ءبىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى ايتقاندا، 30-جىلداردى توڭىرەكتەپ، جىلدا بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ عانا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋمەن شەكتەلەمىز. ال ودان بەرگى كەزەڭدە دە ارمانى اسقاق تالاي ازاماتىمىزدىڭ كەڭەس يمپەرياسىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعانىن،  قياناتشىل قوعامنىڭ قۇربانىنا اينالعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بىلگەننىڭ وزىندە بەلگىلى ساياساتكەر حاسەن قوجا-احمەتتى عانا تانيتىن شىعارمىز. ال سوڭعى بۋىن – 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارى. بىراق جاستاردىڭ كوتەرىلۋى ءبىر كۇندىك اشۋ-ىزانىڭ جەمىسى ەمەس. ءتۇپ-توركىنى ارىدە. قازاقتىڭ ازاتتىعىن اڭساعان ازاماتتار وتكەن عاسىردىڭ 50-ءىنشى، 60-ىنشى، ءتىپتى 70-جىلدارىندا دا بەلسەندى  ارەكەتكە باردى. امال قانشا، قۇرىعى ۇزىن كگب ءبارىن باسىپ تاستاپ وتىردى. سوعان قاراماستان ءور مىنەز، ەركىندىك سۇيگىش ەرلەردىڭ قۇپيا ءىس-قيمىلى استىرتىن تۇردە جەر-جەردە جالعاسىن تاۋىپ  جاتتى.

اردا تۋعان ازامات

ءبىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى ايتقاندا، 30-جىلداردى توڭىرەكتەپ، جىلدا بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ عانا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋمەن شەكتەلەمىز. ال ودان بەرگى كەزەڭدە دە ارمانى اسقاق تالاي ازاماتىمىزدىڭ كەڭەس يمپەرياسىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعانىن،  قياناتشىل قوعامنىڭ قۇربانىنا اينالعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بىلگەننىڭ وزىندە بەلگىلى ساياساتكەر حاسەن قوجا-احمەتتى عانا تانيتىن شىعارمىز. ال سوڭعى بۋىن – 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارى. بىراق جاستاردىڭ كوتەرىلۋى ءبىر كۇندىك اشۋ-ىزانىڭ جەمىسى ەمەس. ءتۇپ-توركىنى ارىدە. قازاقتىڭ ازاتتىعىن اڭساعان ازاماتتار وتكەن عاسىردىڭ 50-ءىنشى، 60-ىنشى، ءتىپتى 70-جىلدارىندا دا بەلسەندى  ارەكەتكە باردى. امال قانشا، قۇرىعى ۇزىن كگب ءبارىن باسىپ تاستاپ وتىردى. سوعان قاراماستان ءور مىنەز، ەركىندىك سۇيگىش ەرلەردىڭ قۇپيا ءىس-قيمىلى استىرتىن تۇردە جەر-جەردە جالعاسىن تاۋىپ  جاتتى.

