Biz sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary turaly aitqanda, 30-jyldardy tónirektep, jylda belgili bir túlghalardyng ghana atyn atap, týsin týsteumen shektelemiz. Al odan bergi kezende de armany asqaq talay azamatymyzdyng kenes imperiyasyna qasqayyp qarsy túrghanyn,  qiyanatshyl qoghamnyng qúrbanyna ainalghanyn býginde bireu bilse, bireu bilmeydi. Bilgenning ózinde belgili sayasatker Hasen Qoja-Ahmetti ghana tanityn shygharmyz. Al songhy buyn – 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining qaharmandary. Biraq jastardyng kóterilui bir kýndik ashu-yzanyng jemisi emes. Týp-tórkini әride. Qazaqtyng azattyghyn ansaghan azamattar ótken ghasyrdyng 50-inshi, 60-ynshy, tipti 70-jyldarynda da belsendi  әreketke bardy. Amal qansha, qúryghy úzyn KGB bәrin basyp tastap otyrdy. Soghan qaramastan ór minez, erkindik sýigish erlerding qúpiya is-qimyly astyrtyn týrde jer-jerde jalghasyn tauyp  jatty.

Arda tughan Azamat

Biz sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary turaly aitqanda, 30-jyldardy tónirektep, jylda belgili bir túlghalardyng ghana atyn atap, týsin týsteumen shektelemiz. Al odan bergi kezende de armany asqaq talay azamatymyzdyng kenes imperiyasyna qasqayyp qarsy túrghanyn,  qiyanatshyl qoghamnyng qúrbanyna ainalghanyn býginde bireu bilse, bireu bilmeydi. Bilgenning ózinde belgili sayasatker Hasen Qoja-Ahmetti ghana tanityn shygharmyz. Al songhy buyn – 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining qaharmandary. Biraq jastardyng kóterilui bir kýndik ashu-yzanyng jemisi emes. Týp-tórkini әride. Qazaqtyng azattyghyn ansaghan azamattar ótken ghasyrdyng 50-inshi, 60-ynshy, tipti 70-jyldarynda da belsendi  әreketke bardy. Amal qansha, qúryghy úzyn KGB bәrin basyp tastap otyrdy. Soghan qaramastan ór minez, erkindik sýigish erlerding qúpiya is-qimyly astyrtyn týrde jer-jerde jalghasyn tauyp  jatty.

