Jalpy avtordyng birinshi, ekinshi tomdy qamtityn balalyqtan jigittikke deyingi ómir jolyn, tua salysymen kórgen tauqymetin bey-jay oqu mýmkin emes. Sonday-aq  keybir jurnalisterding «Týrmede tughan myng bir týn» dep at qoyghany siyaqty ekinshi tom jazushynyng túnghysh týrmege týskendigimen de erekshelenedi. Sonymen birge 1942-1945 jyldary Ýrimji qalasyndaghy pedagogtik mektepte oqyghan kezenindegi Shynjandaghy sayasiy-әleumettik jaghday, Shyng Sysay ókimetining Kenes Odaghyna qarsy sayasaty, qytaysha ghana oqytu týri, Qazaqstannan kelgen әdebiyetti tyghyp oquy, az últtyng gomiyndang múghalimderi men onyng jandayshaptarynan kórgen teperishi, bir úighyr balanyng tamaghyna tyshqan týsip ketse de qytay aspazdaryna mektep basshylarynyng shara qoldanbauy, Shyghys Týrkistandaghy kóterilis úshqyny, 1945 jyly bir top oqushynyng osy kóterilispen baylanysy bar degen aiyptaumen abaqtygha týsui, ondaghy qalyng qandalagha talanuy óz aldyna, qylmysyndy moyynda dep qinauy, Shynjang aimaghynyng gomiyndanshylardan azat etile bastauy, Ospan batyr kóterilisining dýmpui, aqyry bir top balanyng aqtalyp shyghyp, memlekettik emtihan tapsyrugha ýlgerip, diplom aluy, sonymen birge jengesi Kýlәn men sýigen qyzy Nýriya arasyndaghy shynayy sezim tartymdy sóz bolady.

Jalpy avtordyng birinshi, ekinshi tomdy qamtityn balalyqtan jigittikke deyingi ómir jolyn, tua salysymen kórgen tauqymetin bey-jay oqu mýmkin emes. Sonday-aq  keybir jurnalisterding «Týrmede tughan myng bir týn» dep at qoyghany siyaqty ekinshi tom jazushynyng túnghysh týrmege týskendigimen de erekshelenedi. Sonymen birge 1942-1945 jyldary Ýrimji qalasyndaghy pedagogtik mektepte oqyghan kezenindegi Shynjandaghy sayasiy-әleumettik jaghday, Shyng Sysay ókimetining Kenes Odaghyna qarsy sayasaty, qytaysha ghana oqytu týri, Qazaqstannan kelgen әdebiyetti tyghyp oquy, az últtyng gomiyndang múghalimderi men onyng jandayshaptarynan kórgen teperishi, bir úighyr balanyng tamaghyna tyshqan týsip ketse de qytay aspazdaryna mektep basshylarynyng shara qoldanbauy, Shyghys Týrkistandaghy kóterilis úshqyny, 1945 jyly bir top oqushynyng osy kóterilispen baylanysy bar degen aiyptaumen abaqtygha týsui, ondaghy qalyng qandalagha talanuy óz aldyna, qylmysyndy moyynda dep qinauy, Shynjang aimaghynyng gomiyndanshylardan azat etile bastauy, Ospan batyr kóterilisining dýmpui, aqyry bir top balanyng aqtalyp shyghyp, memlekettik emtihan tapsyrugha ýlgerip, diplom aluy, sonymen birge jengesi Kýlәn men sýigen qyzy Nýriya arasyndaghy shynayy sezim tartymdy sóz bolady.

