(جالعاسى)

تۇركى قاعاناتى، اۆار قاعاناتى،

ون اق ءتۇتىن-باتىس تۇركى قاعاناتى

7)      تۇركى قاعاناتى. ورحوندا قالعان حۇڭداردى IV عاسىردا بيلەگەن رۋ قىتاي جازباسىندا «تۋگە»، «اسيان-شە» دەگەن ەكى اتاۋمەن كەزدەسەدى. ولاردىڭ دۇرىس اتاۋى «تورگى اسۇياڭ-شى»، ياعني اسىلۇيا تايپاسىنىڭ تورگى دەگەن رۋى. سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن ۇيسۇندىك حۋنمو-توبا (تابىن) ديناستياسى V عاسىردا ورحون حۇڭدارىن باسىپ الدى، بيلىكتەن ايرىلعان «تورگى اسۇياڭ-شى» (تۋگە اسيان-شە) رۋى التاي تاۋىنا بارىپ ورنىقتى. ولاردىڭ «حۋن حانزاداسى ۇرپاقتارى» ەكەنى جانە تاريحقا «تيۋركي اشينا» بولىپ ەنگەنى بەلگىلى. وسى تورگى اسۇياڭ-شى رۋى ايەلدى تەك ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان الۋدى ءداستۇر ەتكەن، ياعني تورگى اسۇياڭ-شى (تيۋركي اشينا) رۋى انالارى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزدارى بولعان. سۇربورىلىك بولعاندىقتان ولاردى «ءبورى قىز» دەپ تە اتاعان. وسىنى دۇرىس تۇسىنبەۋدەن «تيۋركي اشينلاردى ءبورى قانشىق ەمىزىپ وسىرگەن» دەگەن قيسىنسىز اڭىز قالدى. وسىعان ۇقساس جاعداي: زاكاۆكازەدەگى ساۆير يمپەرياسىن بولاح (بۇلاق) پاتشانىڭ جەسىرى بواريكس حانىم بيلەگەنى بەلگىلى. عالىمدار بواريكس ەسىمى دۇرىسىندا بورىقىز ەكەنىن ءبىراۋىزدان ماقۇلداعانى ءمالىم، ياعني ول ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان «ءبورى قىز» دەپ اتالعان (كۇيەۋى بولاح اتتيلانىڭ تۋىسى، ياعني ول اسىلۇيا تايپاسى ادامى).

تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋىنىڭ ناعاشىلارى ءسۇربورى تايپاسى بولعاندىقتان، جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن «ءسۇربوراس» ديناستياسىمەن جاقىنداسا الدى  (تيۋركي اشينالار جۋجاندارعا تەمىر ءوندىرىپ بەرگەن، ياعني جۋجانداردىڭ قامقورلىعىندا بولعان). بۇل جاعداي تيۋركي اشينالار بيلىكتى ءسۇربوراس توبىنان تارتىپ العانشا جالعاستى. اۋەلى ءسۇربوراس ديناستياسىمەن جاقىن بولعان «تورگى اسۇيا» (تيۋركي اشينا) توبى كەيىن بيلىكتى تارتىپ الىپ، جۋجان يمپەرياسى ورنىنا VI عاسىردا تورگى قاعاناتىن ورناتتى (تۇركى قاعاناتى). وسىلايشا، اسىلۇيانىڭ «تورگى اسۇياڭ-شى» (قىتايشا – تۋگە اسيان-شە) رۋى تاريحقا «تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا ديناستياسى» بولىپ ەندى.