Arda tughan Azamat

1978 jyldyng sәuir aiy. Almaty manyndaghy Talghar qalasyna jaqyn ornalasqan psihiatriya¬lyq auruhanagha qazaqtyng әigili akteri Qasym Jәkibaevtyng úly – Azamat әkelindi. Bes jyldan keyin baryp tuystary sol bir týsi suyq ghimarattan Azamattyng sýiegin alyp shyqty. Ólimining resmy sebebi әdettegidey – ózine qol júmsaghan. Biraq búghan  әkesi de, sheshesi de senbeydi. Áli kýnge deyin.
Ataqty akterding balasy nege osynday halge týsti? Ashy aiqayyng alqymda qalatyn qatal zamanda búl turaly tis jaryp aitu mýmkin emes. Al pәlening bәri Azamattyng júrt arasynda «ýsh әrip» atanghan Memlekettik qauipsizdik komiytetining qyraghy kózine týsip qaluymen bastalghan. Ol bozbala bolsa da, ózi ómir sýrip otyrghan qoghamnyng qisyq baghytyn, kenestik sayasattyng búra tartqan sarynyn seze bilgen. Soghan qarsylyq bildiredi, qúrsaulap, tynym taptyrmaghan oidy qaghazgha týsirip, ýnparaq taratady. Ýnparaqtyng mazmúny bylay bop keledi:
«Sosializm joyylsyn! Erikti kapitalizm jasasyn! Men óz ómir jolymdy tandap aldym. Sizderge de jol bolsyn! Kommunisterding eshbir sózine senbeniz! Olar onbaghandar әri ekijýzdi! Maghynaly, erikti qogham – kapitalizm ýshin kýresinder!» 
Áriyne, Azamat әreketin astyrtyn jýrgizdi. Biraq, qúpiya qyzmetting qúryghy qashan da úzyn ghoy. Tynshylar armanshyl jastyn  Almatydaghy túrghyn ýilerding poshta jәshikterine әlgindey ýnparaq salyp jýrgenin bayqap qoyady. A.Jәkibaevtyng isine qatysty múraghat qújattaryn túnghysh aqtaryp, olardy tereng zerttegen jurnalist Lәtifola Qapashevtyng aituynsha, Memlekettik qauipsizdik komiytetining qyzmetkerleri Azamatty 1978 jyldyng qantar aiynda ústaghan. Búl kezde ol 18 jastan endi ghana asqan edi.
«Ýsh әripten» kelgender ýidi tintip, Azamattyng suretinen bastap sabaqty iynesine deyin týk qaldyrmay alyp ketken. Basqa búiymnyng arasynda jatyp, әiteuir, qalyp qoyghan, dosy syilaghan bir kitap pen onyng ishindegi 1 jәne 12 jastarynda týsken eki suretin, taghy keybir dýniyeni anasy kóp uaqyttan keyin baryp tauyp alypty.
MQK qyzmet¬kerleri Azamatty ary sýirep, beri sýirep, aqyr ayaghyn¬da jyndyhana¬dan bir-aq shyghardy. Sol jyndyhanada jatyp qaza tapqan kezinde ondaghylar anasyna: «Denesin alasyndar ma? Almasandar, ózimizde de qoyatyn jer bar», – depti. Balasynyng mýrdesin kim aidalada qaldyrsyn?! Núrtay apamyz (A.Jәkibaevtyng anasy) perzentin Kensaygha arulap jerledi. Al «ýsh әrip» onyng búl dýniyede bolghan-bolmaghanyn bildirmey jiberuge tyrysqan. Áke-sheshesine «júrtqa Aughanstannan ólip keldi dep aityndar» degen. Biraq qyrshyn jastyng neden ólgenin súraytyn júrt ta bolghan joq. Ony jerleuge kelgender sausaqpen sanarlyqtay edi. Tipti kónil aitu bylay túrsyn, “Torghay qútyrsa, býrkitke týsedi” dep teris ainalghandar da tabyldy. Óitkeni olar Azamattyng qanday iske bel baylaghanyn biletin.
Taghdyr qazaqtyng talay kórkem filiminde qarapayym shaldyng beynesin somdaghan tanymal akter Qasym Jәkibaevty mandaydan sipamady.  Bar ghúmyrynda kórgen eki úldyng biri osylaysha qyrshyn ketti. Azamat onyng ekinshi balasy edi. Al ýlkeni Aral ospadarlar qolynan mayyp bolyp, mýgedektikke úshyrady.
Azamat isti bolghan kýnnen bastap әkesi onymen sóilespey de, barmay da qoyypty. «Ókimetke qarsy shyqqan balama qatty ókpeledim», – deydi akter. Úly tergeu qapasynda, keyinnen jyndyhanada jatqanynda, tym qúrysa, bir ret baryp tildespegenine endi ókinip jýrgen jayy bar...
Núrtay Jәkibaeva, Azamatyng anasy:
– O basta Azamattyng nemen ainalysyp jýrgenin bilmedik qoy. Biraq keyde shet jaghasyn shygharyp, maghan aitatyn. Ákesine aitpaydy. «Tabighat qúryp barady. Adamdar da qúryp, tobyrgha ainalyp barady» dep birdenelerdi aityp-aytyp alatyn da, sodan men úrsa bastaghanda, «Mama, ótirik aittym saghan. Shyn dep qaldyng ba?» deytin. Sol aitqany ótirik emestigin keyin bildim.