Ýshinshi tom institut bitirgen mamannyng auylgha qaytuynan bastalady. Ary qaray 1946-1951 jyldary Dórbiljin orta mektebinde múghalim bolyp júmys istegen kezenine dóp keledi. Gomiyndang ókimetining qúlap, Shyghys Týrkistan memleketining qúrylyp, kimning dos, kimning jau ekeni belgisiz alasapyran uaqyt, aghasy Bighazynyng tapsyruymen Ýrimjiden alyp ketuge kelgen Qajyyakbar atty úsaq saudagerding tobyna ilesip, Ýrimjiden auylgha jetkenge deyingi jol azaby, odan óz erkimen soghys maydanynda qalyp, ýsh aiday  gomiyndangha qarsy kýresui, sodan ýiine 1946 jyly jeltoqsannyng qarly boranynda әreng jetuining ózi jatqan bir hikaya. Janasha oqyghan ýige araq pen temeki de qosa kirui kerek dep  týsingen aqkónil әkening Bighabil ýshin qaladan arnayy temeki men araq aldyruy da kýlki tudyrady. Biraq oqyghan basqa jastardan paryqty bolyp ósken balasynyng onday jaman әdetten boyyn aulaq ústaytynyna kózi jetken  ata-ananyng quanyshy qoynyna syimaydy. Ákesi Jappardyng qalasha kiyingen qúrym etikti, tili mirding oghynday oqyghan balasyna riza bolatyny sonsha tipti týn ortasynda túryp, uaqytsyz namaz oquy ýi-ishindegilerge ezu tarttyrsa da, adamdy osy kisining balasy bolghysy keletindey sezimge jeteleydi. Áytse de búl quanysh úzaqqa barmaydy. Taza jýrgen adamgha eshtene júqpaydy degen senimde bolghannan bolu kerek, «myna alasapyran basylghansha ýiden shyqpa» degen әke núskauyna qúlaq aspay, audan ortalyghyna kelip, óz qalauy boyynsha múghalimdik júmysqa túrady. Alayda kóp úzamay jana ókimetting senimine kirip ýlgergen Kәkim bay, Sarsen sayasat atanghan búrynghy bay-manaptar men gomiyndan qúiyrshyqtarynyng kórsetuinen baryp Q.Shabdanúly ayaq astynan abaqtygha týsedi. Áueli Shәueshekte, odan keyin Qúlja abaqtysynda  tergeusiz, dәnenesiz tórt ay jatady. Aqyry eshqanday kinәsi bolmaghandyqtan, ony bosatady. Osy merzim ishinde sýigeni Nýriyanyng qaytys bolghany qosylyp, nebәri 21 jastaghy jigittin  shashy abaqtydan týgelge juyq agharyp shyghady. Onyng ýstine kóldeneng kók attydan estigen әke qazasy  tipti esengiretip ketedi. Bir aptada elge әreng jetken ol  jappay sýzek jýrgen kezde alpystan asqan shaghynda ýidegilerding eng sonynan  qatty qúlaghan Jappar Bighabilding amandyghy ýshin ózin qúrbandyqqa ýsh ret ataghanyn, odan keyin qashan jany ýzilgenshe,  «keldi me, keldi me» dep múny súrap jatuy, qatty qinala bergennen keyin «Bighabil keldi, aman keldi» dep ýi-ishindegiler jappay dabyrlasqan kezde kózin baqyrayta ashyp, iyegin bir-aq qaghyp jýrip ketui jazushyny ghana jylatpaydy, oqyp otyrghan sizding de kózinizge jas ýiiredi. Áke ólgennen keyin sheshesi men qaryndasyn, kenje bauyryn qalagha kóshirip alghan Bighabil Dórbiljindegi júmysyna qayta kirisedi. Aldynan Sarsen sayasat taghy shyghady. Búghan Áliya siyaqty osylardyng jansyzy bolyp jýretin opasyz jýrgish әielding is-әreketi qylmysty odan әri shiyelenistire týsedi. Gomiyndang ókimetimen eshuaqytta ymyralasyp kórmegen Bighabil onyng soyylyn jasyryn soghushylarmen kýresin jýrgize beredi.  Sýigeni Núriyadan aumaytyn Maqpal degen qyzben tanysyp, armanyna qoly jetkendey kóringenimen, Maqpaldy belgisiz bireulerding zorlyqpen alyp qashuy, Áliya tarapynan astyrtyn jasalynghan qastandyq  Bighabildi taghy da qabat-qabat qayghygha dushar etedi.