تۇركى (تورگى) قاعاناتى زامانىندا قازىرگى قازاقستانداعى حۇڭزاق حالقى «حازاق» دەپ اتالاتىن، ياعني قازاق حالقى ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعان. الدىڭعى ماقالالاردا ارعىن، كەرەي، وشاق، ۋاق، قاڭلى، البان، سىبان (سۋان), جاپپاس، قوڭىرات، ماڭعى (اداي), تازجۇرەك (تاز), تانا تايپالارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن ايتتىق، ال قىتاي شەكاراسىندا قالعان «وڭتۇستىك قۇڭدارى» ءىV عاسىردان كەيىن «ناي» (قىتايشا «ءسۇت ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەپ اتالىپ كەتتى. ولاردىڭ قىتايلانۋدان امان قالىپ، ءVى عاسىردا سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەنى قازاق حالقى قۇرامىنا نايماڭ (نايمان) اتاۋىمەن جەكە تايپا بولىپ كىردى (قۇرامىنا ماڭعى رۋلارى دا كىرىگىپ كەتكەندىكتەن، «ناي» اتاۋى نايمان بولىپ وزگەردى). اتالعان تايپالار ءVىى عاسىردا وزدەرىن قازاق دەپ تانىپ ۇلگەرگەن (قىتاي جازباسى ءVىى عاسىردا قاشقار ايماعىندا «حاسا» دەگەن حالىق بولعانىن دالەلدەيدى، قىتاي بەرتىنگە دەيىن قازاقتى «حاسا» دەپ اتاعانى داۋسىز. وسى دەرەك قازاق حالقىنىڭ سول ءجۇز جىلدىقتاعى شىعىس شەكاراسى قاشقار ايماعى بولعانىن اڭعارتادى). الايدا، بيلەۋشى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋى تاۋلى التايدان كەلگەندىكتەن ءارى حان اۋلەتىنەن بولعاندىقتان، اۋەلدە وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاي قويماعان. بيلەۋشى سول رۋ بولعاندىقتان مەملەكەت تورگى (تيۋركي) قاعاناتى دەپ اتالىپ، مەملەكەت حالقىنىڭ «قازاق» دەگەن ءوز اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. ءۇندىستان ايماعىنا جەتكەن تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى اراب ءارىپتى جازبالاردا «حالاج» نەمەسە «حيلج» دەپ كورسەتىلگەن (ولاردىڭ جەكە رۋ-تايپانىڭ اتاۋى ەمەستىگى، كەرىسىنشە، بارلىق رۋ-تايپا جاۋىنگەرلەرىنە ورتاق اتاۋ ەكەنى دالەلدەنگەن). وسى ەكى اتاۋ مەن «قازاق» اتاۋى ارابشادا ۇقساس جازىلاتىنى تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاق حالقى ەكەنىن ايعاقتايدى («قازاق» اتاۋىن بىلمەيتىن زەرتتەۋشىلەر ولاردى «حيلج» نەمەسە «حالاج» دەپ ءتۇسىنىپ، تاريحقا سولاي ەنگىزگەن).

حذح (حازاح)      حلج (حالاج)

تۇركى قاعاناتى باتىستاعى بيلىگىن قارا تەڭىزگە دەيىن جايدى، ول ايماقتاعى اسكەري كۇشى بۇلعار تايپاسى بولدى. تۇركى قاعاناتى ورتا ازيانى بيلەگەن ەفتاليت-ءۇز پاتشالىعىن جويىپ، يرانعا دەيىنگى ايماقتى دا باعىندىردى. سول قىسىمنان قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنداعى ءۇز (وعىز) حالقىنىڭ حازار تايپاسى ءVى عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋىپ كەتكەن (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە بولعانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى، ال 562 جىلى حازارلاردىڭ زاكاۆكازەگە انىق ورنىققانىن عالىمدار دا مويىندايدى). وسىلايشا تيۋركي اشينا, ناقتىراق ايتساق تورگى اسۇيا ديناستياسى ورناتقان اتاقتى تۇركى قاعاناتىن ورناتقاندار اسىلۇيانىڭ تورگى دەگەن رۋى بولىپ تابىلادى.

8) ەۋروپاداعى اۆار قاعاناتى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءVى عاسىردا يران-ۆيزانتيا وداعىنان جەڭىلىپ، جويىلدى. وسى سوعىستا يراننىڭ اسكەري كۇشى حازار تايپاسى بولعان (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە ورنىققانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى). ساۆير مەملەكەتى حالقى – جۋرجاندار بۇل كەزدە ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى ۇستاناتىن. ساۆير مەملەكەتى جويىلعاندا ونىڭ حالقىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەندەرى كەيىن جۋرجان (گۋرجان-گرۋزين) حالقىن قالىپتاستىردى. ولاردى ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەپ قالدى، گرۋزيننىڭ اتاقتى پاتشاسى داۆيد ءاستارتولى (داۆيد سترويتەل) – سول ديناستيا وكىلى (گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى مەن جالعاۋلارى قازاق تىلىنە ۇقسايتىندىعى جانە گرۋزين ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابى مەن دومبىرا بىردەي ەكەنى سوزىمىزگە كۋا. الايدا، ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى مەن قۇرامىنا ەنگەن وزگە ەتنوستار جۋرجان-گرۋزين ءتىلىن قاتتى وزگەرتكەن).  اراپ تاريحشىسى يبن ءال اسير جازباسىندا «XIII عاسىردا گۋرجانداردى  (گرۋزيندەردى) بيلەگەن ايەل پاتشاعا ءوز ەلىنەن پاتشا اۋلەتىنەن بولاتىن لايىقتى كۇيەۋ تابىلماعانى، سول سەبەپتەن وزگە ەلدى بيلەگەن تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى ادامىن الدىرىپ ۇيلەنگەنى» كورسەتەتىلگەن. ال «سەلدجۋك» -اسىلجىك، ياعني اسىلۇيادان تارايتىن ديناستيا. وسى دەرەكتىڭ ءوزى جۋرجان (گۋرزان-گرۋزين) حالقى بيلەۋشى دەپ تەك اسىلۇيا ديناستياسى ادامىن مويىنداعانىن دالەلدەيدى. گرۋزين استاناسى تبيليسي ەلتاڭباسىندا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەن، ول – ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا.

ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن كاۆكازدا قالعاندارى (نەگىزىنەن، حۋنزاح حالقىنىڭ ابار تايپاسى) كەيىن وندا تاۋلىق سارير مەملەكەتىن ورناتتى. كوپ ۇزاماي سارير مەملەكەتى بيلىگىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسى تارتىپ العانىن اۆار حاندارى تۋىنداعى ءبورى بەينەسى دالەلدەيدى. الايدا اۆارلاردىڭ باتىس بولىگىنىڭ تاڭباسىندا بۇركىت بەينەلەنگەن (تازقارا كەيىن بۇركىت دەلىنىپ كەتكەن دەۋ ورىندى، ياعني، ول دا ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا). داعىستاندىق اۆارلاردىڭ اتا قونىسى حۋنزاح دەپ اتالادى، وندا سارير مەملەكەتىنىڭ استاناسى حۋنزاح قالاشىعى ورنى ساقتالعان جانە حۋنزاح اتاۋىنىڭ اۆارشا ماعىناسى «حۋن جەرى» دەگەندى بىلدىرەدى.

اراب تاريحشىسى ءال ءماسۋديدىڭ: «ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر بولىگى – سىياۆۋردا» دەگەن دەرەگى ح عاسىردا تاۋداعى ارميان ەلى بيلىگىندە سىياۆۋردا-ءسۇربوراس ديناستياسى وتىرعانىن بايقاتادى.

ءسۇربوراس ديناستياسى قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىندە دە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالعانىن دەرەكتەر ايعاقتايدى. ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبى قىسقاشا «ءبورى» دەپ اتالىپ كەتكەن، كەيىن حريستيان-بولگارلار كوپشە تۇردە ولاردى «بيۋريكي» دەپ اتاعاندىقتان، «بورىك» بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. وسى اتاۋ ەۋروپالىق جازبالارعا «ۆارياگ» بولىپ ەنگەن، ال رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ زىميان ساياساتى «بورىك» اتاۋىن «ريۋريك» ەتىپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزدى («ب» ءارپىن «ر» ەتىپ وزگەرتتى، سول ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ تۇركىتىلدى قولجازباسىن «سلاۆيانداۋ» ارقىلى «سلوۆا و پولكە يگورەۆو» جازباسى پايدا بولعانىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كىتابىندا بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن بەرگەن).

رەسەي ەلتاڭباسىنداعى ەكى باستى بۇركىت ەمەس، ول ۇشكىر قۇيرىقتى تازقارا ەكەنىن حVII عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسى ەلتاڭباسىنان انىق كورىنەدى. (ورتاسىنداعى «سالت اتتىنىڭ نايزامەن ايداحاردى تۇيرەپ تۇرعان» بەينەسى، بورىك-ريۋريك اۋلەتى «ايداحارلى قىتايمەن الىسىپ وتكەن حۋن پاتشالارى ۇرپاعى ەكەنىن» دالەلدەيدى).  تازقارا بەينەسى جۋجاندىق ءسۇربوراس ديناستياسىنا تيەسىلى، رەسەي يمپەرياسىن ورناتقان ريۋريك-بورىك اۋلەتى سول ديناستيا ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.

