(Jalghasy)

Týrki qaghanaty, Avar qaghanaty,

On aq týtin-Batys týrki qaghanaty

7)      Týrki qaghanaty. Orhonda qalghan húndardy IV ghasyrda biylegen ru qytay jazbasynda «tuge», «asyani-she» degen eki ataumen kezdesedi. Olardyng dúrys atauy «tórgi asúyan-shy», yaghny Asylúya taypasynyng Tórgi degen ruy. Soltýstik Qytaydy biylegen ýisýndik hunimo-toba (tabyn) dinastiyasy V ghasyrda Orhon húndaryn basyp aldy, biylikten airylghan «tórgi asúyan-shy» (tuge asyani-she) ruy Altay tauyna baryp ornyqty. Olardyng «Huni hanzadasy úrpaqtary» ekeni jәne tariyhqa «Turky ashina» bolyp engeni belgili. Osy tórgi asúyan-shy ruy әieldi tek súrbóri (suybu) taypasynan aludy dәstýr etken, yaghny tórgi asúyan-shy (turky ashina) ruy analary súrbóri taypasynyng qyzdary bolghan. Súrbórilik bolghandyqtan olardy «bóri qyz» dep te ataghan. Osyny dúrys týsinbeuden «Turky ashinlardy bóri qanshyq emizip ósirgen» degen qisynsyz anyz qaldy. Osyghan úqsas jaghday: Zakavkazedegi Savir imperiyasyn Bolah (Búlaq) patshanyng jesiri Boariks hanym biylegeni belgili. Ghalymdar Boariks esimi dúrysynda Bóriqyz ekenin birauyzdan maqúldaghany mәlim, yaghny ol súrbóri taypasynyng qyzy bolghandyqtan «bóri qyz» dep atalghan (kýieui Bolah Attilanyng tuysy, yaghny ol Asylúya taypasy adamy).

Tórgi asúya (Turky ashina) ruynyng naghashylary súrbóri taypasy bolghandyqtan, Jujan patshalyghyn biylegen «súrbóras» dinastiyasymen jaqyndasa aldy  (Turky ashinalar jujandargha temir óndirip bergen, yaghny jujandardyng qamqorlyghynda bolghan). Búl jaghday Turky ashinalar biylikti súrbóras tobynan tartyp alghansha jalghasty. Áueli súrbóras dinastiyasymen jaqyn bolghan «Tórgi asúya» (Turky ashina) toby keyin biylikti tartyp alyp, Jujan imperiyasy ornyna VI ghasyrda Tórgi qaghanatyn ornatty (Týrki qaghanaty). Osylaysha, Asylúyanyng «Tórgi asúyan-shy» (qytaysha – tuge asyani-she) ruy tariyhqa «Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina dinastiyasy» bolyp endi.

Týrki (tórgi) qaghanaty zamanynda qazirgi Qazaqstandaghy húnzaq halqy «hazaq» dep atalatyn, yaghny qazaq halqy óz atauymen qalyptasyp qoyghan. Aldynghy maqalalarda arghyn, kerey, oshaq, uaq, qanly, alban, syban (suan), jappas, qonyrat, manghy (aday), tazjýrek (taz), tana taypalarynyng qalyptasu tarihyn aittyq, al Qytay shekarasynda qalghan «ontýstik qúndary» IV ghasyrdan keyin «nay» (qytaysha «sýt eli» degen maghyna beredi) dep atalyp ketti. Olardyng qytaylanudan aman qalyp, VI ghasyrda soltýstik-batysqa ketkeni qazaq halqy qúramyna naymang (nayman) atauymen jeke taypa bolyp kirdi (qúramyna manghy rulary da kirigip ketkendikten, «nay» atauy nayman bolyp ózgerdi). Atalghan taypalar VII ghasyrda ózderin qazaq dep tanyp ýlgergen (Qytay jazbasy VII ghasyrda Qashqar aimaghynda «hasa» degen halyq bolghanyn dәleldeydi, qytay bertinge deyin qazaqty «hasa» dep ataghany dausyz. Osy derek qazaq halqynyng sol jýz jyldyqtaghy shyghys shekarasy Qashqar aimaghy bolghanyn anghartady). Alayda, biyleushi Tórgi asúya (Turky ashina) ruy tauly Altaydan kelgendikten әri han әuletinen bolghandyqtan, әuelde ózderin «qazaq» dep atay qoymaghan. Biyleushi sol ru bolghandyqtan memleket Tórgi (turki) qaghanaty dep atalyp, memleket halqynyng «qazaq» degen óz atauy eleusiz qaldy. Ýndistan aimaghyna jetken Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary arab әripti jazbalarda «halaj» nemese «hilj» dep kórsetilgen (olardyng jeke ru-taypanyng atauy emestigi, kerisinshe, barlyq ru-taypa jauyngerlerine ortaq atau ekeni dәleldengen). Osy eki atau men «qazaq» atauy arabshada úqsas jazylatyny Týrki qaghanaty әskeri qazaq halqy ekenin aighaqtaydy («Qazaq» atauyn bilmeytin zertteushiler olardy «hilj» nemese «halaj» dep týsinip, tariyhqa solay engizgen).