Tórtinshi tomda Tarbaghatay aimaghyna Qytay halyq azattyq armiyasynyng beybit jolmen kirui, Ospan batyrdyng ólimi, ýlken nauqan tughyzghan әrtýrli sayasy әreketter, «Ýsh ýlken tәrtip» (1.bir qolbasshygha baghynyp, jeniske jetu, 2.iyne sabaq jibin almay, búqarany qorghau, 3.barlyq oljany qazynagha tapsyryp, halyqtyng auyrpalyghyn jenildetu) jәne «Segiz saqtyqty» (1.sózde sypayy bolyp, búqarany qúrmetteu, 2.sauda-sattyqta әdil bolyp, ozbyrlyq etpeu, 3. qaryzdy uaqytynda qaytaru, 4. birnәrseni býldirse, baghasyn kemitpey tóleu, 5. adam úrmau, yanattamau, militaristik stilidi joi, 6.búqaranyng eginin qorghau, joryqta, soghysta abay bolu, 7. әielderge qyryndamau, 8. tútqyndardy jәbirlemeu, albaty tintpeu) osylardy halyq armiyasynyng kóshelerden jyrlap ótui, (avtordyng qytayshasynan tura audarma jasaghan óleninen alyp otyrmyz),  «keri tónkerisshilerdi әshkereleu» kezinde Túrsyn múghalim men Shәken әnshi siyaqty jazyqsyz adamdardyng da ústalyp ketui, olardy aqtap Bighabilding ortalyq komiytetke hat jazuy t.b. sayasy oqighalar sóz bolady. Osy kezeng shyndyghyn sonyng ishinde Túrsyn Jarqynbaev  pen Shәken Elubaev turaly Q.Júmadilov te  «Songhy kósh» romanynda tebirene jazghan edi. Qanshama jyldar ótkennen keyin sheyit ketken osy adamdar ruhymen taghy da tildesip otyrmyz. Qyzu jýrip jatqan osy nauqan kezinde Bighabilben búrynnan ósh Sarsen sayasat bastaghan Dosan әkim men bólim bastyghy Shәkerbaylar birlesip, jogharghy jaqqa «sayasy túrghydan qauipti adam» degen habar týsirip, ony esh sebepsiz  júmystan qysqartyryp jiberedi. Biraq  der kezinde aimaq uәlii Bashpaygha baryp, kemshiligin kórsete otyryp, oqu-aghartu salasyndaghy jaghdaydy tolyq bayandaghannan keyin júmysqa qayta ornalasady. Jelding qalay soqqanyn tolyq týsingen Bashpay baydyng ózining orynbasary men Dosan әkimdi jer-jebirine jetip boqtauyna bir jaghynan tang qalasyz. Sebebi «Segiz saqtyqtyn» bireuine ziyan kelip túr ghoy. Búl jerde ókimetting osy sayasatyna pysqyryp ta qaramaghan qazaq bayynyng kesek túlghasy kóz aldynyzdan kólbeng ete qalady.

Apta sayyn ótkiziletin «keri tónkerisshilerdi» әshkereleu jinalysynda bas keyipker ózin júmystan qysqartqan Dosan әkim men bólim bastyghy Shәkerbaydy, Sarsen sayasatty da halyqty naghyz jәbirlep otyrghan osylar ekendigin saghattap sóilep әshkerelep beredi. Oblystan kelgen qytay ókili Bighabilding oqyghan sauatty azamat ekenin tanyp, Ýrimjige júmysqa shaqyrady. «Segiz saqtyqtyn» bir paydasy Maqpaldyng tabyluyna sebepshi bolsa, Bighabilding óz mýddesin halyq mýddesine ýndestirip, sol tústaghy sayasatqa layyq qorghay bilui, kommunistik partiya qataryna alynyp, jogharylauyna sebepshi bolady. Áueli «Odaq» jurnalynyn, keyin «Shúghyla» jurnalynyng bas redaktory bolady. Biraq Sarsen sayasattyn, onyng jansyzy Áliyanyn  Dýrbiljinnen jazghan shaghymdary maza bermeydi. Maqpal ekeuining toyynda segiz qoy, bir ógiz soyylyp, kóshege deyin bauyrsaq, qant, konfet shashylyp, ysyrapshylyq  boldy degen mazmúndaghy aryzgha kýlking kelse de, Bighabilge múnyng bәri elden týsken kómek ekendigin dәleldeuge tura keledi. Osy siyaqty jala jabudan at tóbelindey ghana eki-ýsh adam da jalyqpaydy, aqtaludan Bighabil da jalyqpaydy.Dórbiljindegi toydyng jalasynan әreng qútylghanda, Ýrimjidegi qyzmettesteri bolmay jasatqan toy búlargha taghy da  qyrsyq bop jabysady. Toy sonynda ýiine qaytugha bet alghan Abyla degen bastyqty belgisiz bireulerding pyshaqtap ketui Bighabildi biraz sarsangha salady.

«Abay-aqparat»