Bazbir tarihshylardyng dәiekteulerinshe, bir jarym ghasyrdan astam uaqyt Reseyding bodandyq búghauynda búlqynyp, últtyq ezilushilikting talay qúqayyn kórgen qazaq halqynyng ghasyrlar ejelgi armany HH ghasyrdyng sonyna qaray aqyry jýzege asty. Erkin oilau men demokoratiyalyq ýrdister qoghamda keng etek ala bastaghan uaqytta azattyqqa arqa sýiegen prozashylarymyz, sonyng ishinde hikayat (povesti) janryna qalam tartushylar da ózderining kórkemdik-iydeyalyq kredolaryn izdeumen boldy. Osy kezeng ishindegi búl janrdaghy shygharmalardyng san aluan aitar oilary shamalas shamalas shyghyp jatqanymen, kórkemdik baghyttaghy izdenisterining birkelki bola almauy da zandy edi.
Qogham ómirine erkin tynys, sony lep engeli jazushylarymyz ózderining iydeyalyq baghyttaryn osy tәuelsizdik ruhy túrghysynan qayta qúryp, adam qoghamyna ne tolghantady degen mәselening legine ilesuge úmtylys jasap jatty. Búl ýrdis osy kezeng ishindegi qazaq povesterining de mazmúnyna tiyisinshe kórinis taba bastaghany bayqalady.
Sonymen tәuelsizdik jyldary ómirge qanday hikayattar keldi desek, qolymyzgha ilikkenderi mynalar: Qabdesh Júmadilovtyng «Nayman-ana», «Kókjal», Múhtar Maghauinnyng «Qypshaq aruy», Dýkenbay Dosjannyng «Jazmyshtyng formulasy», «Ýrey», «Payghambardyng ólimi», Tólen Ábdikting «Parasat maydany», Túrsynәli Ryskeldiyevting «Sardalanyng saghymy», Úzaqbay Dospanbetovtyng «Baq pen sor», Tynymbay Núrmaghambetovtyng «Balalyq shaqtyng әnderi», «Kakadu», Túrdaqyn Jeksenbaydyng «Bala býrkit», Túrysbek Sәuketaydyng «Kólenkeler patshalyghy», «Qúzghyn toyghan qys», Zúqay Shәrbaqynúlynyng «Kiyeli qannyng tamshysy», Shәrbanu Beysenovanyng «Sýzgening songhy kýnderi», Orazanbay Egeubayúlynyng «Tarymda ótken bir tәulik», Ómir Kәripúlynyng «Sayatshy», «Ausar», Óten Ahmetting «Er Altynbay», «Jeltoqsan yzghary», «Jylystap ótken jyldar-ay», Álibek Asqarovtyng «Ór Altay, men qayteyin biyigindi?», Nesipbek Dәutayúlynyng «Jol», Quanysh Jiyenbaydyng «Apollon kóbelegi», Júmabay Shashtayúlynyng «Jala men nala», «Qúralaydyng salqyny», Naghashybek Qapalbekúlynyng «Taudan týsken túman», «Jeroshaqtyng týtini», «Ókilder», Serik Asylbekúlynyng «Aq qargha», Rahymjan Otarbaevtyng «Shynghys hannyng kóz jasy», Talasbek Ásemqúlovtyng «Bektorynyng qazynasy», Samat Ibraimnyng «Qúm balasynyng kýndeligi», Quandyq Týmenbaydyng «Týrmedegi torghay», «Qoy men qoyshy», Kelis Rahymjanovtyng «Qalghúty», Núrghaly Orazdyng «Tazqara», Seyitqúl Ospanovtyng «Eki dýniyening abyroyy», Talaptan Ahmetjannyng «Súlu men suretshi», Arasanbay Estenovting «Perishteler patshalyghy», Tolymbek Ábdirayymnyng «Tújyrym», Dәlelbek Batyrdyng «Mahabbat oty», Júmabay Qayranbaydyng «Túlparlar dýbiri», Núrlan Qamidyng «Temirqazyq», «Shal», Didar Amantaydyng «Men sizdi saghynyp jýrmin», Esqara Toqtasynúlynyng «Sahara ýni», Bazarhan Jaqybaevtyng «Qosh bol, Mahabbat», Núrghaly Rahaevtyng «Apamsyz ótken alty kýn», Sәule Dosjanovanyng «Ógey jýrek», Mombek Ábdiәkimúlynyng «Dýrbelen», Asqar Altaydyng «Qyzyl bóltirik», Ádilbek Ybyrayymúlynyng «Abyz dala anyzy», Serik Núghymannyng «Joq izdeushi jan», Qanat Ábilqayyrdyng «Timiski» jәne t.b. tuyndylar.
Bylay qarap otyrsan, osy tizimdegilerding jalpy sanynyng ózi 50-den asyp jyghylady eken. Biz oqyrmannyng uaqytyn alyp, oqugha jaraydy-au degen iske tatyrlaryn atap otyrmyz. Al qolymyzgha týsse de, kórkemdik bolmysy әdebiyetting ortaq talaptaryna dúrys jauap bere almaytyn, jalpy tabighaty solghyn shyqqan keybireulerin atap shyghudy jón dep tappadyq. Týrli sebeppen bayandamashynyng qolyna týspegendikten, osy janrdaghy atalmay qalyp jatqan shygharmalardyng ózi әli birtalay boluy ghajap emes.
Áriyne, janaghy tizimde atalyp ketken hikayattardyng kórkemdik-estetikalyq dengeyi, jazylu mәneri, stilidik-mashyqtyq izdenisteri birkelki emes. Jazylu mәneri kónilge qonyp, Qazaqtyng әdeby kórkem tilin birshama tәuir mengerse de, iydeyalyq baghyty shablondyq ýlgilerding shenberinen qara ýzip shygha almay jatqandary da kezdesip qalady.