حذح (hazah)      حلج (halaj)

Týrki qaghanaty batystaghy biyligin Qara tenizge deyin jaydy, ol aimaqtaghy әskery kýshi búlghar taypasy boldy. Týrki qaghanaty Orta Aziyany biylegen Eftaliyt-ýz patshalyghyn joyyp, Irangha deyingi aimaqty da baghyndyrdy. Sol qysymnan qazirgi Týrkimenstan aimaghyndaghy ýz (oghyz) halqynyng Hazar taypasy VI ghasyrda Zakavkazege auyp ketken (hazarlar 555 jyly Zakavkazede bolghanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy, al 562 jyly hazarlardyng Zakavkazege anyq ornyqqanyn ghalymdar da moyyndaydy). Osylaysha Turky ashina, naqtyraq aitsaq Tórgi Asúya dinastiyasy ornatqan ataqty Týrki qaghanatyn ornatqandar Asylúyanyng Tórgi degen ruy bolyp tabylady.

8) Europadaghy Avar qaghanaty. Zakavkaziedegi Savir memleketi VI ghasyrda Iran-Vizantiya odaghynan jenilip, joyyldy. Osy soghysta Irannyng әskery kýshi Hazar taypasy bolghan (hazarlar 555 jyly Zakavkazede ornyqqanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy). Savir memleketi halqy – jurjandar búl kezde Vizantiyalyq hristiandyqty ústanatyn. Savir memleketi joyylghanda onyng halqynyng kishi Kavkaz tauyna ketkenderi keyin jurjan (gurjan-gruziyn) halqyn qalyptastyrdy. Olardy Súrbóras dinastiyasy biylep qaldy, gruzinning ataqty patshasy David Astartóli (David Stroiyteli) – sol dinastiya ókili (Gruzinderding negizgi sózderi men jalghaulary qazaq tiline úqsaytyndyghy jәne gruzin últtyq muzykalyq aspaby men dombyra birdey ekeni sózimizge kuә. Alayda, Vizantiyalyq shirkeu tili men qúramyna engen ózge etnostar jurjan-gruzin tilin qatty ózgertken).  Arap tarihshysy Ibn әl Asir jazbasynda «XIII ghasyrda gurjandardy  (gruzinderdi) biylegen әiel patshagha óz elinen patsha әuletinen bolatyn layyqty kýieu tabylmaghany, sol sebepten ózge eldi biylegen Týrki seldjuk dinastiyasy adamyn aldyryp ýilengeni» kórsetetilgen. Al «seldjuk» -Asyljik, yaghny Asylúyadan taraytyn dinastiya. Osy derekting ózi Jurjan (gurzan-gruziyn) halqy biyleushi dep tek Asylúya dinastiyasy adamyn moyyndaghanyn dәleldeydi. Gruzin astanasy Tbilisy eltanbasynda tazqara qúsy beynelengen, ol – súrbóras-jujandyq tanba.

Savir memleketi halqynyng ýlken Kavkazda qalghandary (negizinen, hunzah halqynyng Abar taypasy) keyin onda taulyq Sarir memleketin ornatty. Kóp úzamay Sarir memleketi biyligin Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasy tartyp alghanyn avar handary tuyndaghy bóri beynesi dәleldeydi. Alayda avarlardyng batys bóligining tanbasynda býrkit beynelengen (tazqara keyin býrkit delinip ketken deu oryndy, yaghni, ol da súrbóras-jujandyq tanba). Daghystandyq avarlardyng ata qonysy Hunzah dep atalady, onda Sarir memleketining astanasy Hunzah qalashyghy orny saqtalghan jәne Hunzah atauynyng avarsha maghynasy «hun jeri» degendi bildiredi.

