ء بازبىر تاريحشىلاردىڭ دايەكتەۋلەرىنشە، ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت رەسەيدىڭ بوداندىق بۇعاۋىندا بۇلقىنىپ، ۇلتتىق ەزىلۋشىلىكتىڭ تالاي قۇقايىن كورگەن قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار ەجەلگى ارمانى حح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي اقىرى جۇزەگە استى. ەركىن ويلاۋ مەن دەموكوراتيالىق ۇردىستەر قوعامدا كەڭ ەتەك الا باستاعان ۋاقىتتا ازاتتىققا ارقا سۇيەگەن پروزاشىلارىمىز، سونىڭ ىشىندە حيكايات (پوۆەست) جانرىنا قالام تارتۋشىلار دا وزدەرىنىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق كرەدولارىن ىزدەۋمەن بولدى. وسى كەزەڭ ىشىندەگى بۇل جانرداعى شىعارمالاردىڭ سان الۋان ايتار ويلارى شامالاس شامالاس شىعىپ جاتقانىمەن، كوركەمدىك باعىتتاعى ىزدەنىستەرىنىڭ بىركەلكى بولا الماۋى دا زاڭدى ەدى.

 قوعام ومىرىنە ەركىن تىنىس، سونى لەپ ەنگەلى جازۋشىلارىمىز وزدەرىنىڭ يدەيالىق باعىتتارىن وسى تاۋەلسىزدىك رۋحى تۇرعىسىنان قايتا قۇرىپ، ادام قوعامىنا نە تولعانتادى دەگەن ماسەلەنىڭ لەگىنە ىلەسۋگە ۇمتىلىس جاساپ جاتتى. بۇل ءۇردىس وسى كەزەڭ ىشىندەگى قازاق پوۆەستەرىنىڭ دە مازمۇنىنا تيىسىنشە كورىنىس تابا باستاعانى بايقالادى.

 سونىمەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە قانداي حيكاياتتار كەلدى دەسەك، قولىمىزعا ىلىككەندەرى مىنالار: قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «نايمان-انا»، «كوكجال»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى»، دۇكەنباي دوسجاننىڭ «جازمىشتىڭ فورمۋلاسى»، «ۇرەي»، «پايعامباردىڭ ءولىمى»، تولەن ابدىكتىڭ «پاراسات مايدانى»، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆتىڭ «ساردالانىڭ ساعىمى»، ۇزاقباي دوسپانبەتوۆتىڭ «باق پەن سور»، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «بالالىق شاقتىڭ اندەرى»، «كاكادۋ»، تۇرداقىن جەكسەنبايدىڭ «بالا بۇركىت»، تۇرىسبەك ساۋكەتايدىڭ «كولەڭكەلەر پاتشالىعى»، «قۇزعىن تويعان قىس»، زۇقاي شارباقىنۇلىنىڭ «كيەلى قاننىڭ تامشىسى»، ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «سۇزگەنىڭ سوڭعى كۇندەرى»، ورازانباي ەگەۋبايۇلىنىڭ «تارىمدا وتكەن ءبىر تاۋلىك»، ءومىر كارىپۇلىنىڭ «ساياتشى»، «اۋسار»، وتەن احمەتتىڭ «ەر التىنباي»، «جەلتوقسان ىزعارى»، «جىلىستاپ وتكەن جىلدار-اي»، الىبەك اسقاروۆتىڭ ء«ور التاي، مەن قايتەيىن بيىگىڭدى؟»، نەسىپبەك ءداۋتايۇلىنىڭ «جول»، قۋانىش جيەنبايدىڭ «اپوللون كوبەلەگى»، جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ «جالا مەن نالا»، «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنىڭ «تاۋدان تۇسكەن تۇمان»، «جەروشاقتىڭ ءتۇتىنى»، «وكىلدەر»، سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «اق قارعا»، راحىمجان وتارباەۆتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسى»، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «بەكتورىنىڭ قازىناسى»، سامات يبرايمنىڭ «قۇم بالاسىنىڭ كۇندەلىگى»، قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «تۇرمەدەگى تورعاي»، «قوي مەن قويشى»، كەلىس راحىمجانوۆتىڭ «قالعۇتى»، نۇرعالي ورازدىڭ «تازقارا»، سەيىتقۇل وسپانوۆتىڭ «ەكى دۇنيەنىڭ ابىرويى»، تالاپتان احمەتجاننىڭ «سۇلۋ مەن سۋرەتشى»، اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «پەرىشتەلەر پاتشالىعى»، تولىمبەك ءابدىرايىمنىڭ «تۇجىرىم»، دالەلبەك باتىردىڭ «ماحاببات وتى»، جۇماباي قايرانبايدىڭ «تۇلپارلار ءدۇبىرى»، نۇرلان قاميدىڭ «تەمىرقازىق»، «شال»، ديدار امانتايدىڭ «مەن ءسىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن»، ەسقارا توقتاسىنۇلىنىڭ «ساحارا ءۇنى»، بازارحان جاقىباەۆتىڭ «قوش بول، ماحاببات»، نۇرعالي راحاەۆتىڭ «اپامسىز وتكەن التى كۇن»، ساۋلە دوسجانوۆانىڭ «وگەي جۇرەك»، مومبەك ابدىاكىمۇلىنىڭ «دۇربەلەڭ»، اسقار التايدىڭ «قىزىل بولتىرىك»، ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «ابىز دالا اڭىزى»، سەرىك نۇعىماننىڭ «جوق ىزدەۋشى جان»، قانات ابىلقايىردىڭ «تىمىسكى» جانە ت.ب. تۋىندىلار.

 بىلاي قاراپ وتىرساڭ، وسى تىزىمدەگىلەردىڭ جالپى سانىنىڭ ءوزى 50-دەن اسىپ جىعىلادى ەكەن. ءبىز وقىرماننىڭ ۋاقىتىن الىپ، وقۋعا جارايدى-اۋ دەگەن ىسكە تاتىرلارىن اتاپ وتىرمىز. ال قولىمىزعا تۇسسە دە، كوركەمدىك بولمىسى ادەبيەتتىڭ ورتاق تالاپتارىنا دۇرىس جاۋاپ بەرە المايتىن، جالپى تابيعاتى سولعىن شىققان كەيبىرەۋلەرىن اتاپ شىعۋدى ءجون دەپ تاپپادىق. ءتۇرلى سەبەپپەن بايانداماشىنىڭ قولىنا تۇسپەگەندىكتەن، وسى جانرداعى اتالماي قالىپ جاتقان شىعارمالاردىڭ ءوزى ءالى ءبىرتالاي بولۋى عاجاپ ەمەس.

 ارينە، جاڭاعى تىزىمدە اتالىپ كەتكەن حيكاياتتاردىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق دەڭگەيى، جازىلۋ مانەرى، ستيلدىك-ماشىقتىق ىزدەنىستەرى بىركەلكى ەمەس. جازىلۋ مانەرى كوڭىلگە قونىپ، قازاقتىڭ ادەبي كوركەم ءتىلىن ءبىرشاما ءتاۋىر مەڭگەرسە دە، يدەيالىق باعىتى شابلوندىق ۇلگىلەردىڭ شەڭبەرىنەن قارا ءۇزىپ شىعا الماي جاتقاندارى دا كەزدەسىپ قالادى.