Hikayattarda qozghalatyn taqyryptardy shartty týrde ýsh topqa bólip otyrmyz. Birsypyra qalamgerler Kenestik dәuirde jetkilikti ashyla almay qalghan qazaq tarihynyng qatparlaryna ýnilse, endi bireuleri sosialistik qúrylys jyldaryndaghy Kenes dәuirining shyndyghy shenberindegi adam taghdyrlary jayly tolghanady. Al ýshinshi toptaghy hikayattardyng sóz etetini – Tәuelsizdik alghannan keyingi qazaq qoghamynyng syr-sipattary.
Endi jazylmaghan dәstýr boyynsha eng aldymen tarihy taqyrypqa arnalghan shygharmalargha toqtalyp keteyin. Tәuelsizdik ruhynyng әserimen jazylghan hikayattardyng birsypyrasy qazaq halqynyng taghdyryndaghy auyr kezenderge arnaluy da býgingi zamannyng ruhany talabyna naqty jauap. Olargha jatatyndar – Qabdesh Júmadilovtyng «Nayman-ana», «Kókjal», Múhtar Maghauinnyng «Qypshaq aruy», Zúqay Shәrbaqynúlynyng «Kiyeli qannyng tamshysy», Shәrbanu Beysenovanyng «Sýzgening songhy kýnderi», Orazanbay Egeubayúlynyng «Tarymda ótken bir tәulik», Ómir Kәripúlynyng «Sayatshy», «Ausar», Rahymjan Otarbaevtyng «Shynghys hannyng kóz jasy», Esqara Toqtasynúlynyng «Sahara ýni», Mombek Ábdiәkimúlynyng «Dýrbelen», Ádilbek Ybyrayymúlynyng «Abyz dala anyzy» hikayattary.
Jiyrma birinshi ghasyrdaghy hikayattardyng arasynda osy uaqyttaghy qazaq prozasyna jekelegen formalyq-mazmúndyq izdenisterimen nazargha ilikkenderi de joq emes. Sonyng bir mysaly – Qabdesh Júmadilovting «Nayman-ana eskertkishi» hikayaty. Eki parallelimen damityn shaghyn sujetter tizbegi kórkem uaqyttyng eki týrli kezenin qúraydy. Onyng birinshisinde býgingi zamannyng oqighalary damysa, ekinshisi sonau on tórt-on besinshi ghasyrlarda ómir sýrgen tarihy túlghalardy kóz aldymyzgha alyp keledi.
Jazushy Ayjaryq pen mýsinshi Baraqtyng shygharmashylyq birlestigi Nayman-anagha eskertkish qoy júmystary tónireginde órbiydi. Búl túlghanyng kim ekendigin mýsinshige týsindiru ýshin jazushynyng eski tarihy kezenderge barlau jasap otyruy – formalyq izdenisting kezekti kórinisi. Eski kezenning suretteri sóz bolghanda, naqty kórkem shygharmanyng ózegine ainalatyn jayttar halyq auzyndaghy anyzdar men alypqashpa әngimeler. Atap aitqanda, oqyrmandy jetektep әketetin tarihy fabula – «Qyz eney» atanghan Nayman ana men «Ókiresh Nayman» tarihynyng jazushy úsynghan núqsasy.
Q.Júmadilovtyng ekinshi bir hikayaty «Kókjaldyn» әngimeleytini – ataqty Ospan batyrdyng basynan keshkenderi jayynda. Osynau tarihy túlghagha baylanysty jazylghan basqa da shygharmalardan búl hikayat nesimen erekshelene alady degenge kelsek, búghan óz tarapymyzdan bylaysha jauap berer edik.
Birinshiden, hikayat kórkemdik sheshim túrghysynan taqyryptas shygharmalardy qaytalamaydy dep aita alamyz.
Ekinshiden, atalghan hikayatta bayandalatyn batyrdyng kezeni – búl ómirdegi dәm-túzynyng tausylar tústaghy songhy kýnderi.
Ýshinshiden, «Kókjaldyn» mazmúnynda bas qaharmannyng ghana emes, qazaq halqynyng tarihyndaghy jekelegen tragediyalyq better de qosa ashylyp jatady. Bas keyipkerding dúshpan qolyna tútqyngha týsken syn saghattarynyng ózinde ajalgha aldyn ala dayyndaluy, ólimdi de tik túryp qarsy aluy boydy shymyrlatatyn has qaharmandyqtyng ýlgisi. Qytay tәrizdi alyp imperiyanyng qanqúily qanauyna qarsylasyp, azattyq ýshin arpalysyp ótken últ batyrynyng aibyndy beynesi ishinara sheginister arqyly tolyghyp, shygharmanyng ayaghyna deyin qyrlana týsip otyrady.
Múhtar Maghauinnyng «Qypshaq aruy» hikayaty da – jazylu formasynyng sonylyghymen nazar audaratyn tuyndylardyng biri. Búl hikayattyng sujeti de kórkem uaqyttyng bir birinen alys jatqan eki dәuiri boyynsha órbiydi. Hikayattyng kóterip otyrghan taqyryby – bizding eski babalarymyz, búrynghy nomadtardyng úrpaghy býgingi ómirde qanday eken degen mәselening tónireginde. Osynday oidy isharalau arqyly jazushy kóptegen tarihi, әleumettik-filosofiyalyq kategoriyalardy shendestire surettegen.
Múhtar Maghauin býgingi zamandaghy moralidyq-ruhany qúndylyqtardy joqtap jazghanymen, shygharmada postmodernizm baghytyna tәn mifologiyalyq nyshandar da tóbe kórsetip otyrady. Tuyndy fabulasyndaghy publisistikalyq, etnogrfiyalyq sheginister de bar. Tarihy taldaular kezdesedi. Kórkemdik tabystyng taghy bir belgisi – sujet damuynyng psihologiyalyq iyirimderge taban tirep otyruy.
Tarihy taqyrypqa jazylghan povesterding biri – Zúqay Shәrbaqynúlynyng «Kiyeli qannyng tamshysy» dep atalatyn shygharmasy. Avtordyng «Tarihy hikaya» dep anyqtama beruine qaraghanda, búl tuyndynyng mazmúnyn qúraytyn oqigha ómirde bolghan. Hikayattyng sujeti Ekinshi dýniyejýzilik soghys jýrip jatqan 1943 jyly Mongholiya memleketining aumaghynda túratyn bir top qazaq túrghyndary shekara asyp, Qytay jerine qaray ótip ketpek bolyp, bilmestiktin, sauatsyzdyqtyng saldarynan týrli tragediyalargha úshyrauyna qúrylghan.
Sonymen birge hikayatta mynanday da mәlimet aitylady: «...1940 jyldyng tamyljyghan tamyz aiynyng sonyn ala kezinde otyz mynday ghana shamadaghy adamy bolghan qazaqtar ýshin Mongholiya Ýkimeti onyng Bas Uәliyi, eldegi 1921 jylghy Últ-azattyq Tónkerisining qolbasshylarynyng biri Marshal Choybolsannyng tikeley bastauymen últtyq derbes aimaq qúryp, biylikting eki tizgin, bir shylbyryn qazaqtyng óz qolyna bergen bolatyn. Sol qazaq aimaq halqynyng últtyq salt-sana, әdet-ghúrpyn saqtay, ana tilinde mektep ashyp, últtyq qyzyl otauy men qazaqsha baspahanasyn ornatyp berip, keremet janashyrlyq jasaghany ýshin 1952 jyly el kósemi dýniyeden ozghanda qanshama qazaq óz әkesi ólgendey jylap, enirey jylaghanynyng tiri kuәsi ispettimiz býgin» (B.130-131). Mongholiya ókimeti qazaqtargha osynshama zor qamqorlyq jasap otyrghan uaqytynda hikayadaghy keyipkerlerding qaradan qarap ózderin ózderi sonshalyqty órtke iytergenderi nesi? Sonshama azaptanatynday hikayadaghy qashqyndardyng bastaryna eshqanday da kýn tuyp túrghan joq eken ghoy degen oy tuyndaydy.
Soghan qaramastan, atalghan hikaya óz zamanyndaghy tarihy shyndyqty sol qalpynda ashyp bere biluimen tanymdyq túrghydan baghaly әri onyng mazmúny býgingi oqyrman ýshin sabaq boluy tiyis.
Orazanbay Egeubaydyng «Tarymda ótken bir tәulik», «Oyhoy, taghdyr-ay» hikayattarynyng taqyryby ortaq – Qytay memleketining jazalau lagerinde jazasyn ótep jýrgenderding kýndelikti tirshilikteri. Shygharmanyng býtindey derekti negizge sýienip jazylghany keyipkerlerding aty-jónderi men basqa da realistik faktorlardan bayqalyp túrady. Hikayattyng tanymdyq jaghy da birsypyra. Ótken ghasyrdyng orta túsyndaghy Qytay memleketining «Zor sekiru» dep atalatyn qúiqyljyghan sayasaty saldarynan qanshama myndaghan qarapayym adamdar jazyqsyzdan jazyqsyz qúrban bolyp ketken.
Qazaq halqy újymdastyru men asyra silteuden qalay zardap shekkendigi Túrysbek Sәuketaevtyng «Qúzghyn toyghan qys» atty hikayatynda qatardaghy bir otbasynyng taghdyry arqyly beynelengen. Bas keyipkerding qatal tabighattyng ortasynda ózi qoregin ózi tauyp jey almay, qar qúshaghynda qazagha úshyrauy asharshylyq zamanynyng qatal kórinisi ekendigi anyq. Tek jalghyz balanyng ghana aman qaluy qazaq túqymynyng әiteuir jalghasyn tabatyndyghyn menzeydi.
Asharshylyq saldarynan ajal tyrnaghyna ilikken adam ólimderin T.Sәuketaev tәptishtey surettey otyryp, kolliziyalyq jaghdaydy psihologiyalyq jaghynan terendep beruge tyrysady.
Ó.Kәripúlynyng «Sayatshy» hikayatynyng bas keyipkeri – qazaqtyng ataqty perzentterining biri Sәken Seyfullinning әkesi Seyfolla otaghasy. Sәken Seyfulliyning óz basynan ótken azapty belesterdi bylay qoyghanda, onyng әkesi Seyfollagha da taghdyr sol zamandarda ong kózimen qaray qoymapty. Hikayatta qazaqylyqtyng qaymaghy әli tolyq búzyla qoymaghan zamandaghy qyr elining tartymdy suretteri әjeptәuir oimyshtalghan deuge bolady. Hikayattyng mazmúnyn Saryarqanyng túnyq tabighaty, qyr elining tynys-tirshiligi, sayatshylyq ónerding qyr-syry útymdy týrde tolyqtyryp, órnektep otyrady. Taza tabighy orta men sayatshylyq ónerding irili-úsaqty oqighalar arasynda jymdasa kórinis tabuy da jarasymdy.
Tarihymyzdyng taghy bir kezeni Shәrbanu Beysenovanyng «Sýzgening songhy kýderi» hikayatynan kórinis tapqan. Shygharma Ibir-Sibr handyghyn Rusiya әskerlerining qalay basyp alghandyghyn bir qyrynan әngimeleydi. Bas keyipkeri Kóshim hannyng kishi әieli Sýzge. Sibir ormandaryn meken etken arda júrttyng hanymy jer-kókti basyp-janshyp kele jatqan orys kәpirlerining qolyna týsip, qor bolmauy ýshin songhy qadamgha baruy psihologiyalyq planda surettelgen.
