – دەيدى. سويتسەك، الگى كول يەسى بالىقتى ءوزى دە اۋلاپ جارىتپايدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا اۋلاتپايدى ەكەن. سودان كەيىن سۋ تارتىلىپ، بالىقتار ءشىري باستاعان. بالىق شىرىگەن جەردە ىندەت تارايدى. سوندا جالعىز كۇنكورىسىنەن ايرىلعان ەل نە ىستەيدى؟

تاعى ءبىر مىسال. ءبىر جىلدارى  شىعىس قازاقستاندا وسكەن ءشوپ ادام بويىنان اسىپ كەتتى. ال، سول جىلى  سەمەي وڭىرىندەگى باستى ماسەلە ءشوپ تاپشىلىعى بولدى. التايدىڭ سىلەمىندەگى ادام بويىنان اساتىن ءشوپتى شابۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ول بىرەۋدىڭ جەرى. كىمنىڭ جەرى؟  ايتەۋىر قازاقتىكى ەمەس.  ويتكەنى، بايەكتىڭ دەنى ەرتىستىڭ ارعى بەتىندە.  سونداي-اق، قازاقستاننىڭ كوپ ايماقتارىندا سول جىلى ەگىن بىتىك شىققانىمەن، ورىلماي قالدى. نەگە؟ ويتكەنى، قازاقستاننىڭ سولتۇستىكتەگى قاراتوپىراقتى ايماقتارىنداعى بۇكىل ەگىن اۋماعىنىڭ دەنى 7-11 ءلاتيفۋنديستىڭ مەنشىگى. سولتۇستىكتەگى وبلىستاردىڭ بارلىق ەلەۆاتورلارى «جات قولىندا» (ع.مۇسىرەپوۆ). ال ولار، ارينە، شاعىن سەرىكتەستەردەن كورى، لاتيفۋنديستەردىڭ ءونىمىن كوتەرمەلەپ ساقتاعاندى ءجون كورەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋگە شاماسى جەتپەيدى. ويتكەنى، انا جەر كۋلاگيندىكى، مىنا جەر تەرەششەنكونىكى، ءۇشىنشى ءبىر جەر مادينوۆتىكى، ءتورتىنشىسى... مەن ءوز ءسوزىمنىڭ دالەلىن الدىن-الا ايتايىن، قازاق جەرىنىڭ اۋماقتى كولەمىن ءار ءتۇرلى بۇركەنشىك اتپەن مەنشىكتەپ العانداردىڭ دەنى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرى. اسسامبلەياعا ساياساتپەن اينالىسۋعا قۇقىق بەرگەن سوڭ، اسسامبلەيا مۇشەلەرى  جەر ساياساتىمەن ەركىن جانە بەلسەندى تۇردە ارالاسۋعا بەت الدى. بەينە ءبىر   پاتشا زامانىنداعى جەردى وتارلاۋ، ءبولىپ بەرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن زەمستۆونىڭ مىندەتىن قولىنا العان سياقتى. 

وسىنداي ءبىر القاقوتان وتىرىستا پىكىر ايتىلعان تۇستا قازاقتىڭ وي قورمالى، وقىمىستى امانكەلدى ايتالى دەگدار: «تۇرسىن جۇرتبايدى قولداساق، ءبىراز ۋاقىت كوپتەگەن مۇمكىنشىلىكتەردەن ايرىلىپ قالدىق. قادىرىمىزدىڭ قاشقانىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز عوي دەيمىن. مىسالى، جەر ماسەلەسىنىڭ بۇدان دا ءارى ۋشىعۋى مۇمكىن. ءبىر جاعىنان العاندا، رەسەيمەن شەكارانى انىقتاۋ ۇلكەن جەتىستىك. جالپى ورىستار قازاقتارمەن شەكارانى انىقتاۋعا ەشقاشان دا كوڭىل بولگەن جوق. 2005 جىلى قاراشا ايىندا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا ارنالعان وتىرىس بولدى. ءبىرىنشى نۇكتەسىنەن باستاپ، كولى بار، سايى بار، سۋى بار، ورمانى بار، تاۋى بار ءاربىر مەترىنە دەيىن ەكى تىلدە جازىلعان 500 بەت كىتاپ ەكەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ۆلاديمير پۋتين وسى ماسەلەنى ءبىر كۇندە كەلىسىپ، شەشكەن. ءبىز وتە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن راتيفيكاتسيا جاسادىق قوي. سوندا «جەر بەرىلمەسىن» دەپ رەسەيدىڭ 36 دەپۋتاتى ورە تۇرەگەلگەن. پۋتين بولسا: «قازاق دەگەن جاقسى حالىق» دەپ توقتاتىپتى. ويتكەنى، قازاقتان باسقا رەسەيدى قولدايتىن ەشكىم قالمادى عوي. ۋكرايناسى اناۋ، بالتىق جاعالاۋى اناۋ، كاۆكازى اناۋ. سونىڭ وزىندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەكارانىڭ ءالى شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى بار. دەسەك تە بۇل ۇلكەن جەتىستىك. وسى حاتتاما بۇۇ-نا كەتتى عوي. حالىقارالىق كۇشكە ەندى. قىتايمەن دە سول سياقتى. ال ەنشىمىزدى العانمەن، ەلدىڭ ىشىندەگى ماسەلەنى كەلىستىرە الماي جاتقانىمىز راس. بالقاشتان بىلاي قاراي 30 ملن-عا جۋىق جەر اسكەري پوليگون. ونىڭ جالدىق اقىسى دا كوپ ەمەس. سول جەرلەرگە دە قازاق مالىن جايا الماي وتىر. بۇل – زىمىراندىق پوليگوندار. «بۇل دا ەلىمىزدىڭ قورعانىسى، بۇل زىمىراندار تەك رەسەيدى ەمەس، ءبىزدى دە قورعايدى» دەيدى. ءوز ەلىمىزدىڭ بايلىعىنا يە بولۋ، جەردى ءتيىمدى پايدالانۋ جانە رۋحاني ماسەلەلەردى شەشپەۋ – بۇل ارينە، اسىرەسە، رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ۇستەمدىگى»، – دەپ ءبىزدى قوستاپ ەدى.

اۋليە ەكەن. مىنە، ەندى «قىرىم وقيعاسىن» كوزبەن كورگەن سوڭ، كوڭىلىمىزدەگى كۇدىك پەن كادىك بۇرىنعىدان دا ۇلعايىپ وتىر. جەر ماسەلەسى – قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى. ەندەشە بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالۋ كەرەك. بالكىم، بۇل ماسەلەنى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋممەن شەشكەن دۇرىس شىعار.  ايتپەسە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز باياعىدا ءبىز وقىعان مەكتەپتەگى تاريح ءپانى وقۋلىعىنداعى ءبىر اياعىمەن جەر باسىپ تۇرعان ورىس مۇجىعىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتقانداي: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەۋى» ءتيىس. ويتكەنى،  جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. قازىر قازاق جەرى ءوزىنىڭ تاريحي يەسىنەن ايىرىلىپ قالدى. ال «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ ۇستىنى –  جەرسىز، ۇستىن ەمەس، «قاعىلعان قازىق» قانا.

(جالعاسى بار)

Abai.kz