اردا تۋعان ازامات

1978 جىلدىڭ ءساۋىر ايى. الماتى ماڭىنداعى تالعار قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان پسيحياتريا¬لىق اۋرۋحاناعا قازاقتىڭ ايگىلى اكتەرى قاسىم جاكىباەۆتىڭ ۇلى – ازامات اكەلىندى. بەس جىلدان كەيىن بارىپ تۋىستارى سول ءبىر ءتۇسى سۋىق عيماراتتان ازاماتتىڭ سۇيەگىن الىپ شىقتى. ءولىمىنىڭ رەسمي سەبەبى ادەتتەگىدەي – وزىنە قول جۇمساعان. بىراق بۇعان  اكەسى دە، شەشەسى دە سەنبەيدى. ءالى كۇنگە دەيىن.
اتاقتى اكتەردىڭ بالاسى نەگە وسىنداي حالگە ءتۇستى؟ اششى ايقايىڭ القىمدا قالاتىن قاتال زاماندا بۇل تۋرالى ءتىس جارىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ال پالەنىڭ ءبارى ازاماتتىڭ جۇرت اراسىندا «ءۇش ءارىپ» اتانعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىراعى كوزىنە ءتۇسىپ قالۋىمەن باستالعان. ول بوزبالا بولسا دا، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قيسىق باعىتىن، كەڭەستىك ساياساتتىڭ بۇرا تارتقان سارىنىن سەزە بىلگەن. سوعان قارسىلىق بىلدىرەدى، قۇرساۋلاپ، تىنىم تاپتىرماعان ويدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ۇنپاراق تاراتادى. ۇنپاراقتىڭ مازمۇنى بىلاي بوپ كەلەدى:
«سوتسياليزم جويىلسىن! ەرىكتى كاپيتاليزم جاساسىن! مەن ءوز ءومىر جولىمدى تاڭداپ الدىم. سىزدەرگە دە جول بولسىن! كوممۋنيستەردىڭ ەشبىر سوزىنە سەنبەڭىز! ولار وڭباعاندار ءارى ەكىجۇزدى! ماعىنالى، ەرىكتى قوعام – كاپيتاليزم ءۇشىن كۇرەسىڭدەر!» 
ارينە، ازامات ارەكەتىن استىرتىن جۇرگىزدى. بىراق، قۇپيا قىزمەتتىڭ قۇرىعى قاشان دا ۇزىن عوي. تىڭشىلار ارمانشىل جاستىڭ  الماتىداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ پوشتا جاشىكتەرىنە الگىندەي ۇنپاراق سالىپ جۇرگەنىن بايقاپ قويادى. ا.جاكىباەۆتىڭ ىسىنە قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىن تۇڭعىش اقتارىپ، ولاردى تەرەڭ زەرتتەگەن جۋرناليست ءلاتيفولا قاپاشەۆتىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ازاماتتى 1978 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ۇستاعان. بۇل كەزدە ول 18 جاستان ەندى عانا اسقان ەدى.