 حيكاياتتاردا قوزعالاتىن تاقىرىپتاردى شارتتى تۇردە ءۇش توپقا ءبولىپ وتىرمىز. ءبىرسىپىرا قالامگەرلەر كەڭەستىك داۋىردە جەتكىلىكتى اشىلا الماي قالعان قازاق تاريحىنىڭ قاتپارلارىنا ۇڭىلسە، ەندى بىرەۋلەرى سوتسياليستىك قۇرىلىس جىلدارىنداعى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ شىندىعى شەڭبەرىندەگى ادام تاعدىرلارى جايلى تولعانادى. ال ءۇشىنشى توپتاعى حيكاياتتاردىڭ ءسوز ەتەتىنى – تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قازاق قوعامىنىڭ سىر-سيپاتتارى.

 ەندى جازىلماعان ءداستۇر بويىنشا ەڭ الدىمەن تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان شىعارمالارعا توقتالىپ كەتەيىن. تاۋەلسىزدىك رۋحىنىڭ اسەرىمەن جازىلعان حيكاياتتاردىڭ ءبىرسىپىراسى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى اۋىر كەزەڭدەرگە ارنالۋى دا بۇگىنگى زاماننىڭ رۋحاني تالابىنا ناقتى جاۋاپ. ولارعا جاتاتىندار – قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «نايمان-انا»، «كوكجال»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى»، زۇقاي شارباقىنۇلىنىڭ «كيەلى قاننىڭ تامشىسى»، ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «سۇزگەنىڭ سوڭعى كۇندەرى»، ورازانباي ەگەۋبايۇلىنىڭ «تارىمدا وتكەن ءبىر تاۋلىك»، ءومىر كارىپۇلىنىڭ «ساياتشى»، «اۋسار»، راحىمجان وتارباەۆتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسى»، ەسقارا توقتاسىنۇلىنىڭ «ساحارا ءۇنى»، مومبەك ابدىاكىمۇلىنىڭ «دۇربەلەڭ»، ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «ابىز دالا اڭىزى» حيكاياتتارى.

 جيىرما ءبىرىنشى عاسىرداعى حيكاياتتاردىڭ اراسىندا وسى ۋاقىتتاعى قازاق پروزاسىنا جەكەلەگەن فورمالىق-مازمۇندىق ىزدەنىستەرىمەن نازارعا ىلىككەندەرى دە جوق ەمەس. سونىڭ ءبىر مىسالى – قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «نايمان-انا ەسكەرتكىشى» حيكاياتى. ەكى پاراللەلمەن داميتىن شاعىن سيۋجەتتەر تىزبەگى كوركەم ۋاقىتتىڭ ەكى ءتۇرلى كەزەڭىن قۇرايدى. ونىڭ بىرىنشىسىندە بۇگىنگى زاماننىڭ وقيعالارى دامىسا، ەكىنشىسى سوناۋ ون ءتورت-ون بەسىنشى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالاردى كوز الدىمىزعا الىپ كەلەدى.

 جازۋشى ايجارىق پەن ءمۇسىنشى باراقتىڭ شىعارماشىلىق بىرلەستىگى نايمان-اناعا ەسكەرتكىش قويۋ جۇمىستارى توڭىرەگىندە ءوربيدى. بۇل تۇلعانىڭ كىم ەكەندىگىن مۇسىنشىگە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جازۋشىنىڭ ەسكى تاريحي كەزەڭدەرگە بارلاۋ جاساپ وتىرۋى – فورمالىق ىزدەنىستىڭ كەزەكتى كورىنىسى. ەسكى كەزەڭنىڭ سۋرەتتەرى ءسوز بولعاندا، ناقتى كوركەم شىعارمانىڭ وزەگىنە اينالاتىن جايتتار حالىق اۋزىنداعى اڭىزدار مەن الىپقاشپا اڭگىمەلەر. اتاپ ايتقاندا، وقىرماندى جەتەكتەپ اكەتەتىن تاريحي فابۋلا – «قىز ەنەي» اتانعان نايمان انا مەن «وكىرەش نايمان» تاريحىنىڭ جازۋشى ۇسىنعان نۇقساسى.

 ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ ەكىنشى ءبىر حيكاياتى «كوكجالدىڭ» اڭگىمەلەيتىنى – اتاقتى وسپان باتىردىڭ باسىنان كەشكەندەرى جايىندا. وسىناۋ تاريحي تۇلعاعا بايلانىستى جازىلعان باسقا دا شىعارمالاردان بۇل حيكايات نەسىمەن ەرەكشەلەنە الادى دەگەنگە كەلسەك، بۇعان ءوز تاراپىمىزدان بىلايشا جاۋاپ بەرەر ەدىك.

 بىرىنشىدەن، حيكايات كوركەمدىك شەشىم تۇرعىسىنان تاقىرىپتاس شىعارمالاردى قايتالامايدى دەپ ايتا الامىز.

 ەكىنشىدەن، اتالعان حيكاياتتا باياندالاتىن باتىردىڭ كەزەڭى – بۇل ومىردەگى ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلار تۇستاعى سوڭعى كۇندەرى.

 ۇشىنشىدەن، «كوكجالدىڭ» مازمۇنىندا باس قاھارماننىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى جەكەلەگەن تراگەديالىق بەتتەر دە قوسا اشىلىپ جاتادى. باس كەيىپكەردىڭ دۇشپان قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن سىن ساعاتتارىنىڭ وزىندە اجالعا الدىن الا دايىندالۋى، ءولىمدى دە تىك تۇرىپ قارسى الۋى بويدى شىمىرلاتاتىن حاس قاھارماندىقتىڭ ۇلگىسى. قىتاي ءتارىزدى الىپ يمپەريانىڭ قانقۇيلى قاناۋىنا قارسىلاسىپ، ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ وتكەن ۇلت باتىرىنىڭ ايبىندى بەينەسى ءىشىنارا شەگىنىستەر ارقىلى تولىعىپ، شىعارمانىڭ اياعىنا دەيىن قىرلانا ءتۇسىپ وتىرادى.

 مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى» حيكاياتى دا – جازىلۋ فورماسىنىڭ سونىلىعىمەن نازار اۋداراتىن تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. بۇل حيكاياتتىڭ سيۋجەتى دە كوركەم ۋاقىتتىڭ ءبىر بىرىنەن الىس جاتقان ەكى ءداۋىرى بويىنشا ءوربيدى. حيكاياتتىڭ كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبى – ءبىزدىڭ ەسكى بابالارىمىز، بۇرىنعى نومادتاردىڭ ۇرپاعى بۇگىنگى ومىردە قانداي ەكەن دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە. وسىنداي ويدى يشارالاۋ ارقىلى جازۋشى كوپتەگەن تاريحي، الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردى شەندەستىرە سۋرەتتەگەن.

 مۇحتار ماعاۋين بۇگىنگى زامانداعى مورالدىق-رۋحاني قۇندىلىقتاردى جوقتاپ جازعانىمەن، شىعارمادا پوستمودەرنيزم باعىتىنا ءتان ميفولوگيالىق نىشاندار دا توبە كورسەتىپ وتىرادى. تۋىندى فابۋلاسىنداعى پۋبليتسيستيكالىق، ەتنوگرفيالىق شەگىنىستەر دە بار. تاريحي تالداۋلار كەزدەسەدى. كوركەمدىك تابىستىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى – سيۋجەت دامۋىنىڭ پسيحولوگيالىق يىرىمدەرگە تابان تىرەپ وتىرۋى.

 تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان پوۆەستەردىڭ ءبىرى – زۇقاي شارباقىنۇلىنىڭ «كيەلى قاننىڭ تامشىسى» دەپ اتالاتىن شىعارماسى. اۆتوردىڭ «تاريحي حيكايا» دەپ انىقتاما بەرۋىنە قاراعاندا، بۇل تۋىندىنىڭ مازمۇنىن قۇرايتىن وقيعا ومىردە بولعان. حيكاياتتىڭ سيۋجەتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ جاتقان 1943 جىلى مونعوليا مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا تۇراتىن ءبىر توپ قازاق تۇرعىندارى شەكارا اسىپ، قىتاي جەرىنە قاراي ءوتىپ كەتپەك بولىپ، بىلمەستىكتىڭ، ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان ءتۇرلى تراگەديالارعا ۇشىراۋىنا قۇرىلعان.

 سونىمەن بىرگە حيكاياتتا مىنانداي دا مالىمەت ايتىلادى: «...1940 جىلدىڭ تامىلجىعان تامىز ايىنىڭ سوڭىن الا كەزىندە وتىز مىڭداي عانا شاماداعى ادامى بولعان قازاقتار ءۇشىن مونعوليا ۇكىمەتى ونىڭ باس ءۋاليى، ەلدەگى 1921 جىلعى ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسىنىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى مارشال چويبولساننىڭ تىكەلەي باستاۋىمەن ۇلتتىق دەربەس ايماق قۇرىپ، بيلىكتىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قازاقتىڭ ءوز قولىنا بەرگەن بولاتىن. سول قازاق ايماق حالقىنىڭ ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرپىن ساقتاي، انا تىلىندە مەكتەپ اشىپ، ۇلتتىق قىزىل وتاۋى مەن قازاقشا باسپاحاناسىن ورناتىپ بەرىپ، كەرەمەت جاناشىرلىق جاساعانى ءۇشىن 1952 جىلى ەل كوسەمى دۇنيەدەن وزعاندا قانشاما قازاق ءوز اكەسى ولگەندەي جىلاپ، ەڭىرەي جىلاعانىنىڭ ءتىرى كۋاسى ىسپەتتىمىز بۇگىن» (ب.130-131). مونعوليا وكىمەتى قازاقتارعا وسىنشاما زور قامقورلىق جاساپ وتىرعان ۋاقىتىندا حيكاياداعى كەيىپكەرلەردىڭ قارادان قاراپ وزدەرىن وزدەرى سونشالىقتى ورتكە يتەرگەندەرى نەسى؟ سونشاما ازاپتاناتىنداي حيكاياداعى قاشقىنداردىڭ باستارىنا ەشقانداي دا كۇن تۋىپ تۇرعان جوق ەكەن عوي دەگەن وي تۋىندايدى.

 سوعان قاراماستان، اتالعان حيكايا ءوز زامانىنداعى تاريحي شىندىقتى سول قالپىندا اشىپ بەرە بىلۋىمەن تانىمدىق تۇرعىدان باعالى ءارى ونىڭ مازمۇنى بۇگىنگى وقىرمان ءۇشىن ساباق بولۋى ءتيىس.

 ورازانباي ەگەۋبايدىڭ «تارىمدا وتكەن ءبىر تاۋلىك»، «ويحوي، تاعدىر-اي» حيكاياتتارىنىڭ تاقىرىبى ورتاق – قىتاي مەملەكەتىنىڭ جازالاۋ لاگەرىندە جازاسىن وتەپ جۇرگەندەردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەرى. شىعارمانىڭ بۇتىندەي دەرەكتى نەگىزگە سۇيەنىپ جازىلعانى كەيىپكەرلەردىڭ اتى-جوندەرى مەن باسقا دا رەاليستىك فاكتورلاردان بايقالىپ تۇرادى. حيكاياتتىڭ تانىمدىق جاعى دا ءبىرسىپىرا. وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىنداعى قىتاي مەملەكەتىنىڭ «زور سەكىرۋ» دەپ اتالاتىن قۇيقىلجىعان ساياساتى سالدارىنان قانشاما مىڭداعان قاراپايىم ادامدار جازىقسىزدان جازىقسىز قۇربان بولىپ كەتكەن.

 قازاق حالقى ۇجىمداستىرۋ مەن اسىرا سىلتەۋدەن قالاي زارداپ شەككەندىگى تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆتىڭ «قۇزعىن تويعان قىس» اتتى حيكاياتىندا قاتارداعى ءبىر وتباسىنىڭ تاعدىرى ارقىلى بەينەلەنگەن. باس كەيىپكەردىڭ قاتال تابيعاتتىڭ ورتاسىندا ءوزى قورەگىن ءوزى تاۋىپ جەي الماي، قار قۇشاعىندا قازاعا ۇشىراۋى اشارشىلىق زامانىنىڭ قاتال كورىنىسى ەكەندىگى انىق. تەك جالعىز بالانىڭ عانا امان قالۋى قازاق تۇقىمىنىڭ ايتەۋىر جالعاسىن تاباتىندىعىن مەڭزەيدى.

 اشارشىلىق سالدارىنان اجال تىرناعىنا ىلىككەن ادام ولىمدەرىن ت.ساۋكەتاەۆ تاپتىشتەي سۋرەتتەي وتىرىپ، كولليزيالىق جاعدايدى پسيحولوگيالىق جاعىنان تەرەڭدەپ بەرۋگە تىرىسادى.

ء و.كارىپۇلىنىڭ «ساياتشى» حيكاياتىنىڭ باس كەيىپكەرى – قازاقتىڭ اتاقتى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ اكەسى سەيفوللا وتاعاسى. ساكەن سەيفۋللينىڭ ءوز باسىنان وتكەن ازاپتى بەلەستەردى بىلاي قويعاندا، ونىڭ اكەسى سەيفوللاعا دا تاعدىر سول زامانداردا وڭ كوزىمەن قاراي قويماپتى. حيكاياتتا قازاقىلىقتىڭ قايماعى ءالى تولىق بۇزىلا قويماعان زامانداعى قىر ەلىنىڭ تارتىمدى سۋرەتتەرى اجەپتاۋىر ويمىشتالعان دەۋگە بولادى. حيكاياتتىڭ مازمۇنىن سارىارقانىڭ تۇنىق تابيعاتى، قىر ەلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ساياتشىلىق ونەردىڭ قىر-سىرى ۇتىمدى تۇردە تولىقتىرىپ، ورنەكتەپ وتىرادى. تازا تابيعي ورتا مەن ساياتشىلىق ونەردىڭ ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالار اراسىندا جىمداسا كورىنىس تابۋى دا جاراسىمدى.

 تاريحىمىزدىڭ تاعى ءبىر كەزەڭى ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «سۇزگەنىڭ سوڭعى كۇدەرى» حيكاياتىنان كورىنىس تاپقان. شىعارما ءىبىر-ءسىبر حاندىعىن رۋسيا اسكەرلەرىنىڭ قالاي باسىپ العاندىعىن ءبىر قىرىنان اڭگىمەلەيدى. باس كەيىپكەرى كوشىم حاننىڭ كىشى ايەلى سۇزگە. ءسىبىر ورماندارىن مەكەن ەتكەن اردا جۇرتتىڭ حانىمى جەر-كوكتى باسىپ-جانشىپ كەلە جاتقان ورىس كاپىرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قور بولماۋى ءۇشىن سوڭعى قادامعا بارۋى پسيحولوگيالىق پلاندا سۋرەتتەلگەن.