Qany tamghan patriot hanymnyng affekt jaghdayynda ózine ózining qol júmsauy psihologiyalyq túrghydan da dәleldi әri jer-kókti basyp kele jatqan jana basqynshylardyng myqty tegeurinin anghartatyn shyn mәnindegi tragediyalyq qúbylys. Uәlihan Qalijanúly osy shygharma jayynda «Sýzge beynesin somdau tәsilderine qarap, hikayat avtorynyng әiel adam ekendigin angharu qiyn. Zamannyng qatigezdigin suretteu barysynda jazushy realistik surettermen birge mifologiyalyq saryndardy útymdy paydalanghan. Búl da jazushy sheberligining bir belgisi» dep tújyrymdaydy. Ótken tarihtan sabaq aludy ýndegen búl hikayat otanshyldyq ruhqa toly.
Esqara Toqtasynúlynyng «Sahara ýni» hikayaty on toghyzynshy ghasyrdaghy qazaqtardyng orys otarshyldyghyna qarsy shyqqan últ azat kóterilisining jetekshisi Kenesary Qasymovtyng Qazaqstannyng ontýstik ólkesinde, onyng ishinde kәri Qaratau aimaghynda bolghan kýnderine arnalypty. Búl hikayadaghy Kenesary kóz aldynyzgha búghan deyingi derekter men kórkem núsqalarda aitylyp kelgendey, ózining jauyngerlik ruhynyng quattylyghymen әri qatigezdigimen aty shyqqan qatal qolbasy retinde emes, ol jan dýniyesi tebirene ketuge jaqyn sezimtal da filosof sipatynda eles berip ótedi.
Býgingi tәuelsizdik dәuirinde jazylsa da, hikayattardyng edәuir bóligi Kenes dәuirindegi kezendi kórkem uaqyt etip alady da, sol zamandarda oryn alghan týrli uaqighalardy kóz aldymyzgha tiriltip әkeludi maqsút tútady.
Sonau ótken ghasyrdyng eluinshi-alpysynshy jyldaryndaghy auyl tirshiligi birshama sәtti órilgen hikayattargha Úzaqbay Dospanbetovtyng «Baq pen sor», Tynymbay Núrmaghambetovtyng «Balalyq shaqtyng әnderi», Naghashybek Qapalbekúlynyng «Taudan týsken túman», «Jeroshaqtyng týtini», «Ókilder», Serik Asylbekúlynyng «Aq qargha», Bazarhan Jaqybaevtyng «Qosh bol, Mahabbat», Júmabay Shashtayúlynyng «Jala men nala», Samat Ibraimnyng «Qúm balasynyng kýndeligi» shygharmalaryn jatqyza alamyz.
T.Núrmaghambetovtyng «Balalyq shaqtyng әnderi» povesinde әngimelenetin әleumettik-moralidyq manyzdy mәselelerding biri – balalar men eresekterding arasynda oryn alyp kele jatqan týsinispeushilik kórinisteri. Búl mәsele bas keyipker Bura esimdi jasósipirimning taghdyry arqyly kórkem sheshimin tapqan.
Shygharmada aldynghy qatardan kórinis tauyp otyratyn jaghday – býgingi kýni ghana emes, qay zamannan beri problema bolyp kele jatqan eresekter men ýlkender arasyndaghy týrli keregharlyqtar. Jazushy ony týrli shaghyn oqighalar men tartystardyng negizinde oqyrman oilanatynday biyiktikke kótere bilgen. Oqighalar arasynda kórinip otyratyny da qazaqy minez-qúlyq, salt-dәstýrler qatary.
T.Mәmeseyitovting «Besik pen nesip» atty hikayatynda úsynylyp otyrghan oqighalar jelisi, keyipkerlerding tabighy minez-qúlqy, kóldenendep kelip sozylyp jatyp alatyn әleumettik-moralidyq mәseleler qazaq oqyrmanynyng týsinigine jat, beytanys dýniyeler deuge bolmas. Jazushynyng kóbirek qauzaghany – tiptendiru mәselesi. Auyldan qalagha qonys audaryp kelgen qarapayym qazaq jastarynyng qaladaghy túrmys-tirshiligi, jaldamaly pәterden pәterge auysyp kóship, sýiretilip jýrgenderi, arman quyp kelgen onday jastardyng jedeldetip pәter ala qongy siyrek oqigha.
Tuyndyda kózge atoylap kórinetin kórkemdik tújyrymdardyng biri – qaymaghy búzylmaghan qazaqy minez-qúlyqtardyng somdaluy. Qazaqy salt-dәstýr artyq-auys boyamasyz shynshyl aghymmen berilgen. Atalghan eki povesti ýndestirip túrghan kórkemdik-iydeyalyq atributtar – últtyq syr-sipatymyzgha qatysty týrli boyauly kórinister, salt-dәstýr men últtyq minez-qúlyq.
Naghashybek Qapalbekúlynyng «Ókilder» jәne Serik Asylbekúlynyng «Aq qargha» hikayalarynyng mazmúnynan angharamyz. Birinshi jinaqtaghy avtorlyq iydeya sharuashylyqtardaghy nauqandyq júmystargha baylanysty audan ortalyghynan auyl-auylgha ókil bolyp barghan qyzmetker jigitting kózben kórip, qolmen ústaghan jaghdaylary, kónilge týigenderinen qúralady. Shygharmada eptep jolsaparlyq saryn bolghanymen, sujetining damuy, tartystardyng shiryghuy, sózben salynghan suretter oqyrmandy eriksiz sonynan ilestirip alyp ketetindey dengeyde.