دەمەك، اسىلۇيالىق ءسۇربوراس ديناستياسى ءوز بيلىگىن كىشى كاۆكازدىڭ جەتۋى قيىن تاۋلى ايماقتارىندا (گرۋزين مەن ارميان ەلىندە) جانە قىرىم جارتى ارالىندا عانا ساقتاپ قالدى (ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىندە). گرۋزين، ارميان جانە قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىن بيلەگەن ءسۇربوراس توپتارى ءوزارا بايلانىستا بولعانىن تاريحي دەرەكتەر انىق كورسەتەدى. وسى سۇربوراستىق «ۇشتىك وداق» ح عاسىردىڭ سوڭىندا اتاقتى حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن جانە تاۋداعى اۆارلاردىڭ سارير مەملەكەتىن جويدى، ياعني، باقتالاستارى تيۋركي اشينا توبى بيلەيتىن ءۇش مەملەكەتتى دە جويعان سول «ۇشتىك وداق» ەكەنىن كەيىن دالەلدەپ بەرەمىز.                                                                                                                    

تاز قارا (چەرنىي گريف) گەرب روسسي XVII ۆ.                             

جويىلعان ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن توبى (نەگىزگى بولىگى ابار تايپاسى) ءVى عاسىردا ەۋروپا ايماعىنا قونىس اۋداردى. ولار قازىرگى دون-ۋكراينا دالالارىنان ورىن تاپپادى، ويتكەنى ول ايماق باقتالاستارى بيلەيتىن تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا ەنىپ قويعان بولاتىن (ۆيزانتياعا جورىق جاساعان بۇلعار اسكەرىنىڭ ءوز جەرىنە اۆارلار كەلگەنىن ەستىپ كەرى قايتقانى جازبا دەرەكتەردە ساقتالعان). ساۆير-اۆارلاردى باستاعان ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ بايان حانى ەۋروپادا اۆار قاعاناتىن (ورتالىعى ۆەنگريا ايماعى) ورناتتى. اۆار تايپاسى ول جاققا «حۋنزاح» دەگەن حالىقتىق اتاۋىن الىپ باردى، ۆەنرگياداعى «كيشكۋنزاك» پەن «نادكۋنزاك» اتاۋلارى سونىڭ دالەلى (ابار تايپاسى I-IV عاسىرلاردا تارباعاتايدا وتىرعان، حۇڭ مەن ساق قوسىلىپ «حۇڭزاق» حالقىنا اينالعان، IV عاسىردا كاۆكازعا كەتكەن، ال وتانىندا قالعان حۇڭزاق حالقى اتاۋى قىسقارىپ كەيىن حازاق بولدى).

ۆەنگرياداعى قازىرگى سومباتحەي قالاسى اۆار قاعاناتى زامانىندا «ساۆار» دەگەن ورتالىق قالا بولعانى، اۆار قاعاناتىن بيلەگەن ساۆير-ءسۇربوراس توبى ەكەنىنەن حابار بەرەدى. ياعني، ەۋروپادا VI-ءىح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اۆار قاعاناتىن جۋجاندىق اسىلۇيا ۇرپاعى – ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەگەن.

9) «ون اق ءتۇتىن» – باتىس تۇركى قاعاناتى. ءسۇربوراس ديناستياسى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعان. ولار ءVIى عاسىردا وڭتايلى ءساتتى پايدالانىپ تۇركى قاعاناتىن ەكىگە ىدىراتىپ، قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتى قايتا قولدارىنا الدى. وسىلايشا تاريحي جازبالاردا «ون اق ءتۇتىن» دەپ كەزدەسەتىن باتىس تۇركى قاعاناتى پايدا بولدى (اراپشا جازىلۋىنداعى ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ، «ون اق ءتۇتىن» اتاۋىن «ون وق بۋتۋن» دەپ بۇرمالاعان رەسەي). ال تيۋركي اشينا (تورگى اسۇيا) ديناستياسى تەك شىعىس تۇركى قاعاناتىندا جانە باتىستاعى بۇلعار دالاسىندا بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى تيۋركي اشينالار جاۋلارى ءسۇربوراس ديناستياسىن «ءشيبوراش» (شاكال گولودنىي) دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» (ۆولكوداۆ) دەپ اتاپ كەتتى. قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتەن ايرىلعان سول ءبورىشى-تيۋركي اشينالار (تورگى اسۇيا) ءVIى عاسىردا قازاق حالقىنىڭ وزدەرىن قولدايتىن بولىگىن ەرتىپ، باتىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ بۇلعار دالاسىنا بارعاندارى ونداعى بيلىكتى قولدارىنا الىپ، نىعايتىپ، ول ايماقتا ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. ولارمەن بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ كورسەتىلسە (رەسەيلىكتەر بۇرمالاپ «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ اۋدارعان), ءحى عاسىرداعى تاريحي دەرەكتەردە «كاسوگ كوشپەندىلەر» دەپ جازىلعان، ال ءحىىى عاسىرداعى قىرىم جازبالارىندا ولاردى «كازاك» دەپ باياندايدى.

ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ زاكاۆكازەگە بارعاندارى ونداعى حازار تايپاسىن ءوز بيلىگىنە كوندىرىپ، ول ايماقتى يران-ۆيزانتيا وداعىنان تارتىپ الىپ، زاكاۆكازەدە حازار قاعاناتىن ورناتتى. ولارمەن ىلەسىپ بارعان قازاقتار ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى قىراتتى دالاعا ورنىقتى (كولحيدا جانە كۋرا-اراكس جازىقتارى). زاكاۆكازەدەگى قازىرگى قازاق قالاسى ءVIىى عاسىرداعى اسكەري بەكىنىس ەكەنىن اراب جازبالارى باياندايدى. ۆيزانتيا يمپەراتورى ءىح عاسىردا ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى ەلدى «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتتى، ال اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ح عاسىردا سول جەردىڭ حالقىن «كاشاك» دەپ جازدى. وسى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارىپ ورنىعىپ، وندا كەم دەگەندە ءحىV عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن، سوسىن دون ء(دوڭ) ايماعىن مەكەندەپ، كەيىن حVI-ءحVIى عاسىرلاردا رەسەي اسكەرىنە اينالىپ، حريستياندىق قابىلداپ، ۇلتتىق كيىمدەرى – زاكاۆكازەلىك، ال ءتىلى ورىسشا كازاك دەگەن توپقا اينالعانىن دالەلدەيدى. دون كازاكتارىنىڭ ەسكى سوزدەرى «كيرگيز-كايساكسكي» بولعانىن ورىس تاريحشىلارى مويىندايدى. لەۆ تولستوي كاۆكاز كازاكتارى ورىستارمەن ورىس تىلىندە، ال ءوزارا «تاتارشا» سويلەسەتىنىن جازعان («تەرسكيە كازاكي» - تەرىسكەي قازاقتارى). اتاقتى اكادەميك بارتولد «كازاكتار كيرگيز-كايساكتاردان تاراعان» دەپ انىقتاپ كەتكەن.

تۇركى قاعاناتىن ىدىراتقان «جۋجاندىق اسىلۇيا» قازىرگى قازاقستان ايماعىندا ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) ورناتتى، ولاردىڭ ءسۇربوراس اتاۋى «ءشيبوراش» بولىپ وزگەرگەنىن ايتتىق. بوتەن اتاۋلاردى قىسقارتقىش ءارى «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى «ءشيبوراش» اتاۋىن «شيۆەي»، «نۋشيۆي» دەپ اتادى. شىڭعىسحان اۋلەتى «ەجەلگى شيۆەي» ۇرپاعى دەپ كورسەتىلەدى. ال نۋشيۆي دۇرىسىندا «ون ءۇي-شيۆي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، ياعني «ون تايپا ءشيبوراش». ولار ورناتقان مەملەكەتتىڭ «ون اق ءتۇتىن» دەپ اتالۋى دا سوزىمىزگە دالەل. «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاندارىنىڭ قىتايشا جازباداعى «شابالوكەحان»  (شيبورى قاعان), «سيليبيدولۋكەحان»  (سۇريبوريدە ۇلى قاعان), لاقاپ اتى «نۋشيبي باتىرى» دەلىنەتىن «يربيس ىشبارا حان» (ەرباس ءشيبورى حان), «شابولوحيليشي-كەحان» ء(شيبورى حىلىشى قاعان), «تونگالپ سيليبيدولۋ-كەحان» (تانگە الىپ سۇربوريدە ۇلى قاعان), «سيبير حان» ء(سۇربور حان) دەگەن اتاۋلارى ولاردىڭ ءسۇربوراش-ءشيبوراش توبى ەكەنىن بايقاتادى.

كەيىن وسى «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاناتى نۋشيۆي مەن دۋلا تايپالارى اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىستار ناتيجەسىندە جويىلدى. «بەس تايپا وداعى» دەلىنەتىن دۋلا تايپاسى قۇرامىندا 5 رۋ بولعان، ونىڭ ءبىرى – «تيۋركاش» دەگەن تۇركى اشينا ديناستياسى. وسى دەرەك تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى دۋلا تايپاسى ەكەنىن انىقتايدى (الان تايپاسى دۋلا كوسەمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن). دۋلا قۇرامىنداعى «چۋمۋكۋن»، «شۋنيشي»،  «حۋلۋتسزۋي» دەگەن رۋلار دۇرىسىندا «شىمىرقۇڭ»، «جانىسى»،  «قۇلسىزۇي» ەكەنى انىق. ال شىمىر، جانىس، قۇلي – قازىرگى دۋلات تايپاسى قۇرامىنداعى رۋلار.

ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ «ءشيبوراش» دەپ وزگەرۋى ولاردىڭ جاقىن وداقتاسى، تۋىسى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ دا اتاۋىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولعان ءتارىزدى. جاعىمسىز «ءشيبورى» اتاۋى تاڭىلۋىنان قورىققان تايپا كوسەمدەرى اتاۋلارىن جالايىر كوسەمنىڭ ەسىمىنە وزگەرتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ياعني، جالايىر ەجەلگى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ ءوزى بولىپ تابىلادى. جالايىر تايپاسىنىڭ ۇيسۇندىك تايپالار اراسىندا جولى ۇلكەن سانالۋى، شەجىرەدە جالايىر اتاۋى باتىر-كوسەمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تارقاتىلۋى جانە شىڭعىسحاننىڭ نەگىزگى سەنىمدى تىرەگى جالايىر تايپاسى بولعانى ءبىزدىڭ تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن نىعىرلاي تۇسەدى.  شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى سول «ءشيبوراش» (شيۆەي) اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» ەتىپ وزگەرتكەنى قىتاي دەرەكتەرىندە بايقالادى («بورىجىگىڭ» اتاۋىنىڭ ءوزى شىڭعىسحاننىڭ حالقا-ماڭعول ەمەس، قازاق ءتىلدى حالىقتان ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى).

قوسىمشا: 

ا) «ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ، يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىمدى ەنگىزگەن رەسەي عالىمدارى. يران-ۆيزانتيا وداعى زاكاۆكازەگە پارسىلاردى نەمەسە گرەكتەردى ەمەس، وزدەرىنە ەش تۋىستىعى جوق حازارلاردى كوشىرۋى اقىلعا سيمايدى. رەسەيدىڭ ولاي بۇرمالاۋ سەبەبى، زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ حازاق ەكەنىن جاسىرۋ قاجەت بولدى. ورىس وقىمىستىلارى حازار مەن حازاق اتاۋلارى ۇقساستىعىن پايدالانىپ، «زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى – حازارلار» دەگەن تۇجىرىمدى ەنگىزدى. وسىلايشا باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاقتار ەكەنىن جاسىرىپ باقتى. قىتاي دەرەكتەرىندەگى «حاسا» اتاۋىن دا «حازار» دەپ تۇجىرىمداتتى. حازار تايپاسىنىڭ زاكاۆكازەگە VI عاسىردا ورنىعىپ قويعانىن كورسەتەتىن دەرەكتى ءوز وتىرىكتەرىنە سايكەستەندىرۋ ءۇشىن «يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان ءبورىشى-تيۋركي اشينالاردىڭ اسكەرى قازاقتار بولعانىمەن، وندا ورناعان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ويتكەنى ول ايماقتا حازارلار VI عاسىردا وتىرعاندىقتان، وندا ورناعان مەملەكەتتى كورشى حالىقتار حازاريا دەپ اتاعان. وسى جايت تا رەسەيدىڭ جالعان تۇجىرىمىنىڭ ورنىعۋىنا سەپتەستى.

ب) قازاق حالقىنىڭ اۋەلگى اتاۋى قۇڭزاق (حۋنزاح) ەكەنىن ابار تايپاسىمەن بايلانىستى دەرەكتەر دالەلدەيدى. حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسى ءى عاسىردا تارباعاتايدى مەكەندەگەنىن، ءىV عاسىردا كاۆكازعا اۋىپ بارعانىن تاريحشىلار راستايدى. رەسەي، ارينە بايىرعى ادەتىمەن «ابار تايپاسى مەن داعىستاندىق اۆارلاردىڭ ەش بايلانىسى جوق» دەيدى. الايدا، اۆارلار دا ساۆيرلەر ءتارىزدى شاشتارىن ارتىنا بۋىۋ ءداستۇرى بولعان), اۆارلاردا شىعىس جەكپە-جەگىنە ۇقساس كۇرەس ءتۇرى بار. بۇل اۆارلاردىڭ شىعىستان، ياعني تارباعاتايدان كەلگەن ابار تايپاسىنان قالىپتاسقانىن انىق اڭعارتادى. ويتكەنى، شاشتى ارتىنا بۋ كوشپەندىلەرگە ءتان، قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان حۇڭ حالقىندا شىعىس جەكپە-جەگى ونەرى بولۋى زاڭدىلىق.

