XX ghasyrdyng basynda qazaq jerinde qalyptasqan sayasy elita memleket basqaru isimen ghana shektelip qoyghan joq. Álihan Bókeyhan bastaghan últ-azattyq qozghalys serkeleri Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Smaghúl Sәduaqas, Maghjan Júmabaevtar óz kezenindegi qazaqqa qajet dýniyeni jan-jaqty aitty, jazdy. Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, әdebiyettanushy Aygýl Ismaqovanyng «Alash әdebiyettanuy» atty enbeginde alash qayratkerlerining әdebiyettanu men syndaghy roli naqty taldanghan. Qogham qayratkeri, últtyq Alashorda ýkimetining tóraghasy, ghúlama ghalym Álihan Bókeyhannyng tughan kýnine oray, Aygýl Serikqyzymen Álihannyng әdebiyetshiligi haqynda әngime qúrghan edik.

- Ádeby maqalalary Parijde jariyalanghan XX ghasyrdaghy ziyaly, sauatty qazaqtardyng biri, Tolstoy men Mopassannyng tuyndylaryn qazaqsha sóiletken Álihan Bókeyhan qazaq romanyna qanshalyqty senim artty? Ol senimi XX ghasyrda aqtaldy ma?

XX ghasyrdyng basynda qazaq jerinde qalyptasqan sayasy elita memleket basqaru isimen ghana shektelip qoyghan joq. Álihan Bókeyhan bastaghan últ-azattyq qozghalys serkeleri Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Smaghúl Sәduaqas, Maghjan Júmabaevtar óz kezenindegi qazaqqa qajet dýniyeni jan-jaqty aitty, jazdy. Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, әdebiyettanushy Aygýl Ismaqovanyng «Alash әdebiyettanuy» atty enbeginde alash qayratkerlerining әdebiyettanu men syndaghy roli naqty taldanghan. Qogham qayratkeri, últtyq Alashorda ýkimetining tóraghasy, ghúlama ghalym Álihan Bókeyhannyng tughan kýnine oray, Aygýl Serikqyzymen Álihannyng әdebiyetshiligi haqynda әngime qúrghan edik.

- Ádeby maqalalary Parijde jariyalanghan XX ghasyrdaghy ziyaly, sauatty qazaqtardyng biri, Tolstoy men Mopassannyng tuyndylaryn qazaqsha sóiletken Álihan Bókeyhan qazaq romanyna qanshalyqty senim artty? Ol senimi XX ghasyrda aqtaldy ma?

- Óz shygharmalarynda Álihan Núrmúhamedúly roman janryna qatysty birneshe qúndy derekter jazyp ketken. Roman úghymy qaydan payda boldy degenge qazirgi әdebiyetshilerding kópshiligi jauap taba almaytyn romandyq til men roman janrynyng baylanysyn túnghysh aitqan da Álihan bolatyn. «Roman degen ne?», «Roman bәigesi» atty eki maqalasy Parijdegi «Figaru» gazetinde basylyp shyqqan. Ókinishke oray, qazir qolymyzda búl enbekterding tek sholtighan núsqalary ghana bar. Tolyq zertteulerin әlemdik qoymalardan tabu әli mýmkin bolmay otyr. «Últtyng әdebiyeti kenjelep qalsa, bolashaghy da búlynghyr bolady» degen Álihan últtyng tarihyn, memlekettik mýddesin kórkem shejire etip jazu - romannyng basty talabyna jatqyzady. Mirjaqyp Dulatúlynyng «Baqytsyz Jamalyn» túnghysh roman dep ataghanymen, óz maqalasynda Jýsipbek Aymauytovtyng «Qartqojasyn» qazaqtyng túnghysh naghyz roman ýlgisine say jazylghan shygharma retinde baghalaydy. Romanda qazaq balasynyng ómiri ghana emes, tónkeristen aman qalghan qazaqtyng tarihy Qartqoja beynesi arqyly sheber kórsetilgenin, qazaq tónkeristi qalay qabyldaghanyn, auyl balasynyng qoghamdyq sayasatqa qalay kelgenin shygharmada naqty bergen dep, sayassattyng aldynda da romannyng jauapkershiligi bar degen qorytyndy jasaydy. Demek, «Baqytsyz Jamal» - túnghysh, al, «Qartqoja» naghyz qazaq romany retinde Álihan Bókeyhannyng kónilinen shyqty deuge tolyq negiz bar.

- Álihan Bókeyhannyng «Qobylandy batyr» jyryn zertteui qazaq folikloristikasynda nege jalghasyn tappady? Foliklortanushylardyng «Qobylandy batyr» jyryna qatysty Álihangha silteme jasay almauynyng sebebi nede?

- 1971 jyly Oksford ensiklopediyasyna shyqqan maghlúmatta «Álihan Bókeyhan - revolusioner, sonday-aq, halyq auyz әdebiyetining zertteushisi, qazaq eposy men folikloryn zerttegen túnghysh ghalym» dep jazylghan. Sorbonna uniyversiytetining jazbalarynda da osyghan sayatyn derekter kezdesedi. Alash kósemining «Qobylandy batyr» turaly eki zertteui bar. Alghashqysy, «Qobylandy batyr» jyrynyng epostyq negizin taldau bolsa, ekinshi enbeginde jyrdaghy әiel keyipker - Analyq, Qarlygha, Qúrtqa, Kóklәn kempirding surettelgen oqighalargha baylanysty qyzmetin jiktep, taldap beredi. XX ghasyrdyng basynda tónkeristen esi shyqqan qazaq halqyna senim úyalatar, elin qorghaghan batyrdyng beynesin alyp shyghu kerek boldy.  Sondyqtan, Álihan Bókeyhan Qobylandy batyrdyng auyz әdebiyetindegi ertegi emes, tarihy túlgha ekenin dәleldeydi. Al, kenestik folikloristika Qobylandyny tarihta bolmaghan dep, Álihannyng enbegin joqqa shygharady. Sol kezende qalyptasqan foliklortanushylardyng Álihangha silteme jasay almauy - Qobylandyny ertegi dep týsinui bolyp tabylady.