Serik Asylbekúlynyng «Aq qargha» hikayatyndaghy negizgi iydeya shyndyq ýshin kýresken adamnyng qoghamda óz ornyn tabuy qiyn, tipti mýmkin emes degen týiinge sayady. Oqigha Kenes dәuirinde ótkenimen, býgingi tәuelsiz elimizding shyndyghynan alys jatyr dep aita almasaq kerek.
Kórkem shygharmanyng mazmúnyna arqau bolatyn sujettik jelini bas-ayaghyn shúbaltpay, shymyr qúra biluge bolatyndyghy jәne keyipkerding bolmys-bitimin daralay somdau mýmkindigi «Aq qargha» hikayasynyng ýlgisinen anyq bayqalady. Tipti epizodtyq personajdardyng da sóz saptaulary bir birin qaytalay bermeydi. Demek, shyndap kónil bólgen jaghdayda kórkemdikting osy bir talaptaryn iygeruge bolatyndyghy kýmәnsiz degen sóz.
«Ókilderdin» de, «Aq qarghanyn» da megzeytini – bertinirekte «sybaylas jemqorlyq» dep atalyp ketken qoghamdyq teris qúbylystyng Kenes zamanynda da qoghamdyq ómirding qalyptasqan kórinisine ainalyp ketkendigi. Zamanynda ol jayynda ashyq aitylghan joq, biraq avtordyng isharalauynsha, korrupsiya men mafiya degen nәrseler Kenes dәuirinde de gýldenip, belgili bir dengeyge jetken eken.
«Jala men nalasy» hikayatynda Júmabay Shashtayúly bir ghana «Satqyn» degen sózding ainalasynan alyp, oqighany psiyhologiyalyq tartys shenberinde órbitedi, keyipkerlerining syr-sipatyn, olardyng ishki әlemindegi kýrdeli qúbylystardyng damu evolusiyasyna nazar audartady. Jekelegen epizodtar arqyly oqigha barysyndaghy psiyhologiyalyq týiinderdi tarqatpay, kerisinshe, shiyelenistire týsui – jazushy qalamynyng ózindik minezi.
Bazarhan Jaqybaevtyng «Qosh bol, Mahabbat» hikayasynyng Kenes dәuirimen birge Tәuelsizdik kezenindegi oqighalardy qamtyghan eken. Shygharmanyng negizgi oqighasy bas keyipker Berikboldyng sýisipenshilik sezimining dinamikasyna qúrylghan. Avtordyng oqighany órbitui, psihologiyalyq tartystardy jeke-jeke jetektep otyruy oqyrmandy jalyqtyra almaydy.
Elimiz tәuelsizdik alghannan keyingi býgingi zamannyng suretterin Dýkenbay Dosjannyng «Jazmyshtyng formulasy», «Ýrey», Tólen Ábdikovting «Parasat maydany»... Óten Ahmetting «Er Altynbay», «Jeltoqsan yzghary», «Jylystap ótken jyldar-ay», Álibek Asqarovtyng «Ór Altay, men qayteyin biyigindi?», Nesipbek Dәuitayúlynyng «Jol», Quanysh Jiyenbaydyng «Apollon kóbelegi», Júmabay Shashtayúlynyng «Qúralaydyng salqyny», Talasbek Ásemqúlovtyng «Bektorynyng qazynasy», Quandyq Týmenbaydyng «Týrmedegi torghay», «Qoy men qoyshy», Núrghaly Orazdyng «Tazqara», Seyitqúl Ospanovtyng «Eki dýniyening abyroyy», Talaptan Ahmetjannyng «Súlu men suretshi», Arasanbay Estenovting «Perishteler patshalyghy», Tolymbek Ábdirayymnyng «Tújyrym», Dәlelbek Batyrdyng «Mahabbat oty», Núrlan Qamidyng «Temirqazyq», «Shal», Didar Amantaydyng «Men sizdi saghynyp jýrmin», Esqara Toqtasynúlynyng «Sahara ýni», Núrghaly Rahaevtyng «Apamsyz ótken alty kýn», Sәule Dosjanovanyng «Ógey jýrek», Mombek Ábdiәkimúlynyng «Dýrbelen», Qanat Ábilqayyrdyng «Timiski» hikayattary әr qyrynan alyp kestelep bergen.
Ótpeli kezenning ekonomikalyq auyr saldarynan eli auyp ketken alystaghy auyldyng kereghar kórinisterin suretteudi maqsat etken povesterding biri – Óten Ahmetting «Er Altynbay», Álibek Asqarovtyng «Júrtta qalghan jeti ýi» hikayattary irgesi sógilgen auyl júrtynda qalghan adamdardyng taghdyrlaryn surettey otyryp, әleumettik mәselelerdi kóteredi. Jazushylar auyl júrtynda qalghan adamdardyng minez-qúlyqtary men kózqarastaryn negiz ete otyryp, sujetting damu ýderisin shiryqtyra týsip otyrady.
Sóitip olar osy shygharmalary arqyly ótpeli kezennin, jana qoghamnyng jekelegen kem-ketigin jap-jaqsy asha bilgen. Sujettik jәne kompozisiyalyq shiraqtyq, keyipkerlerding meylinshe aiqyn bederlengen beyneleri, sәtti pishindik izdenister men olpy-solpy búralqy sóilemderden ada taza til, qalam arasynan syzdyqtatyp tastap otyratyn ishara-astarlaular osy hikayattardyng shoqtyghyn edәuir biyiktetip túr. Osy aitylghandardyng býgingi kezdegi jazushylardyng basym bóligi qol jetkize almay jýrgen kórkemdik faktorlar ekenin eskersek, Óten Ahmetting atalghan tuyndysy tәuelsizdik kezeninde jazylghan qazaq hikayattarynyng aldynghy qatarynan tabyluy tiyis.