اۆارلاردىڭ حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسىنان ەكەنىن دالەلدەۋگە «حۋنزاح» دەگەن ءبىر اتاۋ دا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، داعىستان اۆارلارىنىڭ اتا قونىسى حۋنزاح دەپ اتالادى، ال ونىڭ ماعىناسى اۆارلار تىلىندە «حۋن ايماعى» دەگەندى بىلدىرەدى. حۋن يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا حۇڭ (حۋن) حالقى ءبىزدىڭ ولكەمىزگە كەلىپ، ساق حالقىنا قوسىلعانى انىق دەرەك. حۋن حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى باتىسقا كەتكەنىن قىتاي جازبالارى دالەلدەيدى، ياعني حۇڭدار بىزدەگى ساقتار دالاسىنا كەلگەن. بيلىك قۇڭداردا بولعانىنا، ەدىل وزەنى بويىنداعى گۋنندەردىڭ اتتيلا پاتشاسىنىڭ ارعى باباسى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مودە شانيۋ ەكەنى دالەل، ياعني قۇڭدار بيلىگى ۇزىلمەي جالعاسقان. بيلىك حۇڭداردا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دالانى التايداعى تۇركىلىك ەتنوستار «قۇڭزاق» دەپ اتاپ كەتكەن («قۇڭ جاق»، ياعني «قۇڭدار ايماعى» دەگەن ماعىنادا). ال ءىV عاسىردا وسى قۇڭزاق اتاۋى سول ايماق حالقىنىڭ اتى بولىپ كەتكەن، ياعني، قۇڭ مەن ساق حالىقتارى ءبىرتۇتاس قۇڭزاق دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاسقان. ابار تايپاسى وسى حالىقتىڭ اتاۋىن داعىستانعا دا، ۆەنگريا ايماعىنا دا الىپ باردى. داعىستانداعى اۆارلاردىڭ قونىسى حۋنزاح دەپ اتالۋى، كەزىندە اۆار قاعاناتىنىڭ ورتالىعى بولعان ۆەنگرياداعى كۋنزاك اتاۋلى جەرلەر سول ابار تايپاسىنىڭ حالىقتىق اتاۋى قانداي بولعانىن پاش ەتەدى. ال ءوز جەرىندەگى قۇڭزاق حالقىنىڭ اتاۋى ءVIى عاسىرعا دەيىن وزگەرىپ، قازاق بولعانىن ناقتى تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. قازاق اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ ءوزى ۇلتىمىزدىڭ ەجەلگى قۇڭ (حۋن) مەن ساق (سكيف) حالىقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن زاڭدى جالعاسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

ۆ) قازاق حالقى ءVIى عاسىردا ءوز جەرىندە ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسقانى انىق. دالەل مىنە: قىتاي دەرەگىندە ءVIى عاسىردا «حاسا» دەپ اتالاتىن حالىق بولعانى كورسەتىلگەن، ال قىتايلار قازاقتاردى بەرتىنگە دەيىن «حاسا» دەپ اتادى; ۇندىستانعا دەيىن جاۋلاعان تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى  اراب جازبالارىندا «حالاج» دەپ كەزدەسەدى، ول اتاۋ مەن «قازاق» ءسوزىنىڭ ارابشا جازىلۋى وتە ۇقساس; VII عاسىردا قازىرگى قازاقستان جەرىنەن بارىپ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان جالپاق بەت، قىسىق كوز ازياتتار قازاق دەپ اتالعان، ولاردىڭ ۇرپاعى كيىمدەرى – كاۆكازدىق، تۇرلەرى – قارا، ەسكى تىلدەرى كيرگيز-كايساكشا بولعان – كازاكتار. سول VII عاسىردا قىرىمعا جاقىن باتىس دالاعا ورنىققان قازاقتاردى ح عاسىردا ءال ماسۋدي «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ جازدى. ونى رەسەي اۋدارماشىسى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ بۇرمالاعان. ال ءحى عاسىر وقيعالارىن باياندايتىن «درەۆنەرۋسسكيە لەتوپيسي» دەرەكتەرىندە ول قازاقتار «كاسوگ» دەپ كورسەتىلەدى.