Arab tarihshysy Ál Masudiydin: «Armiyandardyng eng jauynger bóligi – syiavurda» degen deregi H ghasyrda taudaghy armiyan eli biyliginde syiavurda-súrbóras dinastiyasy otyrghanyn bayqatady.

Súrbóras dinastiyasy Qyrymdaghy urus-sakalban elinde de óz biyligin saqtap qalghanyn derekter aighaqtaydy. Urus-sakalban elin biylegen súrbóras toby qysqasha «bóri» dep atalyp ketken, keyin hristian-bolgarlar kópshe týrde olardy «Buriki» dep ataghandyqtan, «bórik» bolyp ózgerip ornyqty. Osy atau europalyq jazbalargha «varyag» bolyp engen, al Resey iyezuidterining zymiyan sayasaty «Bórik» atauyn «Ruriyk» etip búrmalap tariyhqa engizdi («B» әrpin «R» etip ózgertti, sol urus-sakalban elining týrkitildi qoljazbasyn «slavyandau» arqyly «Slova o polke Igorevo» jazbasy payda bolghanyn Oljas Sýleymenov «AZiYa» kitabynda búltartpas dәleldermen bergen).

Resey eltanbasyndaghy eki basty býrkit emes, ol ýshkir qúiryqty tazqara ekenin HVII ghasyrdaghy Resey imperiyasy eltanbasynan anyq kórinedi. (ortasyndaghy «salt attynyng nayzamen aidahardy týirep túrghan» beynesi, Bórik-Rurik әuleti «aydaharly Qytaymen alysyp ótken Huni patshalary úrpaghy ekenin» dәleldeydi).  Tazqara beynesi jujandyq Súrbóras dinastiyasyna tiyesili, Resey imperiyasyn ornatqan Ruriyk-Bórik әuleti sol dinastiya úrpaqtary bolyp tabylady.

Demek, Asylúyalyq Súrbóras dinastiyasy óz biyligin Kishi Kavkazdyng jetui qiyn tauly aimaqtarynda (gruzin men armiyan elinde) jәne Qyrym jarty aralynda ghana saqtap qaldy (urus pen sakalban elinde). Gruziyn, armiyan jәne qyrymdyq urus-sakalban elderin biylegen Súrbóras toptary ózara baylanysta bolghanyn tarihy derekter anyq kórsetedi. Osy Súrbórastyq «ýshtik odaq» H ghasyrdyng sonynda ataqty Hazar qaghanaty men Úly Búlghar imperiyasyn jәne taudaghy avarlardyng Sarir memleketin joydy, yaghni, baqtalastary Turky ashina toby biyleytin ýsh memleketti de joyghan sol «ýshtik odaq» ekenin keyin dәleldep beremiz.                                                                                                                    

Taz Qara (Chernyy Griyf) Gerb Rossiy XVII v.                             

Joyylghan Savir memleketi halqynyng ýlken toby (negizgi bóligi Abar taypasy) VI ghasyrda Europa aimaghyna qonys audardy. Olar qazirgi Don-Ukrayna dalalarynan oryn tappady, óitkeni ol aimaq baqtalastary biyleytin Týrki qaghanaty qúramyna enip qoyghan bolatyn (Vizantiyagha joryq jasaghan búlghar әskerining óz jerine avarlar kelgenin estip keri qaytqany jazba derekterde saqtalghan). Saviyr-avarlardy bastaghan Súrbóras dinastiyasynyng Bayan hany Europada Avar qaghanatyn (ortalyghy Vengriya aimaghy) ornatty. Avar taypasy ol jaqqa «hunzah» degen halyqtyq atauyn alyp bardy, Venrgiyadaghy «kishkunzak» pen «nadkunzak» ataulary sonyng dәleli (Abar taypasy I-IV ghasyrlarda Tarbaghatayda otyrghan, húng men saq qosylyp «húnzaq» halqyna ainalghan, IV ghasyrda Kavkazgha ketken, al otanynda qalghan húnzaq halqy atauy qysqaryp keyin hazaq boldy).