Bir jaghynda qazaqy sanany qaymaghyn búzbastan qalay saqtap qalamyz degen mәselening úshyghy kórinip túrsa, ekinshi jaghynan jastardyng qalaly jerlerge úmtylysy, túrghyndardyng qalagha shoghyrlanuy (urbanizasiya) siyaqty mәseleler aldynghy qatargha shyghady. Demek, shygharma mazmúnynan alynatyn taghylymdyq sipattar tez arada eskire qoymaydy degen sóz.
Nesipbek Dәuitayúlynyng «Jol» hikayatynda býkil sanaly enbek joldaryn jol salumen, jóndeumen ótkizip jatqan Imanserik, Átey siyaqty jolshylar, osy kýre joldyng boyynda býginderi qartayyp ólgeli jatqan Tólep qart pen satushy Toqmolda taghdyrlary arqyly búl pәniydegi tirshilikting kýrdeli qyrlary kóz aldyna kóldenendeydi.
Tәuelsizdik kezinde janghyrghan kórkem oidyng kezekti kórinisi Q.Týmenbaydyng «Týrmedegi torghay», Núrghaly Orazdyng «Tazqara» hikayattarynda birshama aiqyn kórinis tapqan. «Týrmedegi torghayda» memleket qamqorlyghyndaghy densaulyq saqtau mekemelerining jaghdaylary tómendep, budjetten taryghyp túrghan uaqyttaghy әleumettik-moralidyq kórinister oryn alsa, ekinshi hikayatta elimiz tәuelsizdik alghannan keyingi uaqyt tynysyn dәl beynelep jetkizudi maqsat etken.
Atalghan shygharmalar ótpeli kezendegi jýiesizdikti paydalanyp, paraqorlar ghana emes, týrli qylmyskerlerding de kóbeyip ketkenin әste úmytugha esten shygharmaghan abzal ekendigin eskertedi. «Týrmedegi torghay» tuyndysyn tәuelsizdik kezeninde qoghamdyq ómir shyndyghyn, etek jayyp kele jatqan teris qúbylystardyng nobayyn syzyp kórsete alghan tuyndy dep baghalaghanymyz abzal.
Núrghaly Orazdyng «Tazqara» povesi Kәrim Mendighaliyevich degen ýlken bastyqtyng ózi tuyp-ósken auylyna sapary negizinde órbiydi.
Sol joghary lauazym iyesi bolyp jýrgen uaqytynda qyzynyng taghdyry ýshin isi týsip, aldyna kelgen auyldaghy taghdyrlas qúrbysy Taghaydyng bir auyz tilegin Qol úshyn beruge mýmkindigi bolyp túrsa da, oryndaudan bas tartady. Kenes imperiyasy qúramynan qazaq halqyna azattyq alyp beruding bastau kózi bolghan ataqty 1986 jyly oryn alghan Jeltoqsan oqighasy – tarihtyng óshpes betteri. Eki jazushy da kórkem megzeuler arqyly jazushy keyipkerlerding adam retindegi tanym-týsinigin, pendelik bolmysyn tәp-tәuir asha bilgen.
Seyitqúl Ospanovtyng «Eki dýniyening abyroyy» dep atalatyn povesining oqyghan adamgha tosyndau kórinu sebebi onyng jazylu sipatynda bolsa kerek. Nazar audartatyn jaghday sol – atalghan shygharmany ómirge keltiru barysynda avtordyng negizinen birynghay bayandau tәsiline sýienuinde. Múnda da oqyrmannyng aldynan shyghatyn әleumettik týiinder – basqa emes, elimiz tәuelsizdik alghannan keyingi uaqyttaghy ótpeli kezenning qiyndyqtary.
Estetikalyq talaptar túrghysynan alyp qaraghanda, qay kezde de eskire qoymaytyn, sayasat jelining ynghayyna jyghyla bermeytin kóne taqyryptyng biri – mahabbat. Oqyrmangha lirikalyq kónil kýy syilaytyn әdebiyetting osynau nәzik nysany qazaq jazushylarynyng jiyrma birinshi ghasyrda jazylghan povesterinde әri qaray zandy jalghasyn tabuda. Kórkemdik ústanym men janasha izdenister túrghysynan alyp qaraghanda, búl jana shygharmalar ah degizetin eleuli janalyqtar úsynyp jatyr deuding qisyny kele qoymas. Biraq olardyng mazmúnynda kezenning belgili bir ortaq sipattarynyng bar ekendigin, adamy sezimdi kórkemdikpen kesteleu jolynda ózindik izdenister de kezdesetinin jasyrugha bolmaydy.
Talaptan Ahmetjannyng «Súlu men suretshi» hikayasyndaghy kezdeysoq úshyrasyp qalghan súlu kelinshek pen eptep qiyalilau bolyp kórinetin suretshi jigitting ózara týsinistigining jaqyn ruhany dostyqqa, onyng aqyry zor mahabbatqa úlasuyn bayandau – oqyrman janyn tazartugha baghyttalghan estetikalyq qadam. Jaghajayda jýrip jolyqqan jandardyng basqa bireuler qúsap jenil-jelpi qarym-qatynastyng sonynan týsip ketpey, ózara imandylyq pen intellektualdyq túrghydan jaqyndasuy jazushynyng taza sezimdi múrat tútuynyng nyshany bolsa kerek.
Núrlan Qamidyng «Temirqazyq» povesining taqyryby da Ásem beynesinen tiptik oqighalardyng súlbasy qylandaydy. Shaghyn shygharmanyng ózegine ainalghan negizi fabula – sәtsiz mahabbattyng qúrbandyghyna ainalghan jas kelinshekting talayly taghdyry. Negizgi qiynshylyq – keyipkerding mahabbat turaly ústanghan qasang da nyq prinsiypine baylanysty.