 قانى تامعان پاتريوت حانىمنىڭ اففەكت جاعدايىندا وزىنە ءوزىنىڭ قول جۇمساۋى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا دالەلدى ءارى جەر-كوكتى باسىپ كەلە جاتقان جاڭا باسقىنشىلاردىڭ مىقتى تەگەۋرىنىن اڭعارتاتىن شىن مانىندەگى تراگەديالىق قۇبىلىس. ءۋاليحان قاليجانۇلى وسى شىعارما جايىندا «سۇزگە بەينەسىن سومداۋ تاسىلدەرىنە قاراپ، حيكايات اۆتورىنىڭ ايەل ادام ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن. زاماننىڭ قاتىگەزدىگىن سۋرەتتەۋ بارىسىندا جازۋشى رەاليستىك سۋرەتتەرمەن بىرگە ميفولوگيالىق سارىنداردى ۇتىمدى پايدالانعان. بۇل دا جازۋشى شەبەرلىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى» دەپ تۇجىرىمدايدى. وتكەن تاريحتان ساباق الۋدى ۇندەگەن بۇل حيكايات وتانشىلدىق رۋحقا تولى.

 ەسقارا توقتاسىنۇلىنىڭ «ساحارا ءۇنى» حيكاياتى ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاقتاردىڭ ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى شىققان ۇلت ازات كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىسى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ولكەسىندە، ونىڭ ىشىندە كارى قاراتاۋ ايماعىندا بولعان كۇندەرىنە ارنالىپتى. بۇل حيكاياداعى كەنەسارى كوز الدىڭىزعا بۇعان دەيىنگى دەرەكتەر مەن كوركەم نۇسقالاردا ايتىلىپ كەلگەندەي، ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىنىڭ قۋاتتىلىعىمەن ءارى قاتىگەزدىگىمەن اتى شىققان قاتال قولباسى رەتىندە ەمەس، ول جان دۇنيەسى تەبىرەنە كەتۋگە جاقىن سەزىمتال دا فيلوسوف سيپاتىندا ەلەس بەرىپ وتەدى.

 بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە جازىلسا دا، حيكاياتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى كەڭەس داۋىرىندەگى كەزەڭدى كوركەم ۋاقىت ەتىپ الادى دا، سول زامانداردا ورىن العان ءتۇرلى ۋاقيعالاردى كوز الدىمىزعا ءتىرىلتىپ اكەلۋدى ماقسۇت تۇتادى.

 سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارىنداعى اۋىل تىرشىلىگى ءبىرشاما ءساتتى ورىلگەن حيكاياتتارعا ۇزاقباي دوسپانبەتوۆتىڭ «باق پەن سور»، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «بالالىق شاقتىڭ اندەرى»، ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنىڭ «تاۋدان تۇسكەن تۇمان»، «جەروشاقتىڭ ءتۇتىنى»، «وكىلدەر»، سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «اق قارعا»، بازارحان جاقىباەۆتىڭ «قوش بول، ماحاببات»، جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ «جالا مەن نالا»، سامات يبرايمنىڭ «قۇم بالاسىنىڭ كۇندەلىگى» شىعارمالارىن جاتقىزا الامىز.

 ت.نۇرماعامبەتوۆتىڭ «بالالىق شاقتىڭ اندەرى» پوۆەسىندە اڭگىمەلەنەتىن الەۋمەتتىك-مورالدىق ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ اراسىندا ورىن الىپ كەلە جاتقان تۇسىنىسپەۋشىلىك كورىنىستەرى. بۇل ماسەلە باس كەيىپكەر بۋرا ەسىمدى ءجاسوسىپىرىمنىڭ تاعدىرى ارقىلى كوركەم شەشىمىن تاپقان.

 شىعارمادا الدىڭعى قاتاردان كورىنىس تاۋىپ وتىراتىن جاعداي – بۇگىنگى كۇنى عانا ەمەس، قاي زاماننان بەرى پروبلەما بولىپ كەلە جاتقان ەرەسەكتەر مەن ۇلكەندەر اراسىنداعى ءتۇرلى كەرەعارلىقتار. جازۋشى ونى ءتۇرلى شاعىن وقيعالار مەن تارتىستاردىڭ نەگىزىندە وقىرمان ويلاناتىنداي بيىكتىككە كوتەرە بىلگەن. وقيعالار اراسىندا كورىنىپ وتىراتىنى دا قازاقي مىنەز-قۇلىق، سالت-داستۇرلەر قاتارى.

 ت.مامەسەيىتوۆتىڭ «بەسىك پەن نەسىپ» اتتى حيكاياتىندا ۇسىنىلىپ وتىرعان وقيعالار جەلىسى، كەيىپكەرلەردىڭ تابيعي مىنەز-قۇلقى، كولدەنەڭدەپ كەلىپ سوزىلىپ جاتىپ الاتىن الەۋمەتتىك-مورالدىق ماسەلەلەر قازاق وقىرمانىنىڭ تۇسىنىگىنە جات، بەيتانىس دۇنيەلەر دەۋگە بولماس. جازۋشىنىڭ كوبىرەك قاۋزاعانى – تيپتەندىرۋ ماسەلەسى. اۋىلدان قالاعا قونىس اۋدارىپ كەلگەن قاراپايىم قازاق جاستارىنىڭ قالاداعى تۇرمىس-تىرشىلىگى، جالدامالى پاتەردەن پاتەرگە اۋىسىپ كوشىپ، سۇيرەتىلىپ جۇرگەندەرى، ارمان قۋىپ كەلگەن ونداي جاستاردىڭ جەدەلدەتىپ پاتەر الا قويۋى سيرەك وقيعا.

 تۋىندىدا كوزگە اتويلاپ كورىنەتىن كوركەمدىك تۇجىرىمداردىڭ ءبىرى – قايماعى بۇزىلماعان قازاقى مىنەز-قۇلىقتاردىڭ سومدالۋى. قازاقي سالت-ءداستۇر ارتىق-اۋىس بوياماسىز شىنشىل اعىممەن بەرىلگەن. اتالعان ەكى پوۆەستى ۇندەستىرىپ تۇرعان كوركەمدىك-يدەيالىق اتريبۋتتار – ۇلتتىق سىر-سيپاتىمىزعا قاتىستى ءتۇرلى بوياۋلى كورىنىستەر، سالت-ءداستۇر مەن ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق.

 ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنىڭ «وكىلدەر» جانە سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «اق قارعا» حيكايالارىنىڭ مازمۇنىنان اڭعارامىز. ءبىرىنشى جيناقتاعى اۆتورلىق يدەيا شارۋاشىلىقتارداعى ناۋقاندىق جۇمىستارعا بايلانىستى اۋدان ورتالىعىنان اۋىل-اۋىلعا وكىل بولىپ بارعان قىزمەتكەر جىگىتتىڭ كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان جاعدايلارى، كوڭىلگە تۇيگەندەرىنەن قۇرالادى. شىعارمادا ەپتەپ جولساپارلىق سارىن بولعانىمەن، سيۋجەتىنىڭ دامۋى، تارتىستاردىڭ شيرىعۋى، سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەر وقىرماندى ەرىكسىز سوڭىنان ىلەستىرىپ الىپ كەتەتىندەي دەڭگەيدە.

 سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «اق قارعا» حيكاياتىنداعى نەگىزگى يدەيا شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تابۋى قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس دەگەن تۇيىنگە سايادى. وقيعا كەڭەس داۋىرىندە وتكەنىمەن، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ شىندىعىنان الىس جاتىر دەپ ايتا الماساق كەرەك.

 كوركەم شىعارمانىڭ مازمۇنىنا ارقاۋ بولاتىن سيۋجەتتىك جەلىنى باس-اياعىن شۇبالتپاي، شىمىر قۇرا بىلۋگە بولاتىندىعى جانە كەيىپكەردىڭ بولمىس-ءبىتىمىن دارالاي سومداۋ مۇمكىندىگى «اق قارعا» حيكاياسىنىڭ ۇلگىسىنەن انىق بايقالادى. ءتىپتى ەپيزودتىق پەرسوناجداردىڭ دا ءسوز ساپتاۋلارى ءبىر ءبىرىن قايتالاي بەرمەيدى. دەمەك، شىنداپ كوڭىل بولگەن جاعدايدا كوركەمدىكتىڭ وسى ءبىر تالاپتارىن يگەرۋگە بولاتىندىعى كۇمانسىز دەگەن ءسوز.