Vengriyadaghy qazirgi Sombathey qalasy Avar qaghanaty zamanynda «Savar» degen ortalyq qala bolghany, Avar qaghanatyn biylegen Saviyr-súrbóras toby ekeninen habar beredi. Yaghni, Europada VI-IH ghasyrlarda ómir sýrgen Avar qaghanatyn jujandyq Asylúya úrpaghy – Súrbóras dinastiyasy biylegen.

9) «On aq týtin» – Batys Týrki qaghanaty. Súrbóras dinastiyasy qol qusyryp qarap otyrmaghan. Olar VII ghasyrda ontayly sәtti paydalanyp Týrki qaghanatyn ekige ydyratyp, qazirgi Qazaqstan aimaghyndaghy biylikti qayta qoldaryna aldy. Osylaysha tarihy jazbalarda «On aq týtin» dep kezdesetin Batys Týrki qaghanaty payda boldy (arapsha jazyluyndaghy úqsastyqtaryn paydalanyp, «on aq týtin» atauyn «on oq butun» dep búrmalaghan Resey). Al Turky ashina (Tórgi asúya) dinastiyasy tek Shyghys Týrki qaghanatynda jәne batystaghy búlghar dalasynda biylikterin saqtap qaldy. Qazirgi Qazaqstan aumaghyndaghy Turky ashinalar jaulary Súrbóras dinastiyasyn «shiybórash» (shakal golodnyi) dep, ózderin «bórishi» (volkodav) dep atap ketti. Qazaqstan aimaghyndaghy biylikten airylghan sol bórishi-turky ashinalar (tórgi asúya) VII ghasyrda qazaq halqynyng ózderin qoldaytyn bóligin ertip, batysqa ketuge mәjbýr boldy. Sol bórishi-týrki ashinalardyng búlghar dalasyna barghandary ondaghy biylikti qoldaryna alyp, nyghaytyp, ol aimaqta Úly Búlghar memleketin ornatty. Olarmen barghan qazaqtar H ghasyrdaghy әl Masudy jazbasynda «ghazaq kóshpendileri» dep kórsetilse (Reseylikter búrmalap «kochevniky guzi» dep audarghan), HI ghasyrdaghy tarihy derekterde «kasog kóshpendiler» dep jazylghan, al HIII ghasyrdaghy Qyrym jazbalarynda olardy «kazak» dep bayandaydy.

Bórishi-týrki ashinalardyng Zakavkazege barghandary ondaghy hazar taypasyn óz biyligine kóndirip, ol aimaqty Iran-Vizantiya odaghynan tartyp alyp, Zakavkazede Hazar qaghanatyn ornatty. Olarmen ilesip barghan qazaqtar eki Kavkaz tauy arasyndaghy qyratty dalagha ornyqty (Kolhida jәne Kura-Araks jazyqtary). Zakavkazedegi qazirgi Qazaq qalasy VIII ghasyrdaghy әskery bekinis ekenin arab jazbalary bayandaydy. Vizantiya imperatory IH ghasyrda eki Kavkaz tauy arasyndaghy eldi «strana Kasahiya» dep kórsetti, al arab tarihshysy әri geografy әl Masudy H ghasyrda sol jerding halqyn «Kashak» dep jazdy. Osy derekter qazaq halqynyng ýlken bóligi VII ghasyrda Zakavkazege baryp ornyghyp, onda kem degende HIV ghasyrgha deyin ómir sýrgenin, sosyn Don (dón) aimaghyn mekendep, keyin HVI-HVII ghasyrlarda Resey әskerine ainalyp, hristiandyq qabyldap, últtyq kiyimderi – zakavkazelik, al tili oryssha kazak degen topqa ainalghanyn dәleldeydi. Don kazaktarynyng eski sózderi «kirgiyz-kaysakskiy» bolghanyn orys tarihshylary moyyndaydy. Lev Tolstoy Kavkaz kazaktary orystarmen orys tilinde, al ózara «tatarsha» sóilesetinin jazghan («terskie kazaki» - teriskey qazaqtary). Ataqty akademik Bartolid «Kazaktar kirgiyz-kaysaktardan taraghan» dep anyqtap ketken.