Eline kereksiz er

Hasen Qoja-Ahmet bir әngimesinde búryn ózim aty-jónin estip-bilmegen Mahmet Qúlmaghambetov degen de kenestik dissiydent bar degen edi. Mahmet agha kenestik jýiege qarsy әreketi ýshin sottalyp, jazasyn ótep shyqqan son, on jylday jyraqta jýredi, keyin mýldem shetelge ketedi. Sodan tughan topyraqqa oralmady. Áyteuir, Almatyda  tuystary bar eken. Sәti týsip, solardy izdep taptym. Belgili «Sezam» teatrynyng diyrektory Qayrat Bayanov Mahmet aghanyng tughan jiyeni eken. Odan naghashysynyng ómirbayanyna qatysty azdaghan derek aldym.
Mahmet Qúlmaghambetov Qosta¬nay oblysynyng Mendi¬qara audanynda 1930 jyldyng 20 shildesinde tuylghan. Eki jasar kezinde әke-sheshesi ashtyqtan qashyp, Almatygha kóship kelgen. Qazaq memlekettik uniyversiytetining filosofiya fakulitetin bitirip, joghary oqu oryndarynda sol mamandyq boyynsha sabaq bergen. Osylay oqytushylyq júmyspen jýrgen kezinde-aq, ol kommunistik biylikti synay bastady. Studentterge dәris oqyp túryp, kompartiyagha ashyq narazylyghyn bildiredi. Búl degeniniz – ol kezde kózsiz erlikpen para-par. Sol ýshin qytymyr qoghamnan «sybaghasyn» ayamay-aq aldy.  Ómirbayanyna qarap otyrsaq, Mahmet agha Qazaq ghylym akademiyasy filosofiya institutynyng ghylymy qyzmet¬keri bolyp jýredi de, sodan keyin birden Rudnyy qalasyndaghy kenishte elektr mamany bolyp shygha keledi. Búl 1959 jyl bolatyn. Sodan ýsh jyl ótkennen keyin «kenestik jýiege qarsy ýgit-nasihat jýrgizdi» degen aiyppen ústalyp, 10 jylgha bas bostandyghynan aiyrylady. Sodan keyingi jeti jyly Mordoviyadaghy sayasy tútqyndar lagerinde ótken. Al búdan song Komy avtonomiyalyq respublikasynda jәne Harikovte qara júmysqa jegildi. Abaqtydan shyghyp, Almatygha ara-túra kelip túrady. Biraq 1979 jyldyng ayaghynda Harikovten әri qaray shetel asyp ketken. Jat júrtqa ketuining ózi qyzyq!
Ol kezde KSRO azamaty shetelge onaylyqpen shygha almaytyn.  M. Qúlmaghambetov maqsatyna jetu ýshin Harikovte evrey әielge ýilenedi. Amerikanyng aralasuymen yahudiylerding shetke ketuine rúqsat berilgen tús. Sol arqyly arnayy shaqyrtu alyp, Izrailige barady. Odan keyin Venagha ótip, aqyr ayaghynda Germaniyadan bir-aq shyqqan. Ol jaqqa da Munhendegi «Azattyq» radiosynyng arnayy shaqyruymen barghan. Sol radioda taban audarmay 15 jyldan asa uaqyt júmys istep, 1995 jyly zeynetkerlik demalysqa shyghady. Búl kezende mәskeulik, tipti almatylyq iydeologtar da oghan qara kýie jaghyp jatty.     
Al endi tәuelsizdik ornaghan song onyng elge kelmeuining syry nede? Búl súraqqa Germaniyagha barghan kezinde Mahmet aghamen dәm-túzdas bolghan belgili rejisser Bolat Atabaevtyng myna bir sózi jauap: «Ol kisi 1993 jyly Mәskeuge kelip túryp, Qazaqstangha ayaq baspay ketti. Sol Mәskeude maghan telefon soqqan edi. «Qazir jaghday ózgerdi ghoy. Nege kelmeysiz?» - degenimde. bizdegi basshylargha degen ókpesi qara qazanday ekenin anghartty. Ol kisi qazaq ýshin, últ ýshin kýigen adam emes pe?! Biylik oryndary shaqyruy kerek  edi. Biraq eshkim elegen joq. Sol sebep boldy ma dep oilaymyn. Alayda ol ózi dәl solay dep maghan eshqashan tis jarghan emes». Keyinnen búl sózdi Mahmet aghanyng tughan jiyeni Qayrat Bayanov rastady. Onyng aituynsha, naghashysy qaytse de tughan jerding topyraghyn bir basqysy kelgen eken. Bir sózinde «Jasym bolsa, 77-ge keldi. Kelesi jyly elge baruym kerek» depti. Búl 2007 jyl bolatyn. Kezinde әperbaqan әmirshil  jýieden qaymyqpaghan azamat sol armanyna sәl ghana uaqyt jete almay ketti. Mahmet Qúlmaghambetov byltyr qarasha aiynda Munhende qaytys bolyp, sonda jerlendi.
Mahmet aghanyng әke-sheshesi dýniyeden erte ótipti. Bóten elge ketkende, elde eki qaryndasy qalghan edi. Qazir solardan tughan jiyenderi bar. Al ózinen túyaq qalghan joq.
Qayrat Bayanov, Mahmet Qúlmaghambetovting jiyeni:
– Naghashym maghan «Res¬my týrde shaqyrmasa, ózim Qazaqstangha barmaymyn» degen edi. Biraq aldynghy jyly ózi telefon shalyp, elge kelmek oiy bar ekenin aitty. «Jasym bolsa 77-de. Tughan jerdi bir kórip qaytsam eken» dedi. Men «kel» dedim. Alayda soghan jetpey ketti ghoy.