 «وكىلدەردىڭ» دە، «اق قارعانىڭ» دا مەگزەيتىنى – بەرتىنىرەكتە «سىبايلاس جەمقورلىق» دەپ اتالىپ كەتكەن قوعامدىق تەرىس قۇبىلىستىڭ كەڭەس زامانىندا دا قوعامدىق ءومىردىڭ قالىپتاسقان كورىنىسىنە اينالىپ كەتكەندىگى. زامانىندا ول جايىندا اشىق ايتىلعان جوق، بىراق اۆتوردىڭ يشارالاۋىنشا، كوررۋپتسيا مەن مافيا دەگەن نارسەلەر كەڭەس داۋىرىندە دە گۇلدەنىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەن ەكەن.

 «جا­لا مەن نالاسى» حيكاياتىندا جۇماباي شاشتايۇلى ءبىر عانا «ساتقىن» دەگەن ءسوزدىڭ اينالاسىنان الىپ، وقيعانى پسي­حولو­گيالىق تارتىس شەڭبەرىندە وربىتەدى، كەيىپكەرلەرىنىڭ سىر-سيپاتىن، ولاردىڭ ىشكى الەمىندەگى كۇر­دەلى قۇبى­لىس­تاردىڭ دامۋ ەۆو­ليۋتسياسىنا نازار اۋدارتادى. جەكەلەگەن ەپيزودتار ارقىلى وقيعا بارىسىنداعى پسي­حولوگيالىق تۇيىن­دەردى تارقاتپاي، كەرىسىنشە، شيەلە­نىس­­تىرە ءتۇسۋى – جازۋشى قالامىنىڭ وزىن­دىك مىنەزى.

 بازارحان جاقىباەۆتىڭ «قوش بول، ماحاببات» حيكاياسىنىڭ كەڭەس داۋىرىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى وقيعالاردى قامتىعان ەكەن. شىعارمانىڭ نەگىزگى وقيعاسى باس كەيىپكەر بەرىكبولدىڭ سۇيسىپەنشىلىك سەزىمىنىڭ ديناميكاسىنا قۇرىلعان. اۆتوردىڭ وقيعانى ءوربىتۋى، پسيحولوگيالىق تارتىستاردى جەكە-جەكە جەتەكتەپ وتىرۋى وقىرماندى جالىقتىرا المايدى.

 ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى بۇگىنگى زاماننىڭ سۋرەتتەرىن دۇكەنباي دوسجاننىڭ «جازمىشتىڭ فورمۋلاسى»، «ۇرەي»، تولەن ابدىكوۆتىڭ «پاراسات مايدانى»... وتەن احمەتتىڭ «ەر التىنباي»، «جەلتوقسان ىزعارى»، «جىلىستاپ وتكەن جىلدار-اي»، الىبەك اسقاروۆتىڭ ء«ور التاي، مەن قايتەيىن بيىگىڭدى؟»، نەسىپبەك ءداۋىتايۇلىنىڭ «جول»، قۋانىش جيەنبايدىڭ «اپوللون كوبەلەگى»، جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «بەكتورىنىڭ قازىناسى»، قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «تۇرمەدەگى تورعاي»، «قوي مەن قويشى»، نۇرعالي ورازدىڭ «تازقارا»، سەيىتقۇل وسپانوۆتىڭ «ەكى دۇنيەنىڭ ابىرويى»، تالاپتان احمەتجاننىڭ «سۇلۋ مەن سۋرەتشى»، اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «پەرىشتەلەر پاتشالىعى»، تولىمبەك ءابدىرايىمنىڭ «تۇجىرىم»، دالەلبەك باتىردىڭ «ماحاببات وتى»، نۇرلان قاميدىڭ «تەمىرقازىق»، «شال»، ديدار امانتايدىڭ «مەن ءسىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن»، ەسقارا توقتاسىنۇلىنىڭ «ساحارا ءۇنى»، نۇرعالي راحاەۆتىڭ «اپامسىز وتكەن التى كۇن»، ساۋلە دوسجانوۆانىڭ «وگەي جۇرەك»، مومبەك ابدىاكىمۇلىنىڭ «دۇربەلەڭ»، قانات ابىلقايىردىڭ «تىمىسكى» حيكاياتتارى ءار قىرىنان الىپ كەستەلەپ بەرگەن.

 وتپەلى كەزەڭنىڭ ەكونوميكالىق اۋىر سالدارىنان ەلى اۋىپ كەتكەن الىستاعى اۋىلدىڭ كەرەعار كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتكەن پوۆەستەردىڭ ءبىرى – وتەن احمەتتىڭ «ەر التىنباي»، الىبەك اسقاروۆتىڭ «جۇرتتا قالعان جەتى ءۇي» حيكاياتتارى ىرگەسى سوگىلگەن اۋىل جۇرتىندا قالعان ادامداردىڭ تاعدىرلارىن سۋرەتتەي وتىرىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەرەدى. جازۋشىلار اۋىل جۇرتىندا قالعان ادامداردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى مەن كوزقاراستارىن نەگىز ەتە وتىرىپ، سيۋجەتتىڭ دامۋ ۇدەرىسىن شيرىقتىرا ءتۇسىپ وتىرادى.

ء سويتىپ ولار وسى شىعارمالارى ارقىلى وتپەلى كەزەڭنىڭ، جاڭا قوعامنىڭ جەكەلەگەن كەم-كەتىگىن جاپ-جاقسى اشا بىلگەن. سيۋجەتتىك جانە كومپوزيتسيالىق شيراقتىق، كەيىپكەرلەردىڭ مەيلىنشە ايقىن بەدەرلەنگەن بەينەلەرى، ءساتتى پىشىندىك ىزدەنىستەر مەن ولپى-سولپى بۇرالقى سويلەمدەردەن ادا تازا ءتىل، قالام اراسىنان سىزدىقتاتىپ تاستاپ وتىراتىن يشارا-استارلاۋلار وسى حيكاياتتاردىڭ شوقتىعىن ەداۋىر بيىكتەتىپ تۇر. وسى ايتىلعانداردىڭ بۇگىنگى كەزدەگى جازۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى قول جەتكىزە الماي جۇرگەن كوركەمدىك فاكتورلار ەكەنىن ەسكەرسەك، وتەن احمەتتىڭ اتالعان تۋىندىسى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جازىلعان قازاق حيكاياتتارىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان تابىلۋى ءتيىس.

ء بىر جاعىندا قازاقي سانانى قايماعىن بۇزباستان قالاي ساقتاپ قالامىز دەگەن ماسەلەنىڭ ۇشىعى كورىنىپ تۇرسا، ەكىنشى جاعىنان جاستاردىڭ قالالى جەرلەرگە ۇمتىلىسى، تۇرعىنداردىڭ قالاعا شوعىرلانۋى (ۋربانيزاتسيا) سياقتى ماسەلەلەر الدىڭعى قاتارعا شىعادى. دەمەك، شىعارما مازمۇنىنان الىناتىن تاعىلىمدىق سيپاتتار تەز ارادا ەسكىرە قويمايدى دەگەن ءسوز.

 نەسىپبەك ءداۋىتايۇلىنىڭ «جول» حيكاياتىندا بۇكىل سانالى ەڭبەك جولدارىن جول سالۋمەن، جوندەۋمەن وتكىزىپ جاتقان يمانسەرىك، اتەي سياقتى جولشىلار، وسى كۇرە جولدىڭ بويىندا بۇگىندەرى قارتايىپ ولگەلى جاتقان تولەپ قارت پەن ساتۋشى توقمولدا تاعدىرلارى ارقىلى بۇل پانيدەگى تىرشىلىكتىڭ كۇردەلى قىرلارى كوز الدىڭا كولدەنەڭدەيدى.

 تاۋەلسىزدىك كەزىندە جاڭعىرعان كوركەم ويدىڭ كەزەكتى كورىنىسى ق.تۇمەنبايدىڭ «تۇرمەدەگى تورعاي»، نۇرعالي ورازدىڭ «تازقارا» حيكاياتتارىندا ءبىرشاما ايقىن كورىنىس تاپقان. «تۇرمەدەگى تورعايدا» مەملەكەت قامقورلىعىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاعدايلارى تومەندەپ، بيۋدجەتتەن تارىعىپ تۇرعان ۋاقىتتاعى الەۋمەتتىك-مورالدىق كورىنىستەر ورىن السا، ەكىنشى حيكاياتتا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىت تىنىسىن ءدال بەينەلەپ جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەن.

 اتالعان شىعارمالار وتپەلى كەزەڭدەگى جۇيەسىزدىكتى پايدالانىپ، پاراقورلار عانا ەمەس، ءتۇرلى قىلمىسكەرلەردىڭ دە كوبەيىپ كەتكەنىن استە ۇمىتۋعا ەستەن شىعارماعان ابزال ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. «تۇرمەدەگى تورعاي» تۋىندىسىن تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قوعامدىق ءومىر شىندىعىن، ەتەك جايىپ كەلە جاتقان تەرىس قۇبىلىستاردىڭ نوبايىن سىزىپ كورسەتە العان تۋىندى دەپ باعالاعانىمىز ابزال.

 نۇرعالي ورازدىڭ «تازقارا» پوۆەسى كارىم مەڭدىعاليەۆيچ دەگەن ۇلكەن باستىقتىڭ ءوزى تۋىپ-وسكەن اۋىلىنا ساپارى نەگىزىندە ءوربيدى.

 سول جوعارى لاۋازىم يەسى بولىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا قىزىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ءىسى ءتۇسىپ، الدىنا كەلگەن اۋىلداعى تاعدىرلاس قۇربىسى تاعايدىڭ ءبىر اۋىز تىلەگىن قول ۇشىن بەرۋگە مۇمكىندىگى بولىپ تۇرسا دا، ورىنداۋدان باس تارتادى. كەڭەس يمپەرياسى قۇرامىنان قازاق حالقىنا ازاتتىق الىپ بەرۋدىڭ باستاۋ كوزى بولعان اتاقتى 1986 جىلى ورىن العان جەلتوقسان وقيعاسى – تاريحتىڭ وشپەس بەتتەرى. ەكى جازۋشى دا كوركەم مەگزەۋلەر ارقىلى جازۋشى كەيىپكەرلەردىڭ ادام رەتىندەگى تانىم-تۇسىنىگىن، پەندەلىك بولمىسىن ءتاپ-ءتاۋىر اشا بىلگەن.

 سەيىتقۇل وسپانوۆتىڭ «ەكى دۇنيەنىڭ ابىرويى» دەپ اتالاتىن پوۆەسىنىڭ وقىعان ادامعا توسىنداۋ كورىنۋ سەبەبى ونىڭ جازىلۋ سيپاتىندا بولسا كەرەك. نازار اۋدارتاتىن جاعداي سول – اتالعان شىعارمانى ومىرگە كەلتىرۋ بارىسىندا اۆتوردىڭ نەگىزىنەن بىرىڭعاي بايانداۋ تاسىلىنە سۇيەنۋىندە. مۇندا دا وقىرماننىڭ الدىنان شىعاتىن الەۋمەتتىك تۇيىندەر – باسقا ەمەس، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىتتاعى وتپەلى كەزەڭنىڭ قيىندىقتارى.

 ەستەتيكالىق تالاپتار تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، قاي كەزدە دە ەسكىرە قويمايتىن، ساياسات جەلىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرمەيتىن كونە تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ماحاببات. وقىرمانعا ليريكالىق كوڭىل كۇي سىيلايتىن ادەبيەتتىڭ وسىناۋ نازىك نىسانى قازاق جازۋشىلارىنىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا جازىلعان پوۆەستەرىندە ءارى قاراي زاڭدى جالعاسىن تابۋدا. كوركەمدىك ۇستانىم مەن جاڭاشا ىزدەنىستەر تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، بۇل جاڭا شىعارمالار اھ دەگىزەتىن ەلەۋلى جاڭالىقتار ۇسىنىپ جاتىر دەۋدىڭ قيسىنى كەلە قويماس. بىراق ولاردىڭ مازمۇنىندا كەزەڭنىڭ بەلگىلى ءبىر ورتاق سيپاتتارىنىڭ بار ەكەندىگىن، ادامي سەزىمدى كوركەمدىكپەن كەستەلەۋ جولىندا وزىندىك ىزدەنىستەر دە كەزدەسەتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى.

 تالاپتان احمەتجاننىڭ «سۇلۋ مەن سۋرەتشى» حيكاياسىنداعى كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالعان سۇلۋ كەلىنشەك پەن ەپتەپ قياليلاۋ بولىپ كورىنەتىن سۋرەتشى جىگىتتىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىنىڭ جاقىن رۋحاني دوستىققا، ونىڭ اقىرى زور ماحابباتقا ۇلاسۋىن بايانداۋ – وقىرمان جانىن تازارتۋعا باعىتتالعان ەستەتيكالىق قادام. جاعاجايدا ءجۇرىپ جولىققان جانداردىڭ باسقا بىرەۋلەر قۇساپ جەڭىل-جەلپى قارىم-قاتىناستىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ كەتپەي، ءوزارا يماندىلىق پەن ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدان جاقىنداسۋى جازۋشىنىڭ تازا سەزىمدى مۇرات تۇتۋىنىڭ نىشانى بولسا كەرەك.

 نۇرلان قاميدىڭ «تەمىرقازىق» پوۆەسىنىڭ تاقىرىبى دا اسەم بەينەسىنەن تيپتىك وقيعالاردىڭ سۇلباسى قىلاڭدايدى. شاعىن شىعارمانىڭ وزەگىنە اينالعان نەگىزى فابۋلا – ءساتسىز ماحابباتتىڭ قۇرباندىعىنا اينالعان جاس كەلىنشەكتىڭ تالايلى تاعدىرى. نەگىزگى قيىنشىلىق – كەيىپكەردىڭ ماحاببات تۋرالى ۇستانعان قاساڭ دا نىق پرينتسيپىنە بايلانىستى.

 جازۋشى ماحاببات سياقتى وتە شەتىن دە نازىك ماسەلەگەن اسا ۇقىپتىلىقپەن سەرگەك قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن وزىنە ءوزى كەس بولىپ، قايداعى ءبىر ابستراكتسيالىق ادالدىقتى ىزدەپ جۇرگەن اسەمنىڭ ايانىشتى تاعدىرىمەن كورسەتكەن.. ديدار امانتايدىڭ «مەن ءسىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن» حيكاياتىنىڭ كەيىپكەرلەرى جاڭا عاسىردىڭ جاڭا ادامدارى. ولاردىڭ ماحاببات، سەزىم جايلى تۇسىنىكتەرى ۋاقىت اعىمىنا سايكەس جاڭاشا قالىپتا، جاڭ ءبىر رۋحاني الەم ايدىنىندا كورىنىس تابادى.

ء بىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەۋگە تىرىسساق، وسى تالدانىپ وتىرعان بۇل تۋىندىلار جاڭا عاسىر باسىندا ماحاببات تاقىرىبىنا جاڭا ىزدەنىستەرمەن كەلۋدى ماقسات ەتكەن. اۆتورلارىمىز ادام جۇرەگىنىڭ اسىل سەزىمىنە دەگەن كوزقاراستى جاڭاشا ءبىلدىرۋ جولىنداعى ىزدەنىس نىشاندارى جوق ەمەس.

 تولىمبەك ءابدىرايىمنىڭ «تۇجىرىم» حيكاياتىنداعى پسيحولوگيالىق تولعانىستار وگەي بالانىڭ جان دۇنيەسى ارقىلى سۋرەتتەلەدى. ءوزى ىشكىش، ءوزى ىنجىق اكە ۇلىن كەيىنگى ۇيلەنگەن ايەلىنىڭ تەپكىسىنەن قورعاۋعا قۇلىقسىز. بۇل شىعارمانىڭ كەيىپكەرى ون ەكى جاسار بالا بولعانىمەن، ەرەسەك وقىرماندى دا ەنجار قالدىرمايتىن دەڭگەيدە. ويتكەنى مۇندا كوتەرىلەتىن نەگىزگى ماسەلە – اتا-انانىڭ ۇرپاق الدىنداعى پارىزى.

 قاي زاماندا دا كوركەم ويدىڭ وزەگىنە اينالعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى تابيعات-ادام ماسەلەسى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى جارىق كورگەن حيكاياتتاردا دا بۇل ماسەلە كوڭىلدەن قالىس قالماعان ەكەن.

 ولاردىڭ قاتارىندا تۇرداقىن جەكسەنبايدىڭ «بالا بۇركىت»، زەينەبىل تويبولدىنىڭ «كەرمارال»، «ويران»، «اڭشىنىڭ زارى»، «ارلان»، س.ابىلقاسىمۇلى «اقيىقتىڭ اقىرعى بالاپانى»، جۇماباي قايرانبايدىڭ «تۇلپارلار ءدۇبىرى»، اسقار التايدىڭ «قىزىل بولتىرىك» اتتى حيكاياتتارى بار ەكەن.

 تۇرداقىن جەكسەنباي ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ساپارىنىڭ كوركەمدىك كرەدوسى بولىپ تابىلاتىن باستى تاقىرىبى ادام مەن تابيعات اراقاتىناسىن تاعى ءبىر قىرىنان الىپ، ودان ءارمان ىندەتە تۇسكەن. شىعارمادا قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى نەگىزگى كوركەمدىك اتريبۋتتاردىڭ بارلىعى جۇيەسىمەن ىسكە اسقان، حيكاياتتا تارتىمدى سيۋجەت تە، تارتىس تۇرلەرى دە، كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى دا ءبىرشاما ايقىن. قىزىقتىرىپ اكەتەتىن سيۋجەتتىڭ توسىن تۇيىنمەن اياقتالۋى دا شىعارما نىڭ وقىرمانعا ۇسىنار اسەرىن كۇشەيتىپ تۇر.

ء بىر قىزىعى – وسى اتالعان حيكاياتتاردىڭ نەگىزگى كوركەم كەڭىستىگى كورشىلەس قىتاي جەرىنىڭ اۋماعى بولىپ تابىلادى.

 جۇماباي قايرانبايدىڭ «تۇلپارلار تاعدىرىن» وقىپ شىققانان كەيىن، «بۇل جىلقى جايىنداعى ايتار اڭگىمەمىمىز ءالى تاۋسىلىپ بىتپەگەن ەكەن-اۋ» دەگەن وي كولدەنەڭدەيدى. تاعدىر تالقىسىمەن قايتا-قايتا ساتىلا بەرسە دە، ءوزىنىڭ تۋعان سوناۋ قيانداعى مەكەنىنە جول تاۋىپ، قايتا اينالىپ كەلە بەرەتىن كۇرەڭجورعا، جىلقىنىڭ اسىل قاسيەتىن پاش ەتەتىن باسقا دا جىلقىلار – وقىرمان ەسىندە ساقتالىپ قالاتىنداي ۇتىمدى وبرازدار.

 زەينەبىل تويبولدىنىڭ ء«تاڭرى تاۋدىڭ تاعدىرى» اتتى جيناعىنا «كەرمارال»، «ويران»، «اڭشىنىڭ زارى»، «ارلان»، حيكايالارى ءبىر اۋلەتتىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارى اتالعان تۋىندىلاردىڭ فابۋلالىق نەگىزىن قۇراپ تۇر. ناقتىراق ايتقاندا، سول اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن قارىم-قاتىناسى باستى تاقىرىپقا اينالعان.

 سامات يبرايمنىڭ «قۇم بالاسىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى ومىرباياندىق سيپاتتاعى كوركەم ەسسەسىنىڭ نازار اۋداراتىن قىرى – ءدال بەرىلگەن ەتنوگرافيالىق شتريحتار. مۇندا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاربالاستارىمەن استاسا وتىرىپ، ءبىرشاما دالدىكپەن كورىنىس تاپقان.

 وسى كەزەڭ ىشىندە تازا دەتەكتيۆتىك پلانداعى حيكاياتتار دا ومىرگە كەلىپ جاتتى. ولاردىڭ كوركەمدىك دامۋ سيپاتىن ەربولات ءجۇسىپۇلىنىڭ «تۇنگى وقيعا»، باعدات قالاۋبايدىڭ «جوعالعان ادام» حيكاياتتارىنىڭ مىسالىنان كورە الامىز. ەكى حيكاياتتا دا الدىڭعى پلاندا ارەكەت جاساپ، جەدەل ديناميكالى قوزعالىستا كورىنەتىن پەرسوناجدار – قىلمىستى اشۋشى توپ مۇشەلەرى. ولار قىلمىسكەرلەر الەمىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن، پسيحولوگيالىق-مورالدىق سيپاتتارىن، باسقا دا قاجەتتى دەتالدارىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ارەكەت جاساپ جاتادى.

 باعدات قالاۋبايدىڭ حيكاياتىنداعى وقيعالار مەن ەپيزودتار ورتا بۋىن وقىرماندارعا جاقسى تانىس: ەلىمىز تاۋەلسىز العاننان كەيىنگى نارىقتى ەكونوميكاعا ءوتۋ كەزەڭىندەگى بيزنەسپەن شۇعىلدانۋعا كىرىسكەن ادامدار، پايدا تابۋ جولىنداعى تۇسىنىكسىز ساپىرىلىسقان وقيعالار تىزبەگى، سونىڭ اراسىندا شىعارمانىڭ فونىن كۇڭگىرتەپ جىبەرەتىن كىسى ءولىمى.

 سونىمەن اتالعان حيكاياتاردى قىسقاشا ساراپتاي كەلگەندە، وزەكتى بولىپ تابىلاتىن نەگىزگى تيپتىك پروبلەماتيكالىق ماسەلەلەر توبە كورەسەتىد ەكەن.

 ەڭ ءبىرىنشى كوڭىل بولەتىن جاعداي – كوركەم ادەبي ءتىلدىڭ شۇرايىن ساقتاي وتىرىپ، ىزدەنىستەرگە جول اشا الاتىندىعىن سەزدىرەتىن مىسالدار از ەمەس. ادەبي كوركەم ءتىلدى يگەرۋ باعىتىندا نازار اۋدارۋعا تاتيتىن ىزدەنىس بەلگىلەرىنىڭ كەزدەسىپ قالىپ وتىراتىنىن اتاپ ايتقانىمىز ابزال.

كوركەم ءسوزدىڭ كورىگىن قىزدىراتىن بەينەلى تىركەس، بەدەرلى سۋرەتتەر سالىنعان حيكاياتتار ىزدەنىس نىشاندارىن بىلدىرەدى. مىسالى، اشارشىلىق سالدارىنان اجال تىرناعىنا ىلىككەن ادام ولىمدەرىن ت.ساۋكەتاەۆ تاپتىشتەي سۋرەتتەي وتىرىپ، كولليزيالىق جاعدايدى پسيحولوگيالىق جاعىنان تەرەڭدەپ بەرۋگە تىرىسادى.

 «قارا شاشىن جايىپ ۇشىپ تۇرعان ءتۇتىن ءسات سايىن زورايىپ، بيىكتەپ بارادى. اسپاندا «نەسىبەمىزدەن نەگە قاعاسىڭدار» دەگەندەي قارق-قارق ەتىپ، ءبىر توپ قارعا قالىقتاپ ءجۇر».

ء «تيىپ-قاشىپ تەرىستىكتەن تىرىلە باستاعان قىزىل شۇناق ىزعىرىق، شايتانى ۇستاپ، الدەبىر ويراندى باستاپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇر ما، ۇلپا قاردىڭ ۇستىندە اق قۇيرىعىن ارلى-بەرلى بۇلعاپ قويادى»

 «وتقا جاقىنداعان سايىن قابىرعاداعى تەڭسەلگەن كولەڭقە زورايا-زورايا، قارا بۇلتتاي تۇتاسىپ، جارتى ءۇيدى جايلاپ الدى». بۇل مىسالدار ت. ساۋكەتاەۆ حيكاياتىنان الىندى. س.ابىلقاسىمۇلى مولدىرەگەن تازا تابيعاتتى ورتاسىندا ءوربيتىن وقيعالاردى سۋرەتتەي وتىرىپ، ءوزى دە سول تابيعاتتىڭ كيەلى بەينەسىن جەتكىزۋگە لايىقتى تۇمانىڭ تۇنىعىنداي سونى تىركەستەر مەن ەپيتەتتەردى تابا الادى.

 مىسالى، «كۇن كىرپىگى وت ۇشقىنىن شاشپاعان، سول ۇشقىننىڭ كۇمىس بۋى عانا شارپىعان ارايلى تاڭنىڭ اقسۇلۋ اسپانى. شاپاقتىڭ جالىنى شالىپ، ىزىڭدى شۋىلعا اينالماعان، سارى ساعىممەن قويۋ بويالىپ، مۇنارلانباعان ءموپ-ءمولدىر تۇنىق اۋا، سالقىن اۋا». (201-ب).

ء و.كارىپۇلى جازعان «قاراشىلىك – بۇيىعى قىستاۋ. تاۋدىڭ قىساڭ قولتىعىن قۋالاي وسكەن شىلىكتى توعاي مەيلىنشە قويۋ» (5-ب.) دەپ جىمداسا بايلانىسقان نىق سويلەمدەرمەن باستالاتىن حيكاياتتىڭ ءتىلى دە وقىرماننىڭ كوركەمدىك تالابىن قاناعاتتاندىرارلىقتاي دەڭگەيدە.

 بىراق تىلگە قاتىستى جالپى كەمشىلىكتەر جاعى ءالى تۇسەزىلپ جويعان جوق.

 ەكىنشى ءبىر ولقىلىق – ومىرلىك ماتەريالداردى ىرىكتەپ، كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرۋ بارىسىندا جۇزەگە اسۋى ءتيىس شىعارماشىلىق ىزدەنىستەردىڭ تاپشىلىعى. كوپىشىلىگىمىز ومىردە بولعان جايلاردى سول قالپىندا جازا سالامىز دا، سونىڭ سالدارى ەرىكسىز ناتۋراليزمگە، كوركەمدىك تالاپتار تۇرعىسىنداعى باسقا دا كەمشىلىكتەرگە اكەپ سوعىپ جاتادى ەكەن.

 ۇشىنشىدەن، ايتامىن دەپ نيەت قىلعان نەگىزگى وقيعانى اياعىنا دەيىن ءيىن قاندىرىپ الىپ ششىعۋدىڭ ورنىنا كەيدە كولدەنەڭ جاعدايلاردى، ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەردى تەرمەلەپ، شۇبالاڭقۇىلىققا ۇرىنۋى.

 تورتىنشىدەن، حاراكتەر دارالاۋداعى ديالوگتاردىڭ، پوليلوگتار مەن مونولوگتاردىڭ كوركەمدىك مۇمكىندىكتەرىن دۇرىس پايدالانا الماۋشىلىق. اتالعان تۋىندىلاردىڭ باسىم بولىگىندە كەيىپكەرلەر اۆتوردىڭ ءسوز ساپتاۋىمەن سويلەپ، اۆتوردىڭ مانەرىمەن ويلاپ جاتادى.

 جازۋشىلاردىڭ نازار اۋدارمايتىن تاعى ءبىر وسال تۇسى – ءومىر شىندىعىن كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرۋ بارىسىنداعى شىعارماشىلىق ۇدەرىستىڭ تابيعاتىن مەڭگەرۋ.

 كوڭىلگە قونا قويمايتىن كەلەسى ءبىر ۇنامسىز نارسە – تاريحي تۋىندىلارىمىزدىڭ كەيبىرىندە وقيعا بولىپ جاتقان كونە ءداۋىر ادامدارىنىڭ ۋاقىت تىنىسىمەن ساناسپاستان، بۇگىنگى زاماننىڭ تىلىمەن سويلەي بەرەتىندىگى. بۇل الداعى ۋاقىتتا كونە كەزەڭدەرگە قالام تارتۋشىلاردىڭ قاپەرىندە بولاتىن-اق جاعداي.

باسىمىراق نازار اۋداراتىن كەلەسى ءبىر وزەكتى ماسەلە – بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا قالام تارتۋ جاعى، ۋاقىتتىڭ دىلگىر شىندىقتارىن كوركەمدىكپەن كەستەلەپ جەتكىزۋ جاعى. قازىرگى كەزەڭدى كوركەم پروزاعا سۇرانىپ تۇرعان ومىرلىك ماتەريالدار اسىپ-توگىلىپ جاتىر دەۋگە بولادى. بىراق قولىمىزعا تيگەن پروزالىق شىعارمالاردىڭ اراسىندا ناق ءوزىمىز تىنىستاپ وتىرعان بۇگىنگى كۇننىڭ وبرازى وتە از، بارلارىنىڭ ءوزى كوبىنەسە ءالى تاجريبەلەرى تولىسپاعان جاس قالام يەلەرىنە عانا ءتان ەكەن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە كەلگەن قازاق حيكاياتتارىندا وسىنداي پروبلەمالىق ماسەلەلەردىڭ بار ەكەندىگىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ەلدىگىمىزدىڭ، «ماڭگىلىك ەل» مۇراتتارىنىڭ كوركەم جىلناماسىن قاعازعا ءۇزىلدىرىپ تۇسىرە وتىرىپ، ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتا بەرەيىك، ارىپتەستەر!

نۇرداۋلەت اقىش، ف.ع.د.، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى

ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى

دەرەككوزى: ادەبيەت پورتالى

Abai.kz