«ءۇش ارىپتەن» كەلگەندەر ءۇيدى ءتىنتىپ، ازاماتتىڭ سۋرەتىنەن باستاپ ساباقتى ينەسىنە دەيىن تۇك قالدىرماي الىپ كەتكەن. باسقا بۇيىمنىڭ اراسىندا جاتىپ، ايتەۋىر، قالىپ قويعان، دوسى سىيلاعان ءبىر كىتاپ پەن ونىڭ ىشىندەگى 1 جانە 12 جاستارىندا تۇسكەن ەكى سۋرەتىن، تاعى كەيبىر دۇنيەنى اناسى كوپ ۋاقىتتان كەيىن بارىپ تاۋىپ الىپتى.
مقك قىزمەت¬كەرلەرى ازاماتتى ارى سۇيرەپ، بەرى سۇيرەپ، اقىر اياعىن¬دا جىندىحانا¬دان ءبىر-اق شىعاردى. سول جىندىحانادا جاتىپ قازا تاپقان كەزىندە ونداعىلار اناسىنا: «دەنەسىن الاسىڭدار ما؟ الماساڭدار، وزىمىزدە دە قوياتىن جەر بار»، – دەپتى. بالاسىنىڭ مۇردەسىن كىم ايدالادا قالدىرسىن؟! نۇرتاي اپامىز (ا.جاكىباەۆتىڭ اناسى) پەرزەنتىن كەڭسايعا ارۋلاپ جەرلەدى. ال «ءۇش ءارىپ» ونىڭ بۇل دۇنيەدە بولعان-بولماعانىن بىلدىرمەي جىبەرۋگە تىرىسقان. اكە-شەشەسىنە «جۇرتقا اۋعانستاننان ءولىپ كەلدى دەپ ايتىڭدار» دەگەن. بىراق قىرشىن جاستىڭ نەدەن ولگەنىن سۇرايتىن جۇرت تا بولعان جوق. ونى جەرلەۋگە كەلگەندەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى. ءتىپتى كوڭىل ايتۋ بىلاي تۇرسىن، “تورعاي قۇتىرسا، بۇركىتكە تۇسەدى” دەپ تەرىس اينالعاندار دا تابىلدى. ويتكەنى ولار ازاماتتىڭ قانداي ىسكە بەل بايلاعانىن بىلەتىن.
تاعدىر قازاقتىڭ تالاي كوركەم فيلمىندە قاراپايىم شالدىڭ بەينەسىن سومداعان تانىمال اكتەر قاسىم جاكىباەۆتى ماڭدايدان سيپامادى.  بار عۇمىرىندا كورگەن ەكى ۇلدىڭ ءبىرى وسىلايشا قىرشىن كەتتى. ازامات ونىڭ ەكىنشى بالاسى ەدى. ال ۇلكەنى ارال وسپادارلار قولىنان مايىپ بولىپ، مۇگەدەكتىككە ۇشىرادى.
ازامات ءىستى بولعان كۇننەن باستاپ اكەسى ونىمەن سويلەسپەي دە، بارماي دا قويىپتى. «وكىمەتكە قارسى شىققان بالاما قاتتى وكپەلەدىم»، – دەيدى اكتەر. ۇلى تەرگەۋ قاپاسىندا، كەيىننەن جىندىحانادا جاتقانىندا، تىم قۇرىسا، ءبىر رەت بارىپ تىلدەسپەگەنىنە ەندى وكىنىپ جۇرگەن جايى بار...
نۇرتاي جاكىباەۆا، ازاماتىڭ اناسى:
– و باستا ازاماتتىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن بىلمەدىك قوي. بىراق كەيدە شەت جاعاسىن شىعارىپ، ماعان ايتاتىن. اكەسىنە ايتپايدى. «تابيعات قۇرىپ بارادى. ادامدار دا قۇرىپ، توبىرعا اينالىپ بارادى» دەپ بىردەڭەلەردى ايتىپ-ايتىپ الاتىن دا، سودان مەن ۇرسا باستاعاندا، «ماما، وتىرىك ايتتىم ساعان. شىن دەپ قالدىڭ با؟» دەيتىن. سول ايتقانى وتىرىك ەمەستىگىن كەيىن ءبىلدىم.