Týrki qaghanatyn ydyratqan «jujandyq Asylúya» qazirgi Qazaqstan aimaghynda On aq týtin qaghanatyn (Batys týrki qaghanaty) ornatty, olardyng súrbóras atauy «shiybórash» bolyp ózgergenin aittyq. Bóten ataulardy qysqartqysh әri «r» dybysy joq qytay jazbalary «shiybórash» atauyn «shiyvey», «nushivi» dep atady. Shynghyshan әuleti «ejelgi shiyvey» úrpaghy dep kórsetiledi. Al nushiviy dúrysynda «on ýi-shiviy» ekenin bayqau qiyn emes, yaghny «on taypa shiybórash». Olar ornatqan memleketting «On aq týtin» dep ataluy da sózimizge dәlel. «On aq týtin – Batys týrki» qaghandarynyng qytaysha jazbadaghy «shabalokehani»  (shiybóri qaghan), «silibidolukehani»  (súriybóriyde úly qaghan), laqap aty «nushiby batyry» delinetin «irbis yshbara han» (erbas shiybóri han), «shabolohilishiy-kehani» (shiybóri hylyshy qaghan), «tongalp silibidolu-kehani» (tәnge alyp súrbóriyde úly qaghan), «sibir han» (súrbór han) degen ataulary olardyng súrbórash-shiybórash toby ekenin bayqatady.

Keyin osy «On aq týtin – Batys týrki» qaghanaty nushivy men dula taypalary arasyndaghy azamattyq soghystar nәtiyjesinde joyyldy. «Bes taypa odaghy» delinetin dula taypasy qúramynda 5 ru bolghan, onyng biri – «turkash» degen Týrki Ashina dinastiyasy. Osy derek Týrki Ashina dinastiyasynyng negizgi әskery kýshi Dula taypasy ekenin anyqtaydy (alan taypasy Dula kósemning esimimen atalyp ketken). Dula qúramyndaghy «chumukuni», «shunishiy»,  «huluszuy» degen rular dúrysynda «shymyrqún», «janysy»,  «qúlsyzýi» ekeni anyq. Al shymyr, janys, qúliy – qazirgi dulat taypasy qúramyndaghy rular.

Súrbóras dinastiyasynyng «shiybórash» dep ózgerui olardyng jaqyn odaqtasy, tuysy Súrbóri taypasynyng da atauynyng ózgeruine sebep bolghan tәrizdi. Jaghymsyz «shiybóri» atauy tanyluynan qoryqqan taypa kósemderi ataularyn Jalayyr kósemning esimine ózgertken desek, qatelese qoymaymyz. Yaghni, jalayyr ejelgi súrbóri taypasynyng ózi bolyp tabylady. Jalayyr taypasynyng ýisýndik taypalar arasynda joly ýlken sanaluy, shejirede Jalayyr atauy batyr-kósemning esimimen baylanysty tarqatyluy jәne Shynghyshannyng negizgi senimdi tiregi jalayyr taypasy bolghany bizding tújyrymnyng dúrystyghyn nyghyrlay týsedi.  Shynghyshannyng ata-babalary sol «shiybórash» (shiyvey) atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» etip ózgertkeni qytay derekterinde bayqalady («Bórijigin» atauynyng ózi Shynghyshannyng halqa-manghol emes, qazaq tildi halyqtan ekenin aiqyn dәleldeydi).

Qosymsha: 

A) «Savir imperiyasy joyylghan son, Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen qisynsyz tújyrymdy engizgen Resey ghalymdary. Iran-Vizantiya odaghy Zakavkazege parsylardy nemese grekterdi emes, ózderine esh tuystyghy joq hazarlardy kóshirui aqylgha simaydy. Reseyding olay búrmalau sebebi, Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskerining hazaq ekenin jasyru qajet boldy. Orys oqymystylary hazar men hazaq ataulary úqsastyghyn paydalanyp, «Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskeri – hazarlar» degen tújyrymdy engizdi. Osylaysha Batys Týrki qaghanaty әskeri qazaqtar ekenin jasyryp baqty. Qytay derekterindegi «hasa» atauyn da «hazar» dep tújyrymdatty. Hazar taypasynyng Zakavkazege VI ghasyrda ornyghyp qoyghanyn kórsetetin derekti óz ótirikterine sәikestendiru ýshin «Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen tújyrym jasady. Zakavkazeni jaulap alghan bórishi-turky ashinalardyng әskeri qazaqtar bolghanymen, onda ornaghan memleket Hazar qaghanaty dep ataldy. Óitkeni ol aimaqta hazarlar VI ghasyrda otyrghandyqtan, onda ornaghan memleketti kórshi halyqtar Hazariya dep ataghan. Osy jayt ta Reseyding jalghan tújyrymynyng ornyghuyna septesti.