Jazushy mahabbat siyaqty óte shetin de nәzik mәselegen asa úqyptylyqpen sergek qarau kerek ekendigin ózine ózi kes bolyp, qaydaghy bir abstraksiyalyq adaldyqty izdep jýrgen Ásemning ayanyshty taghdyrymen kórsetken.. Didar Amantaydyng «Men sizdi saghynyp jýrmin» hikayatynyng keyipkerleri jana ghasyrdyng jana adamdary. Olardyng mahabbat, sezim jayly týsinikteri uaqyt aghymyna sәikes janasha qalypta, jang bir ruhany әlem aidynynda kórinis tabady.
Bir auyz sózben týiindeuge tyryssaq, osy taldanyp otyrghan búl tuyndylar jana ghasyr basynda mahabbat taqyrybyna jana izdenistermen keludi maqsat etken. Avtorlarymyz adam jýregining asyl sezimine degen kózqarasty janasha bildiru jolyndaghy izdenis nyshandary joq emes.
Tolymbek Ábdirayymnyng «Tújyrym» hikayatyndaghy psihologiyalyq tolghanystar ógey balanyng jan dýniyesi arqyly suretteledi. Ózi ishkish, ózi ynjyq әke úlyn keyingi ýilengen әielining tepkisinen qorghaugha qúlyqsyz. Búl shygharmanyng keyipkeri on eki jasar bala bolghanymen, eresek oqyrmandy da enjar qaldyrmaytyn dengeyde. Óitkeni múnda kóteriletin negizgi mәsele – ata-ananyng úrpaq aldyndaghy paryzy.
Qay zamanda da kórkem oidyng ózegine ainalghan taqyryptardyng biri tabighat-adam mәselesi. Tәuelsizdik jyldary jaryq kórgen hikayattarda da búl mәsele kónilden qalys qalmaghan eken.
Olardyng qatarynda Túrdaqyn Jeksenbaydyng «Bala býrkit», Zeynebil Toyboldynyng «Kermaral», «Oyran», «Anshynyng zary», «Arlan», S.Ábilqasymúly «Aqiyqtyng aqyrghy balapany», Júmabay Qayranbaydyng «Túlparlar dýbiri», Asqar Altaydyng «Qyzyl bóltirik» atty hikayattary bar eken.
Túrdaqyn Jeksenbay ózining shygharmashylyq saparynyng kórkemdik kredosy bolyp tabylatyn basty taqyryby adam men tabighat araqatynasyn taghy bir qyrynan alyp, odan әrman indete týsken. Shygharmada qyzmet etuge tiyisti negizgi kórkemdik atributtardyng barlyghy jýiesimen iske asqan, hikayatta tartymdy sujet te, tartys týrleri de, keyipkerlerding minez-qúlyqtary da birshama aiqyn. Qyzyqtyryp әketetin sujetting tosyn týiinmen ayaqtaluy da shygharma nyng oqyrmangha úsynar әserin kýsheytip túr.
Bir qyzyghy – osy atalghan hikayattardyng negizgi kórkem kenistigi kórshiles Qytay jerining aumaghy bolyp tabylady.
Júmabay Qayranbaydyng «Túlparlar taghdyryn» oqyp shyqqanan keyin, «Búl jylqy jayyndaghy aitar әngimemimiz әli tausylyp bitpegen eken-au» degen oy kóldenendeydi. Taghdyr talqysymen qayta-qayta satyla berse de, ózining tughan sonau qiyandaghy mekenine jol tauyp, qayta ainalyp kele beretin Kýrenjorgha, jylqynyng asyl qasiyetin pash etetin basqa da jylqylar – oqyrman esinde saqtalyp qalatynday útymdy obrazdar.
Zeynebil Toyboldynyng «Tәnri taudyng taghdyry» atty jinaghyna «Kermaral», «Oyran», «Anshynyng zary», «Arlan», hikayalary bir әuletting basynan ótken oqighalary atalghan tuyndylardyng fabulalyq negizin qúrap túr. Naqtyraq aitqanda, sol әulet mýshelerining qorshaghan ortamen, tabighatpen qarym-qatynasy basty taqyrypqa ainalghan.
Samat Ibraimnyng «Qúm balasynyng kýndeligi» atty ómirbayandyq sipattaghy kórkem essesining nazar audaratyn qyry – dәl berilgen etnografiyalyq shtrihtar. Múnda qazaq halqynyng túrmystyq-әleumettik mәseleleri kýndelikti tirshilik qarbalastarymen astasa otyryp, birshama dәldikpen kórinis tapqan.
Osy kezeng ishinde taza detektivtik plandaghy hikayattar da ómirge kelip jatty. Olardyng kórkemdik damu sipatyn Erbolat Jýsipúlynyng «Týngi oqigha», Baghdat Qalaubaydyng «Joghalghan adam» hikayattarynyng mysalynan kóre alamyz. Eki hikayatta da aldynghy planda әreket jasap, jedel dinamikaly qozghalysta kórinetin personajdar – qylmysty ashushy top mýsheleri. Olar qylmyskerler әlemining ózindik ereksheligin, psihologiyalyq-moralidyq sipattaryn, basqa da qajetti detalidaryn esepke ala otyryp, әreket jasap jatady.
Baghdat Qalaubaydyng hikayatyndaghy oqighalar men epizodtar orta buyn oqyrmandargha jaqsy tanys: elimiz tәuelsiz alghannan keyingi naryqty ekonomikagha ótu kezenindegi biznespen shúghyldanugha kirisken adamdar, payda tabu jolyndaghy týsiniksiz sapyrylysqan oqighalar tizbegi, sonyng arasynda shygharmanyng fonyn kýngirtep jiberetin kisi ólimi.