ەلىنە كەرەكسىز ەر

حاسەن قوجا-احمەت ءبىر اڭگىمەسىندە بۇرىن ءوزىم اتى-ءجونىن ەستىپ-بىلمەگەن ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ دەگەن دە كەڭەستىك ديسسيدەنت بار دەگەن ەدى. ماحمەت اعا كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ارەكەتى ءۇشىن سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ شىققان سوڭ، ون جىلداي جىراقتا جۇرەدى، كەيىن مۇلدەم شەتەلگە كەتەدى. سودان تۋعان توپىراققا ورالمادى. ايتەۋىر، الماتىدا  تۋىستارى بار ەكەن. ءساتى ءتۇسىپ، سولاردى ىزدەپ تاپتىم. بەلگىلى «سەزام» تەاترىنىڭ ديرەكتورى قايرات بايانوۆ ماحمەت اعانىڭ تۋعان جيەنى ەكەن. ودان ناعاشىسىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى ازداعان دەرەك الدىم.
ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ قوستا¬ناي وبلىسىنىڭ مەڭدى¬قارا اۋدانىندا 1930 جىلدىڭ 20 شىلدەسىندە تۋىلعان. ەكى جاسار كەزىندە اكە-شەشەسى اشتىقتان قاشىپ، الماتىعا كوشىپ كەلگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا سول ماماندىق بويىنشا ساباق بەرگەن. وسىلاي وقىتۋشىلىق جۇمىسپەن جۇرگەن كەزىندە-اق، ول كوممۋنيستىك بيلىكتى سىناي باستادى. ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ تۇرىپ، كومپارتياعا اشىق نارازىلىعىن بىلدىرەدى. بۇل دەگەنىڭىز – ول كەزدە كوزسىز ەرلىكپەن پارا-پار. سول ءۇشىن قىتىمىر قوعامنان «سىباعاسىن» اياماي-اق الدى.  ءومىربايانىنا قاراپ وتىرساق، ماحمەت اعا قازاق عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەت¬كەرى بولىپ جۇرەدى دە، سودان كەيىن بىردەن رۋدنىي قالاسىنداعى كەنىشتە ەلەكتر مامانى بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل 1959 جىل بولاتىن. سودان ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن «كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى» دەگەن ايىپپەن ۇستالىپ، 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. سودان كەيىنگى جەتى جىلى موردوۆياداعى ساياسي تۇتقىندار لاگەرىندە وتكەن. ال بۇدان سوڭ كومي اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا جانە حاركوۆتە قارا جۇمىسقا جەگىلدى. اباقتىدان شىعىپ، الماتىعا ارا-تۇرا كەلىپ تۇرادى. بىراق 1979 جىلدىڭ اياعىندا حاركوۆتەن ءارى قاراي شەتەل اسىپ كەتكەن. جات جۇرتقا كەتۋىنىڭ ءوزi قىزىق!
ول كەزدە كسرو ازاماتى شەتەلگە وڭايلىقپەن شىعا المايتىن.  م. قۇلماعامبەتوۆ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن حاركوۆتە ەۆرەي ايەلگە ۇيلەنەدى. امەريكانىڭ ارالاسۋىمەن ياھۋديلەردىڭ شەتكە كەتۋىنە رۇقسات بەرىلگەن تۇس. سول ارقىلى ارنايى شاقىرتۋ الىپ، يزرايلگە بارادى. ودان كەيىن ۆەناعا ءوتىپ، اقىر اياعىندا گەرمانيادان ءبىر-اق شىققان. ول جاققا دا ميۋنحەندەگى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن بارعان. سول راديودا تابان اۋدارماي 15 جىلدان اسا ۋاقىت جۇمىس ىستەپ، 1995 جىلى زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىعادى. بۇل كەزەڭدە ماسكەۋلىك، ءتىپتى الماتىلىق يدەولوگتار دا وعان قارا كۇيە جاعىپ جاتتى.     
ال ەندى تاۋەلسىزدىك ورناعان سوڭ ونىڭ ەلگە كەلمەۋىنىڭ سىرى نەدە؟ بۇل سۇراققا گەرمانياعا بارعان كەزىندە ماحمەت اعامەن ءدام-تۇزداس بولعان بەلگىلى رەجيسسەر بولات اتاباەۆتىڭ مىنا ءبىر ءسوزى جاۋاپ: «ول كىسى 1993 جىلى ماسكەۋگە كەلىپ تۇرىپ، قازاقستانعا اياق باسپاي كەتتى. سول ماسكەۋدە ماعان تەلەفون سوققان ەدى. «قازىر جاعداي وزگەردى عوي. نەگە كەلمەيسىز؟» - دەگەنىمدە. بىزدەگى باسشىلارعا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي ەكەنىن اڭعارتتى. ول كىسى قازاق ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن كۇيگەن ادام ەمەس پە؟! بيلىك ورىندارى شاقىرۋى كەرەك  ەدى. بىراق ەشكىم ەلەگەن جوق. سول سەبەپ بولدى ما دەپ ويلايمىن. الايدا ول ءوزى ءدال سولاي دەپ ماعان ەشقاشان ءتىس جارعان ەمەس». كەيىننەن بۇل ءسوزدى ماحمەت اعانىڭ تۋعان جيەنى قايرات بايانوۆ راستادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ناعاشىسى قايتسە دە تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ءبىر باسقىسى كەلگەن ەكەن. ءبىر سوزىندە «جاسىم بولسا، 77-گە كەلدى. كەلەسى جىلى ەلگە بارۋىم كەرەك» دەپتى. بۇل 2007 جىل بولاتىن. كەزىندە اپەرباقان ءامىرشىل  جۇيەدەن قايمىقپاعان ازامات سول ارمانىنا ءسال عانا ۋاقىت جەتە الماي كەتتى. ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ بىلتىر قاراشا ايىندا ميۋنحەندە قايتىس بولىپ، سوندا جەرلەندى.
ماحمەت اعانىڭ اكە-شەشەسى دۇنيەدەن ەرتە ءوتىپتى. بوتەن ەلگە كەتكەندە، ەلدە ەكى قارىنداسى قالعان ەدى. قازىر سولاردان تۋعان جيەندەرى بار. ال وزىنەن تۇياق قالعان جوق.
قايرات بايانوۆ، ماحمەت قۇلماعامبەتوۆتىڭ جيەنى:
– ناعاشىم ماعان «رەس¬مي تۇردە شاقىرماسا، ءوزىم قازاقستانعا بارمايمىن» دەگەن ەدى. بىراق الدىڭعى جىلى ءوزى تەلەفون شالىپ، ەلگە كەلمەك ويى بار ەكەنىن ايتتى. «جاسىم بولسا 77-دە. تۋعان جەردى ءبىر كورىپ قايتسام ەكەن» دەدى. مەن «كەل» دەدىم. الايدا سوعان جەتپەي كەتتى عوي.

