Kórnekti jazushy Jýsipbek Qorghasbekting Túrsynjan Shapaydyng azamattyq bolmysy men shygharmashylyq ereksheligin sipattap jazghan «Toranghy men Túrsynjan» degen lirikalyq essesin ýlken әsermen oqyp otyryp, avtordyng bir sóz saptauyna eriksiz nazar audardyq. Ol óz keyipkerining «abaytanugha» qatysty jaghyn bayanday kele, bir tústa: «Qara sózden ólenge kelgender joq, ólennen qara sózge kelgender kóp. Sonyng basy – Abay. Qara sóz janr ma, janr emes pe? Qara sózding antoniymi – óleng sóz. Óleng sózding janry – poeziya. Demek, qara sózding janry – proza», – deydi. Álbette, avtor sóz ónerining ýsh tegining (proza, poeziya, drama) ekeui, yaghny proza men poeziya turaly jәne olardyng әrqaysysynyng ózderine tәn janrlary bolatynyn aityp otyrghany dausyz. Bizdi eleng etkizgeni basqa jaghy. Avtordyng «óleng sóz – poeziya, qara sóz – proza» degeni.  

Úly Abay prozany «qarasóz» dep ataghan-au degen oy meni kópten beri oilandyryp jýretin. Ony ózim jaqsy aralasatyn eki-ýsh aqyn-jazushygha aityp, dәleldep te kórgem. Biraq óz payymdauyma onsha seninkiremegen son, kópshilik nazaryna úsynudy qúp kórmey jýretinmin. Sol oiymdy tarqatyp jazugha Jýsipbek Qorghasbekting janaghy sózi sebep boldy.

Abaydyng prozany «qarasóz» dep ataghanyna ózining prozalyq shygharmalaryn «qarasózder» dep aitqanyny ghana emes, «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy» degen ataqty ólenindegi «óleng sóz» degen tirkesi de dәlel. Búlay dep oilauymyzgha ólenning osy jolynyng tynys belgilerin basqasha qoyyp, basqasha da oqugha bolatyndyghy. Endi soghan toqtalayyq.

Eki sózden qúralghan atauysh (nominativtik) sózderdi biriktirip nemese bólek jazu emle erejesine baylanysty. Bizdinshe, olardy biriktirip jazghan dúrys. Mәselen, «Sararqa», «temirjol», «tasjol», «asyqjilik», «bassýiek» degendey. Erkin sóz tirkesining kýrdeli ataugha ainaluy tilimizde bayaghydan bar. Abay da osy tәsildi paydalanyp, eki sózdi tirkestirip, jana atau qalyptastyrghan. Biraq atalghan ólendi kezinde hatqa týsirushiler bólek jazyp, sosyn bastauysh pen bayandauyshtyng arasyna qoyylatyn syzyqshany qoyghanda qatelesken siyaqty. Eger biz osy óleng jolyn «Ólensózding patshasy – sóz sarasy» dep oqityn bolsaq, aqynnyng poeziya (ólensóz) tilining tóreshisi (patshasy) sózdi saralap qoldanu dep otyrghanyn angharar edik.

Al úly Abaydyng qarasózderi jóninde M.Áuezov ne degenge keleyik. Úly Abaydyng ómiri men shygharmashylyghyna býkil ghúmyryn arnaghan, onyng múrasyn jinap, zerttegen, ol turaly klassikalyq kórkem tuyndy jazghan, sóitip, abaytanudyng negizin qalaghan M.Áuezovting aqynnyng qarasózderi turaly týiindi pikirleri býkil qara sózine berilgen ýlken baghaday әser etedi. Mәselen, ghalym ol jóninde bylay deydi: «Abaydyng poeziyalyq múrasyna qosa qara sózderi beretin әr zamanda baghasy joyylmaytyn bir ýlken qazyna bar. Ol – Abaydyng qara sózdi jazghan tili. Óleng sózinde ózining barlyq sheberligi, janalyghy, kórkemdik talanty boyynsha qazaq tilining sapasyn әdebiyet tilining (búl jerde M.Áuezov «әdeby tildin» dep otyrsa kerek) dәrejesine kótergen úly tarihtyq enbegi qanday bolsa, qara sózderining tilimen de Abay osynday enbekti bizding mәdeniyet tarihymyzgha mol sinirdi» (Áuezov M. Abay Qúnanbaev. – Almaty: Ghylym. 1967, 213-bet). Búdan M.Áuezovting Abaydyng qarasózderin prozalyq shygharmalar dep otyrghanyn bayqaymyz.

Abay shygharmalarynyng tili turaly irgeli enbek jazghan akademik R. Syzdyqova «Abaydyng sóz órnegi» degen kitabynda: «Ár sózine mәn berip jazatyn Múhannyng búl jerde qara sózderding ózi demey, «tili» deuinde, bizding bayqauymyzsha, airyqsha astar bar: múndaghy «tili» dep otyrghanynyng ózi kórsetkennen basqa jәne bir syry qazaqta әdebiyetining búryn joq janrynyng sóileu mәneri (stiyli) degenning payda bolyp, ony úly zergerding qalay alyp ketkenin megzegeni de bolar» dep jazady. Shynynda da M.Áuezov Abaydyng qarasózderin prozalyq shygharma dey otyra, aqynnyng osy tuyndylarynan bayqalatyn ózindik til erekshelikterine de nazar audarady. Ol turaly bylay deydi: «...qara sózderinde bayqalatyn bir ózgeshelik Abay ózining óleng sózderining kópten-kóbin zamanyndaghy oqushy men tyndaushylaryna ýnemi týsinikti bolmaytynday kóredi. Onysy – anyghynda solay da edi. Osy jaydy eskerip, Abay endi qara sózinde sol ólenderinde aitylatyn oilarynyng birtalayyn jana sózben taratady» (Áuezov M. Abay Qúnanbaev. – Almaty: Ghylym. 1967, 204-bet). Demek, M.Áuezov osy pikirlerinde «qara sózderi», «qara sózdi», «qara sózderinde», «óleng sózinde», «qara sózderinin», «óleng sózderinin» dep qatarlastyra aityp, úly Abay ózining «prozalyq», «pozeiyalyq» shygharmalaryn solay ataghanyn megzep otyr.

Beybit Jәlelúly

Abai.kz