Ýngirde ýnparaq jazghan

60-jyldary Qaraghandy ónirin¬de jastar «ESEP» (elin sýigen erler partiyasy) atty jasyryn úiym qúrady. Sol úiymnyng basy-qasynda jýrgenderding biri qazir osy ónirdegi Aqsu-Anly auylynda túratyn jazushy Kәmel Jýnistegi.
Sol jyldary tyng ólkesi iygerilip jatty ghoy, – dep eske alady Kәmel agha. – Bizding audangha myng jarym orysty alyp keldi. Kóshede jýre almaytyn boldyq. Qúday saqtasyn! Orystyng jigitteri men qyzdary... súmdyq! Klubta qazaqsha konsert qoyylmaytyn boldy. Qyzmette jýrgen azamattardy oryssha jazuy qate bolghany ýshin júmystan shygharyp jatty...
Kәmel agha múnday әdiletsizdikti audan, tipti oblys basshylaryna jetkizedi. Biraq eshkimnen qoldau tappaghan. Aqyry, kommunistik jýiemen kýresip, әdilet joqtaushysy boludy jón kóredi. Jogharyda atal¬ghan úiymnyng júmysyna belsene aralasady. Asa saq qimyldaghan búl úiym mýsheleri ýnparaqty Aqsu-Aily auylynan ýsh shaqyrymday jerdegi ýngirge baryp jazatyn. Jazu mashinkasyn sol jerge tyghyp qoyatyn bolghan. Osy jerde ýnparaq basylyp jatqanda bógde bireu kór¬mes ýshin bir jigit atpen toruyldap jýredi eken.
Aqyr ayaghynda «ýsh әripke» búl amal da mәlim boldy. K.Jýnistegi tórt jylgha bas bostandyghynan aiyryldy. Chelyabi týrmesinde jazasyn ótep, elge oralghan song onyng jú¬mys¬¬qa túruy qiyametke ainaldy. Maman¬dyghy tariyh¬shy ekenine qaramastan, últaralyq arazdyqty qozdyrugha әkki biylik ony, qas qylghanday, orys mektebine dene shynyqtyru múghalimi etip qoydy. Keyinnen anshylyqpen, jazumen ainalysty. 12 kitaby jaryq kórgen. Qazir óz ólkesining qadirmendi aqsaqalyna ainalyp otyr.
Súltan Orazalinov, jazushy, Qazaq KSR-ine enbek sinirgen mәdeniyet qyzmetkeri:
– Úmytpasam, 61-jyl¬dyng kýzi boluy kerek. Dýkenbay Dosjanov ekeumiz bir pәterde túratynbyz. Ol maghan bir kýni hat alyp keldi de, «mynany oqyshy» dedi. Ashylghan eken. Oqysam, bizding oiymyzdaghy sózding bәrin jazypty. «Elden, jerden aiyrylayyq dep túrmyz. Biz, qazaqtyng jastary, túyaghymyzdy serppey ólemiz be?» degen mazmúnda qúralghan. Hattyng Qaraghandy jaqtan kelgeni bayqalady.

Týiin

Sol tústa Kenes Odaghyna degen narazylyqtyng kóbi últtyq mәseleden tuyndady. Elimizding kýngeyindegi jerding birazy ózbekke berilgeni mәlim. Qazaqqa óte-móte qas Hrushevting zymiyan pighyly basqa aimaqtardy da bóliske saldy. Ol azday, qazaq balabaqshasy men mektebi jappay jabylyp jatty. Sol zamannyng jastary búghan ýnsiz qarap túrmady, narazylyghyn bildirgisi keldi. Bildirdi de. Býgin biz kenestik sayasatqa qarsy sóileymin dep qughyngha úshyraghan ýsh qazaqqa ghana toqtaldyq. Olardyng az emestigine kózimiz anyq jetedi. Sondyqtan búl taqyryptaghy әngime әli de jalghasyn tabuy tiyis...

Orazәli BAYMÚRAT   
«Jas Qazaq» gazeti 29 mamyr 2009 jyl