ورىس، گرۋزين، ارميان ۇلتتارى وزدەرى جايلى وسىنداي ناقتى دەرەكتەر تاپسا، ونى ۇتىمدى پايدالانار ەدى. ورىستار وزدەرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلىن «رۋس-سلاۆيان» دەپ بۇرمالاپ، ءوز اتالارىنا اينالدىرىپ جىبەردى. وسىلايشا «ورىس ەرتەدەن بار» دەگەن تۇجىرىمعا وتىرىك بولسا دا سەندىردى. گرۋزيندەر اتام زاماندا كولحيدا ويپاتىندا بولعان ەلدى ەش دالەلسىز بابالارىمىز دەسە، ارمياندار ودان دا ارى جاتقان ەجەلگى ۋرارتۋ جۇرتىن ەش دەرەكسىز ارعى اتالارىمىز دەپ سوقتى. ال «يۆانوۆ، سيدوروۆتاردىڭ» ايتقانىنا سەنىپ قالعان  قازاق عالىمدارى ەشكىم تالاسا الماس ايقىن دەرەكتەردى پايدالانا الماي، بەيشارا كۇيدە وتىر. ءتىپتى، قىپشاق رۋىنان تارايتىن كەي بەدەلدى تاريحشىلارىمىز قازاق حالقى ەرتەدەن بار بولعانى دالەلدەنسە، قازاقتىڭ قىپشاقتان قالىپتاسقانى وتىرىك بولىپ شىعاتىنىنا كۇيىنىپ، شىنايى تاريحتى قاۋزاۋعا قارسىلىق تانىتۋدا.

ۆ) تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىن بيلەگەن ىسدەمى مەن ىسىق قاعاندار ەسىمى قازاق تىلىندە «اس» (اسىلۇيا) اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە «ىس» اتاۋى ورنىعا باستاعانىن بايقاتادى. كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى ىسسىق پەن ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى ىستى تايپالارىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان قالىپتاسقان دەۋگە نەگىز بار. ىستى مەن ىسسىق تايپالارى تۇركى قاعاناتى مەن تۇرگەش قاعاناتى زاماندارىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعىن بيلەگەن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا نەمەسە تيۋرگەش) ديناستياسىنان قالىپتاسقان.

گ) ال تورگى اسۇيا ديناستياسىنىڭ باتىسقا كەتكەن «ءبورىشى» دەگەن توبى زاكاۆكازەگە جانە قارا تەڭىز جاعاسىنا ورنىققانىن ايتتىق. ازاربايجاندار قۇرامىنداعى قاراپاپاقتاردا «حان تايپاسى» دەپ اتالاتىن «بورچالا» دەگەن رۋ بار، وسى بورچالا دۇرىسىندا – بورىشىلەر. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگى حازار قاعاناتىمەن وداقتاس بولعانىن جازادى، ياعني، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن اشينالىق ءبورىشى توبى بيلەگەن (نەگىزگى بولىگىن اشينالاردىڭ جاۋى ءسۇربوراس توبى بيلەگەنىن ايتتىق).

مىسىردى بيلەگەن بەيبارىس سۇلتان قىرىمنان شىققانى، ونىڭ رۋى اراب دەرەكتەرىندە «بۋرشي» دەپ كورسەتىلگەنى بەلگىلى. قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى كەمەلەرمەن تەڭىز ساۋداسىن جاساعان، بەيبارىس سۇلتان بالا كەزىندە قۇلدىققا ءتۇسىپ، كەمەدە ەسكەك ەسۋشى بولعانى دا ءمالىم. ونى قۇلدىققا سالىپ، كەيىن ەگيپەتتە ساتىپ جىبەرگەن اشينا ءبورشى ديناستياسىنا جاۋ ءسۇربوراس توبى ادامدارى. بەيبارىس سۇلتان بيلىككە كەلگەن سوڭ، قىرىمدا يسلام ءدىنىن ورناتۋعا قاتتى كۇش سالدى، وندا بەيبارىس سالدىرعان مەشىتتىڭ ورنى ساقتالعان. كەيىن بەيبارىس سۇلتان شىققان ءبورىشى رۋى بەرىش بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. ولاردىڭ ءبىرازى بيلەۋشى تاپ بولعاندىقتان ۋكراين، كازاك، البان جانە باسقا دا ەۋروپالىق ۇلتتار قۇرامىنا ءسىڭدى. ولاردان امان قالىپ ساقتالعانى قازاقتىڭ كازىرگى بەرىش تايپاسى ەكەنى تۇسىنىكتى.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz