كورنەكتى جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ تۇرسىنجان شاپايدىڭ ازاماتتىق بولمىسى مەن شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگىن سيپاتتاپ جازعان «توراڭعى مەن تۇرسىنجان» دەگەن ليريكالىق ەسسەسىن ۇلكەن اسەرمەن وقىپ وتىرىپ، اۆتوردىڭ ءبىر ءسوز ساپتاۋىنا ەرىكسىز نازار اۋداردىق. ول ءوز كەيىپكەرىنىڭ «ابايتانۋعا» قاتىستى جاعىن بايانداي كەلە، ءبىر تۇستا: «قارا سوزدەن ولەڭگە كەلگەندەر جوق، ولەڭنەن قارا سوزگە كەلگەندەر كوپ. سونىڭ باسى – اباي. قارا ءسوز جانر ما، جانر ەمەس پە؟ قارا ءسوزدىڭ ءانتونيمى – ولەڭ ءسوز. ولەڭ ءسوزدىڭ جانرى – پوەزيا. دەمەك، قارا ءسوزدىڭ جانرى – پروزا»، – دەيدى. البەتتە، اۆتور ءسوز ونەرىنىڭ ءۇش تەگىنىڭ (پروزا، پوەزيا، دراما) ەكەۋى، ياعني پروزا مەن پوەزيا تۋرالى جانە ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزدەرىنە ءتان جانرلارى بولاتىنىن ايتىپ وتىرعانى داۋسىز. ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزگەنى باسقا جاعى. اۆتوردىڭ «ولەڭ ءسوز – پوەزيا، قارا ءسوز – پروزا» دەگەنى.  

ۇلى اباي پروزانى «قاراسوز» دەپ اتاعان-اۋ دەگەن وي مەنى كوپتەن بەرى ويلاندىرىپ جۇرەتىن. ونى ءوزىم جاقسى ارالاساتىن ەكى-ءۇش اقىن-جازۋشىعا ايتىپ، دالەلدەپ تە كورگەم. بىراق ءوز پايىمداۋىما ونشا سەنىڭكىرەمەگەن سوڭ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋدى قۇپ كورمەي جۇرەتىنمىن. سول ويىمدى تارقاتىپ جازۋعا جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ جاڭاعى ءسوزى سەبەپ بولدى.

ابايدىڭ پروزانى «قاراسوز» دەپ اتاعانىنا ءوزىنىڭ پروزالىق شىعارمالارىن «قاراسوزدەر» دەپ ايتقانىنى عانا ەمەس، «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەگەن اتاقتى ولەڭىندەگى «ولەڭ ءسوز» دەگەن تىركەسى دە دالەل. بۇلاي دەپ ويلاۋىمىزعا ولەڭنىڭ وسى جولىنىڭ تىنىس بەلگىلەرىن باسقاشا قويىپ، باسقاشا دا وقۋعا بولاتىندىعى. ەندى سوعان توقتالايىق.

ەكى سوزدەن قۇرالعان اتاۋىش (نوميناتيۆتىك) سوزدەردى بىرىكتىرىپ نەمەسە بولەك جازۋ ەملە ەرەجەسىنە بايلانىستى. بىزدىڭشە، ولاردى بىرىكتىرىپ جازعان دۇرىس. ماسەلەن، «سارارقا»، «تەمىرجول»، «تاسجول»، «اسىقجىلىك»، «باسسۇيەك» دەگەندەي. ەركىن ءسوز تىركەسىنىڭ كۇردەلى اتاۋعا اينالۋى تىلىمىزدە باياعىدان بار. اباي دا وسى ءتاسىلدى پايدالانىپ، ەكى ءسوزدى تىركەستىرىپ، جاڭا اتاۋ قالىپتاستىرعان. بىراق اتالعان ولەڭدى كەزىندە حاتقا تۇسىرۋشىلەر بولەك جازىپ، سوسىن باستاۋىش پەن بايانداۋىشتىڭ اراسىنا قويىلاتىن سىزىقشانى قويعاندا قاتەلەسكەن سياقتى. ەگەر ءبىز وسى ولەڭ جولىن «ولەڭسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى» دەپ وقيتىن بولساق، اقىننىڭ پوەزيا (ولەڭسوز) ءتىلىنىڭ تورەشىسى (پاتشاسى) ءسوزدى سارالاپ قولدانۋ دەپ وتىرعانىن اڭعارار ەدىك.

ال ۇلى ابايدىڭ قاراسوزدەرى جونىندە م.اۋەزوۆ نە دەگەنگە كەلەيىك. ۇلى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بۇكىل عۇمىرىن ارناعان، ونىڭ مۇراسىن جيناپ، زەرتتەگەن، ول تۋرالى كلاسسيكالىق كوركەم تۋىندى جازعان، ءسويتىپ، ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان م.اۋەزوۆتىڭ اقىننىڭ قاراسوزدەرى تۋرالى ءتۇيىندى پىكىرلەرى بۇكىل قارا سوزىنە بەرىلگەن ۇلكەن باعاداي اسەر ەتەدى. ماسەلەن، عالىم ول جونىندە بىلاي دەيدى: «ابايدىڭ پوەزيالىق مۇراسىنا قوسا قارا سوزدەرى بەرەتىن ءار زاماندا باعاسى جويىلمايتىن ءبىر ۇلكەن قازىنا بار. ول – ابايدىڭ قارا ءسوزدى جازعان ءتىلى. ولەڭ سوزىندە ءوزىنىڭ بارلىق شەبەرلىگى، جاڭالىعى، كوركەمدىك تالانتى بويىنشا قازاق ءتىلىنىڭ ساپاسىن ادەبيەت ءتىلىنىڭ (بۇل جەردە م.اۋەزوۆ «ادەبي ءتىلدىڭ» دەپ وتىرسا كەرەك) دارەجەسىنە كوتەرگەن ۇلى تاريحتىق ەڭبەگى قانداي بولسا، قارا سوزدەرىنىڭ تىلىمەن دە اباي وسىنداي ەڭبەكتى ءبىزدىڭ مادەنيەت تاريحىمىزعا مول ءسىڭىردى» (اۋەزوۆ م. اباي قۇنانباەۆ. – الماتى: عىلىم. 1967, 213-بەت). بۇدان م.اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ قاراسوزدەرىن پروزالىق شىعارمالار دەپ وتىرعانىن بايقايمىز.

اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلى تۋرالى ىرگەلى ەڭبەك جازعان اكادەميك ر. سىزدىقوۆا «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى» دەگەن كىتابىندا: ء«ار سوزىنە ءمان بەرىپ جازاتىن مۇحاڭنىڭ بۇل جەردە قارا سوزدەردىڭ ءوزى دەمەي، ء«تىلى» دەۋىندە، ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، ايرىقشا استار بار: مۇنداعى ء«تىلى» دەپ وتىرعانىنىڭ ءوزى كورسەتكەننەن باسقا جانە ءبىر سىرى قازاقتا ادەبيەتىنىڭ بۇرىن جوق جانرىنىڭ سويلەۋ مانەرى ء(ستيلى) دەگەننىڭ پايدا بولىپ، ونى ۇلى زەرگەردىڭ قالاي الىپ كەتكەنىن مەگزەگەنى دە بولار» دەپ جازادى. شىنىندا دا م.اۋەزوۆ ابايدىڭ قاراسوزدەرىن پروزالىق شىعارما دەي وتىرا، اقىننىڭ وسى تۋىندىلارىنان بايقالاتىن وزىندىك ءتىل ەرەكشەلىكتەرىنە دە نازار اۋدارادى. ول تۋرالى بىلاي دەيدى: «...قارا سوزدەرىندە بايقالاتىن ءبىر وزگەشەلىك اباي ءوزىنىڭ ولەڭ سوزدەرىنىڭ كوپتەن-كوبىن زامانىنداعى وقۋشى مەن تىڭداۋشىلارىنا ۇنەمى تۇسىنىكتى بولمايتىنداي كورەدى. ونىسى – انىعىندا سولاي دا ەدى. وسى جايدى ەسكەرىپ، اباي ەندى قارا سوزىندە سول ولەڭدەرىندە ايتىلاتىن ويلارىنىڭ ءبىرتالايىن جاڭا سوزبەن تاراتادى» (اۋەزوۆ م. اباي قۇنانباەۆ. – الماتى: عىلىم. 1967, 204-بەت). دەمەك، م.اۋەزوۆ وسى پىكىرلەرىندە «قارا سوزدەرى»، «قارا ءسوزدى»، «قارا سوزدەرىندە»، «ولەڭ سوزىندە»، «قارا سوزدەرىنىڭ»، «ولەڭ سوزدەرىنىڭ» دەپ قاتارلاستىرا ايتىپ، ۇلى اباي ءوزىنىڭ «پروزالىق»، «پوزەيالىق» شىعارمالارىن سولاي اتاعانىن مەگزەپ وتىر.

بەيبىت جالەلۇلى

Abai.kz