- Ne sebepti Álihan Bókeyhan Lev Nikolaevich Tolstoydyng adamgershilik jәne moralidik filosofiyasyna jii jýgindi?

- Álihan Bókeyhannyng kezinde Tolstoydy týsinip sóileu - kez-kelgen sayasatkerge abyroy әkelgen. Tipti, alash qayratkeri әdebiyetti sayasy bayandamalarda jii qoldanghan. Bilimdiligining arqasynda sayasy ortadadaghy «Gete keltiredi», «Shopengauer sóileydi», «Tolstoy aitady» degen pikirleri Martin Luter men Abaydyng oilarymen tújyrymdalady. Ahat Shәkәrimúlynyng esteliginde «Ghalihan agha Shәkәrimning Tolstoymen hat alysuyn qadaghalady» delingen. Demek sol 1918 jyldardyng ózinde Álihan Bókeyhan eki oishyldyng pikir almasuyn zerttep, Tolstoysha oilay bilgen.

- Álihan Bókyhanovtyng túnghysh abaytanushy ekeni de dausyz. Biraq, XIX ghasyrdaghy әnshi-kompozitorlardyng barlyghyn jiti bile túra, Álihan Bókeyhan nege Abaydy, onyng poeziyasyn bәrinen joghary qoydy?

- Tolstoy klassikalyq roman negizin qalady. Pushkin reseylikterding kýni boldy. Dostoevskiydi XIX ghasyrdyng ayaghyndaghy orys halqynyng payghambary dep jatty. Osy kezende Álihan qazaqqa jol núsqar úly túlghanyng kerek ekenin týsindi. Ol Búqardyng tolghaularyn jatqa biletin, Mәskeude Radlovtyng jazuymen «Qozy Kórpesh-Bayan Súludy» kitapqa basqan, «Ertarghynnyn» Marabay aqynnan jazyp alynghan núsqasyn, 1923 jyly ýy qamauynda otyryp «Ersayyndy» shygharady. Birneshe ghasyrlyq qazaq poeziyasyn bilip otyryp, Álihan solardyng arasynan Abaydy bólip alady. 1907 jyly Semeydegi Abaydyng úrpaghymen tanysyp, Kәkitaymen hat alysyp, 1909 jyly Abaydyng túnghysh jinaghyn shygharudy óz moynyna jýkteydi. 1905 jyly orys halqyna tanystyru ýshin «Abay Qúnanbaev kim?» degen nekrolog jazady. Álem әdebiyetimen jaqsy tanys Álihan Abaydyng ólenderi Getening shygharmalarynan kem týspeytinin bayqap, onyng lirikasyn Europalyq ýlgilermen teng qoyady. 1914 jyly Ahmet Baytúrsynovtyng «Qazaqtyng bas aqyny» atty maqalasyn jazugha septigin tiygizdi. Sebebi, 1909 jylghy Álihannyng Ahmetke jazghan hatynda «Siz sóz ónerin qalyptastyrghan Abay turaly jazynyz, halyq auyz әdebiyeti jóninde jazynyz» degen tapsyrma bergeni bar. Sondyqtan, Abay esimining qazaq pen orysqa, shetelge taraluyna Álihan Bókeyhannyng sinirgen enbegi mol.

- Aygýl Serikqyzy, sizdi әdebiyettanushy retinde Álihan Bókeyhannan eng tanqaldyrghan nәrse ne?

- Tanqaldyrghany Álihannyng jan-jaqtylyghy. Sayasattanushy, tarihshy, әdebiyetshi, últ-azattyq qozghalys, Alashorda ýkimetining basshysy últ mýddesin óz moynyna aldy. Ásirese, әdebiyet pen mәdeniyetting qazaq ómirine kerektigin aiqyndap berdi. Qazaqtyng tili ghana emes, әdebiyeti, әni ólmeu kerek degen Álihannan Zataevich óleng jazyp alyp otyrghan. «Últ әdebiyetinde qazaqtyng tarihy jatyr» degen sayasy kósem: «Bizding tarihty Karamzin sekildi tom-tomdap jazghandar joq, olardyng keregi de joq. Bizding tarih eposta, romanda, halyq әnderinde, Abayda túr» - deydi. Onyng oiyn keyinnen Jýsipbek, Maghjandar jalghastyrdy. Kez-kelgen iste últtyq mýdde túruy kerek degen Álihan Núrmúhamedúly Shәkәrimning shejiresin joghary baghalady, «Alash» qalmaqtyng emes, qazaqtyng sózi dep túnghysh dәleldep shyqty. Álihan ózinen keyingilerge oqulyq jazudy tapsyryp, 1922 jyly Maghjan Júmabaev «Pedagogikany», 1923 jyly Jýsipbek Aymauytov «Psihologiyany», Mirjaqyp «Esep qúralyn» jazdy. Eng tanqalarlyghy Álihanda «Biz istemegende kim isteydi?» degen qaghida bolghan. Qazaqtyng qay túsy kenje qalyp jatyr, sol baghytta júmys atqarghan jәne búl sayasy kósem bola túra jasalynghan dýniyeler. Álihandy týsinu ýshin qazaqty sýietin jýrek kerek.

- Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan: SALAMAT OMASh