B) Qazaq halqynyng әuelgi atauy Qúnzaq (hunzah) ekenin abar taypasymen baylanysty derekter dәleldeydi. Húng halqynyng abar taypasy I ghasyrda Tarbaghataydy mekendegenin, IV ghasyrda Kavkazgha auyp barghanyn tarihshylar rastaydy. Resey, әriyne bayyrghy әdetimen «Abar taypasy men daghystandyq avarlardyng esh baylanysy joq» deydi. Alayda, avarlar da savirler tәrizdi shashtaryn artyna buyu dәstýri bolghan), avarlarda shyghys jekpe-jegine úqsas kýres týri bar. Búl avarlardyng shyghystan, yaghny Tarbaghataydan kelgen abar taypasynan qalyptasqanyn anyq anghartady. Óitkeni, shashty artyna buu kóshpendilerge tәn, qytaymen tyghyz qarym-qatynasta bolghan húng halqynda shyghys jekpe-jegi óneri boluy zandylyq.

Avarlardyng húng halqynyng abar taypasynan ekenin dәleldeuge «hunzah» degen bir atau da jetkilikti. Óitkeni, Daghystan avarlarynyng ata qonysy Hunzah dep atalady, al onyng maghynasy avarlar tilinde «hun aimaghy» degendi bildiredi. Huni imperiyasy joyylghan I ghasyrda húng (huni) halqy bizding ólkemizge kelip, saq halqyna qosylghany anyq derek. Huni halqynyng ýlken bóligi batysqa ketkenin qytay jazbalary dәleldeydi, yaghny húndar bizdegi saqtar dalasyna kelgen. Biylik qúndarda bolghanyna, Edil ózeni boyyndaghy gunnderding Attila patshasynyng arghy babasy Huni imperiyasyn ornatqan Mode shaniu ekeni dәlel, yaghny qúndar biyligi ýzilmey jalghasqan. Biylik Húndarda bolghandyqtan bizding dalany Altaydaghy týrkilik etnostar «Qúnzaq» dep atap ketken («Qúng jaq», yaghny «qúndar aimaghy» degen maghynada). Al IV ghasyrda osy Qúnzaq atauy sol aimaq halqynyng aty bolyp ketken, yaghni, qúng men saq halyqtary birtútas Qúnzaq degen halyq bolyp qalyptasqan. Abar taypasy osy halyqtyng atauyn Daghystangha da, Vengriya aimaghyna da alyp bardy. Daghystandaghy avarlardyng qonysy Hunzah dep ataluy, kezinde Avar qaghanatynyng ortalyghy bolghan Vengriyadaghy Kunzak atauly jerler sol abar taypasynyng halyqtyq atauy qanday bolghanyn pash etedi. Al óz jerindegi Qúnzaq halqynyng atauy VII ghasyrgha deyin ózgerip, qazaq bolghanyn naqty tarihy derekter dәleldeydi. Qazaq atauynyng shyghu tarihynyng ózi últymyzdyng ejelgi qúng (huni) men saq (skiyf) halyqtarynyng ýzilmegen zandy jalghasy ekenin aighaqtaydy.

V) Qazaq halqy VII ghasyrda óz jerinde óz atauymen qalyptasqany anyq. Dәlel mine: Qytay dereginde VII ghasyrda «hasa» dep atalatyn halyq bolghany kórsetilgen, al qytaylar qazaqtardy bertinge deyin «hasa» dep atady; Ýndistangha deyin jaulaghan Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary  arab jazbalarynda «halaj» dep kezdesedi, ol atau men «qazaq» sózining arabsha jazyluy óte úqsas; VII ghasyrda qazirgi Qazaqstan jerinen baryp Zakavkazeni jaulap alghan jalpaq bet, qysyq kóz aziattar qazaq dep atalghan, olardyng úrpaghy kiyimderi – kavkazdyq, týrleri – qara, eski tilderi kirgiyz-kaysaksha bolghan – kazaktar. Sol VII ghasyrda Qyrymgha jaqyn batys dalagha ornyqqan qazaqtardy H ghasyrda әl Masudy «ghazaq kóshpendileri» dep jazdy. Ony Resey audarmashysy «kochevniky guzi» dep búrmalaghan. Al HI ghasyr oqighalaryn bayandaytyn «Drevnerusskie letopisi» derekterinde ol qazaqtar «kasog» dep kórsetiledi.

Orys, gruziyn, armiyan últtary ózderi jayly osynday naqty derekter tapsa, ony útymdy paydalanar edi. Orystar ózderine ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn qyrymdyq urus-sakalban elin «rus-slavyan» dep búrmalap, óz atalaryna ainaldyryp jiberdi. Osylaysha «Orys erteden bar» degen tújyrymgha ótirik bolsa da sendirdi. Gruzinder atam zamanda Kolhida oipatynda bolghan eldi esh dәlelsiz babalarymyz dese, armiyandar odan da ary jatqan ejelgi Urartu júrtyn esh dereksiz arghy atalarymyz dep soqty. Al «Ivanov, Sidorovtardyn» aitqanyna senip qalghan  qazaq ghalymdary eshkim talasa almas aiqyn derekterdi paydalana almay, beyshara kýide otyr. Tipti, qypshaq ruynan taraytyn key bedeldi tarihshylarymyz qazaq halqy erteden bar bolghany dәleldense, qazaqtyng qypshaqtan qalyptasqany ótirik bolyp shyghatynyna kýiinip, shynayy tarihty qauzaugha qarsylyq tanytuda.

V) Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasyn biylegen Ysdemi men Ysyq qaghandar esimi qazaq tilinde «As» (asylúya) atauynyng balamasy retinde «Ys» atauy ornygha bastaghanyn bayqatady. Kishi jýz qúramyndaghy Yssyq pen Úly jýz qúramyndaghy Ysty taypalaryn Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasynan qalyptasqan deuge negiz bar. Ysty men Yssyq taypalary Týrki qaghanaty men Týrgesh qaghanaty zamandarynda qazirgi Qazaqstan aumaghyn biylegen Tórgi Asúya (Turky ashina nemese Turgesh) dinastiyasynan qalyptasqan.

G) Al Tórgi asúya dinastiyasynyng batysqa ketken «Bórishi» degen toby Zakavkazege jәne Qara teniz jaghasyna ornyqqanyn aittyq. Azarbayjandar qúramyndaghy qarapapaqtarda «Han taypasy» dep atalatyn «borchala» degen ru bar, osy borchala dúrysynda – bórishiler. Arab tarihshysy әl Masudy urus-sakalban elining bir bóligi Hazar qaghanatymen odaqtas bolghanyn jazady, yaghni, urus-sakalban elining bir bóligin ashinalyq Bórishi toby biylegen (negizgi bóligin ashinalardyng jauy súrbóras toby biylegenin aittyq).

Mysyrdy biylegen Beybarys súltan Qyrymnan shyqqany, onyng ruy arab derekterinde «Burshi» dep kórsetilgeni belgili. Qyrymdyq urus-sakalban eli kemelermen teniz saudasyn jasaghan, Beybarys súltan bala kezinde qúldyqqa týsip, kemede eskek esushi bolghany da mәlim. Ony qúldyqqa salyp, keyin Egiypette satyp jibergen Ashina Bórshi dinastiyasyna jau Súrbóras toby adamdary. Beybarys súltan biylikke kelgen son, Qyrymda Islam dinin ornatugha qatty kýsh saldy, onda Beybarys saldyrghan meshitting orny saqtalghan. Keyin Beybarys súltan shyqqan Bórishi ruy Berish bolyp ózgerip ornyqty. Olardyng birazy biyleushi tap bolghandyqtan ukrayn, kazak, alban jәne basqa da europalyq últtar qúramyna sindi. Olardan aman qalyp saqtalghany qazaqtyng kәzirgi Berish taypasy ekeni týsinikti.

Bekjan Ádenúly

(Jalghasy bar)

Abai.kz