Sonymen atalghan hikayatardy qysqasha saraptay kelgende, ózekti bolyp tabylatyn negizgi tiptik problematikalyq mәseleler tóbe kóresetid eken.
Eng birinshi kónil bóletin jaghday – kórkem әdeby tilding shúrayyn saqtay otyryp, izdenisterge jol asha alatyndyghyn sezdiretin mysaldar az emes. Ádeby kórkem tildi iygeru baghytynda nazar audarugha tatityn izdenis belgilerining kezdesip qalyp otyratynyn atap aitqanymyz abzal.
Kórkem sózding kórigin qyzdyratyn beyneli tirkes, bederli suretter salynghan hikayattar izdenis nyshandaryn bildiredi. Mysaly, asharshylyq saldarynan ajal tyrnaghyna ilikken adam ólimderin T.Sәuketaev tәptishtey surettey otyryp, kolliziyalyq jaghdaydy psihologiyalyq jaghynan terendep beruge tyrysady.
«Qara shashyn jayyp úshyp túrghan týtin sәt sayyn zorayyp, biyiktep barady. Aspanda «nesibemizden nege qaghasyndar» degendey qarq-qarq etip, bir top qargha qalyqtap jýr».
«Tiyip-qashyp teristikten tirile bastaghan qyzyl shúnaq yzghyryq, shaytany ústap, әldebir oirandy bastap jibergisi kelip túr ma, úlpa qardyng ýstinde aq qúiryghyn arly-berli búlghap qoyady»
«Otqa jaqyndaghan sayyn qabyrghadaghy tenselgen kólenqe zoraya-zoraya, qara búlttay tútasyp, jarty ýidi jaylap aldy». Búl mysaldar T. Sәuketaev hikayatynan alyndy. S.Ábilqasymúly móldiregen taza tabighatty ortasynda órbiytin oqighalardy surettey otyryp, ózi de sol tabighattyng kiyeli beynesin jetkizuge layyqty túmanyng túnyghynday sony tirkester men epiytetterdi taba alady.
Mysaly, «Kýn kirpigi ot úshqynyn shashpaghan, sol úshqynnyng kýmis buy ghana sharpyghan arayly tannyng aqsúlu aspany. Shapaqtyng jalyny shalyp, yzyndy shuylgha ainalmaghan, sary saghymmen qoi boyalyp, múnarlanbaghan móp-móldir túnyq aua, salqyn aua». (201-b).
Ó.Kәripúly jazghan «Qarashilik – búiyghy qystau. Taudyng qysang qoltyghyn qualay ósken shilikti toghay meylinshe qoy» (5-b.) dep jymdasa baylanysqan nyq sóilemdermen bastalatyn hikayattyng tili de oqyrmannyng kórkemdik talabyn qanaghattandyrarlyqtay dengeyde.
Biraq tilge qatysty jalpy kemshilikter jaghy әli týsezilp joyghan joq.
Ekinshi bir olqylyq – ómirlik materialdardy iriktep, kórkemdik shyndyqqa ainaldyru barysynda jýzege asuy tiyis shygharmashylyq izdenisterding tapshylyghy. Kópishiligimiz ómirde bolghan jaylardy sol qalpynda jaza salamyz da, sonyng saldary eriksiz naturalizmge, kórkemdik talaptar túrghysyndaghy basqa da kemshilikterge әkep soghyp jatady eken.
Ýshinshiden, aitamyn dep niyet qylghan negizgi oqighany ayaghyna deyin iyin qandyryp alyp shyghudyng ornyna keyde kóldeneng jaghdaylardy, úsaq-týiek mәselelerdi termelep, shúbalanqúylyqqa úrynuy.
Tórtinshiden, harakter daralaudaghy dialogtardyn, polilogtar men monologtardyng kórkemdik mýmkindikterin dúrys paydalana almaushylyq. Atalghan tuyndylardyng basym bóliginde keyipkerler avtordyng sóz saptauymen sóilep, avtordyng mәnerimen oilap jatady.
Jazushylardyng nazar audarmaytyn taghy bir osal túsy – ómir shyndyghyn kórkemdik shyndyqqa ainaldyru barysyndaghy shygharmashylyq ýderisting tabighatyn mengeru.
Kónilge qona qoymaytyn kelesi bir únamsyz nәrse – tarihy tuyndylarymyzdyng keybirinde oqigha bolyp jatqan kóne dәuir adamdarynyng uaqyt tynysymen sanaspastan, býgingi zamannyng tilimen sóiley beretindigi. Búl aldaghy uaqytta kóne kezenderge qalam tartushylardyng qaperinde bolatyn-aq jaghday.
Basymyraq nazar audaratyn kelesi bir ózekti mәsele – býgingi kýnning taqyrybyna qalam tartu jaghy, uaqyttyng dilgir shyndyqtaryn kórkemdikpen kestelep jetkizu jaghy. Qazirgi kezendi kórkem prozagha súranyp túrghan ómirlik materialdar asyp-tógilip jatyr deuge bolady. Biraq qolymyzgha tiygen prozalyq shygharmalardyng arasynda naq ózimiz tynystap otyrghan býgingi kýnning obrazy óte az, barlarynyng ózi kóbinese әli tәjriybeleri tolyspaghan jas qalam iyelerine ghana tәn eken.
Bir sózben aitqanda, tәuelsizdik jyldary ómirge kelgen qazaq hikayattarynda osynday problemalyq mәselelerding bar ekendigin aitugha tiyispiz. Eldigimizdin, «Mәngilik el» múrattarynyng kórkem jylnamasyn qaghazgha ýzildirip týsire otyryp, últtyq ruhty asqaqtata bereyik, әriptester!
Núrdәulet Aqysh, f.gh.d., M.O.Áuezov atyndaghy
Ádebiyet jәne óner institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri
derekkózi: Ádebiyet portaly
Abai.kz