ۇڭگىردە ۇنپاراق جازعان

60-جىلدارى قاراعاندى ءوڭىرىن¬دە جاستار «ەسەپ» (ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى) اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇرادى. سول ۇيىمنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەردىڭ ءبىرى قازىر وسى وڭىردەگى اقسۋ-ايۋلى اۋىلىندا تۇراتىن جازۋشى كامەل جۇنىستەگى.
سول جىلدارى تىڭ ولكەسى يگەرىلىپ جاتتى عوي، – دەپ ەسكە الادى كامەل اعا. – ءبىزدىڭ اۋدانعا مىڭ جارىم ورىستى الىپ كەلدى. كوشەدە جۇرە المايتىن بولدىق. قۇداي ساقتاسىن! ورىستىڭ جىگىتتەرى مەن قىزدارى... سۇمدىق! كلۋبتا قازاقشا كونتسەرت قويىلمايتىن بولدى. قىزمەتتە جۇرگەن ازاماتتاردى ورىسشا جازۋى قاتە بولعانى ءۇشىن جۇمىستان شىعارىپ جاتتى...
كامەل اعا مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى اۋدان، ءتىپتى وبلىس باسشىلارىنا جەتكىزەدى. بىراق ەشكىمنەن قولداۋ تاپپاعان. اقىرى، كوممۋنيستىك جۇيەمەن كۇرەسىپ، ادىلەت جوقتاۋشىسى بولۋدى ءجون كورەدى. جوعارىدا اتال¬عان ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى. اسا ساق قيمىلداعان بۇل ۇيىم مۇشەلەرى ۇنپاراقتى اقسۋ-ايۋلى اۋىلىنان ءۇش شاقىرىمداي جەردەگى ۇڭگىرگە بارىپ جازاتىن. جازۋ ماشينكاسىن سول جەرگە تىعىپ قوياتىن بولعان. وسى جەردە ۇنپاراق باسىلىپ جاتقاندا بوگدە بىرەۋ كور¬مەس ءۇشىن ءبىر جىگىت اتپەن تورۋىلداپ جۇرەدى ەكەن.
اقىر اياعىندا «ءۇش ارىپكە» بۇل امال دا ءمالىم بولدى. ك.جۇنىستەگى ءتورت جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. چەليابى تۇرمەسىندە جازاسىن وتەپ، ەلگە ورالعان سوڭ ونىڭ جۇ¬مىس¬¬قا تۇرۋى قيامەتكە اينالدى. مامان¬دىعى تاريح¬شى ەكەنىنە قاراماستان، ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋعا اككى بيلىك ونى، قاس قىلعانداي، ورىس مەكتەبىنە دەنە شىنىقتىرۋ مۇعالىمى ەتىپ قويدى. كەيىننەن اڭشىلىقپەن، جازۋمەن اينالىستى. 12 كىتابى جارىق كورگەن. قازىر ءوز ولكەسىنىڭ قادىرمەندى اقساقالىنا اينالىپ وتىر.
سۇلتان ورازالينوۆ، جازۋشى، قازاق كسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى:
– ۇمىتپاسام، 61-جىل¬دىڭ كۇزى بولۋى كەرەك. دۇكەنباي دوسجانوۆ ەكەۋمىز ءبىر پاتەردە تۇراتىنبىز. ول ماعان ءبىر كۇنى حات الىپ كەلدى دە، «مىنانى وقىشى» دەدى. اشىلعان ەكەن. وقىسام، ءبىزدىڭ ويىمىزداعى ءسوزدىڭ ءبارىن جازىپتى. «ەلدەن، جەردەن ايىرىلايىق دەپ تۇرمىز. ءبىز، قازاقتىڭ جاستارى، تۇياعىمىزدى سەرپپەي ولەمىز بە؟» دەگەن مازمۇندا قۇرالعان. حاتتىڭ قاراعاندى جاقتان كەلگەنى بايقالادى.

ءتۇيىن

سول تۇستا كەڭەس وداعىنا دەگەن نارازىلىقتىڭ كوبى ۇلتتىق ماسەلەدەن تۋىندادى. ەلىمىزدىڭ كۇنگەيىندەگى جەردىڭ ءبىرازى وزبەككە بەرىلگەنى ءمالىم. قازاققا وتە-موتە قاس حرۋششەۆتىڭ زىميان پيعىلى باسقا ايماقتاردى دا بولىسكە سالدى. ول ازداي، قازاق بالاباقشاسى مەن مەكتەبى جاپپاي جابىلىپ جاتتى. سول زاماننىڭ جاستارى بۇعان ءۇنسىز قاراپ تۇرمادى، نارازىلىعىن بىلدىرگىسى كەلدى. ءبىلدىردى دە. بۇگىن ءبىز كەڭەستىك ساياساتقا قارسى سويلەيمىن دەپ قۋعىنعا ۇشىراعان ءۇش قازاققا عانا توقتالدىق. ولاردىڭ از ەمەستىگىنە كوزىمىز انىق جەتەدى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتاعى اڭگىمە ءالى دە جالعاسىن تابۋى ءتيىس...

ءورازالى بايمۇرات   
«جاس قازاق» گازەتى 29 مامىر 2009 جىل