XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق جەرىندە قالىپتاسقان ساياسي ەليتا مەملەكەت باسقارۋ ىسىمەن عانا شەكتەلىپ قويعان جوق. ءاليحان بوكەيحان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس سەركەلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سماعۇل سادۋاقاس، ماعجان جۇماباەۆتار ءوز كەزەڭىندەگى قازاققا قاجەت دۇنيەنى جان-جاقتى ايتتى، جازدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ادەبيەتتانۋشى ايگۇل ىسماقوۆانىڭ «الاش ادەبيەتتانۋى» اتتى ەڭبەگىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ادەبيەتتانۋ مەن سىنداعى ءرولى ناقتى تالدانعان. قوعام قايراتكەرى، ۇلتتىق الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، عۇلاما عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنىنە وراي، ايگۇل سەرىكقىزىمەن ءاليحاننىڭ ادەبيەتشىلىگى حاقىندا اڭگىمە قۇرعان ەدىك.

- ادەبي ماقالالارى پاريجدە جاريالانعان XX عاسىرداعى زيالى، ساۋاتتى قازاقتاردىڭ ءبىرى، تولستوي مەن موپاسساننىڭ تۋىندىلارىن قازاقشا سويلەتكەن ءاليحان بوكەيحان قازاق رومانىنا قانشالىقتى سەنىم ارتتى؟ ول سەنىمى XX عاسىردا اقتالدى ما؟

XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق جەرىندە قالىپتاسقان ساياسي ەليتا مەملەكەت باسقارۋ ىسىمەن عانا شەكتەلىپ قويعان جوق. ءاليحان بوكەيحان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس سەركەلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سماعۇل سادۋاقاس، ماعجان جۇماباەۆتار ءوز كەزەڭىندەگى قازاققا قاجەت دۇنيەنى جان-جاقتى ايتتى، جازدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ادەبيەتتانۋشى ايگۇل ىسماقوۆانىڭ «الاش ادەبيەتتانۋى» اتتى ەڭبەگىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ادەبيەتتانۋ مەن سىنداعى ءرولى ناقتى تالدانعان. قوعام قايراتكەرى، ۇلتتىق الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، عۇلاما عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنىنە وراي، ايگۇل سەرىكقىزىمەن ءاليحاننىڭ ادەبيەتشىلىگى حاقىندا اڭگىمە قۇرعان ەدىك.

- ادەبي ماقالالارى پاريجدە جاريالانعان XX عاسىرداعى زيالى، ساۋاتتى قازاقتاردىڭ ءبىرى، تولستوي مەن موپاسساننىڭ تۋىندىلارىن قازاقشا سويلەتكەن ءاليحان بوكەيحان قازاق رومانىنا قانشالىقتى سەنىم ارتتى؟ ول سەنىمى XX عاسىردا اقتالدى ما؟

- ءوز شىعارمالارىندا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى رومان جانرىنا قاتىستى بىرنەشە قۇندى دەرەكتەر جازىپ كەتكەن. رومان ۇعىمى قايدان پايدا بولدى دەگەنگە قازىرگى ادەبيەتشىلەردىڭ كوپشىلىگى جاۋاپ تابا المايتىن روماندىق ءتىل مەن رومان جانرىنىڭ بايلانىسىن تۇڭعىش ايتقان دا ءاليحان بولاتىن. «رومان دەگەن نە؟»، «رومان بايگەسى» اتتى ەكى ماقالاسى پاريجدەگى «فيگارۋ» گازەتىندە باسىلىپ شىققان. وكىنىشكە وراي، قازىر قولىمىزدا بۇل ەڭبەكتەردىڭ تەك شولتيعان نۇسقالارى عانا بار. تولىق زەرتتەۋلەرىن الەمدىك قويمالاردان تابۋ ءالى مۇمكىن بولماي وتىر. «ۇلتتىڭ ادەبيەتى كەنجەلەپ قالسا، بولاشاعى دا بۇلىڭعىر بولادى» دەگەن ءاليحان ۇلتتىڭ تاريحىن، مەملەكەتتىك مۇددەسىن كوركەم شەجىرە ەتىپ جازۋ - روماننىڭ باستى تالابىنا جاتقىزادى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامالىن» تۇڭعىش رومان دەپ اتاعانىمەن، ءوز ماقالاسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «قارتقوجاسىن» قازاقتىڭ تۇڭعىش ناعىز رومان ۇلگىسىنە ساي جازىلعان شىعارما رەتىندە باعالايدى. روماندا قازاق بالاسىنىڭ ءومىرى عانا ەمەس، توڭكەرىستەن امان قالعان قازاقتىڭ تاريحى قارتقوجا بەينەسى ارقىلى شەبەر كورسەتىلگەنىن، قازاق توڭكەرىستى قالاي قابىلداعانىن، اۋىل بالاسىنىڭ قوعامدىق ساياساتقا قالاي كەلگەنىن شىعارمادا ناقتى بەرگەن دەپ، ساياسساتتىڭ الدىندا دا روماننىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار دەگەن قورىتىندى جاسايدى. دەمەك، «باقىتسىز جامال» - تۇڭعىش، ال، «قارتقوجا» ناعىز قازاق رومانى رەتىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوڭىلىنەن شىقتى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

- ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قوبىلاندى باتىر» جىرىن زەرتتەۋى قازاق فولكلوريستيكاسىندا نەگە جالعاسىن تاپپادى؟ فولكلورتانۋشىلاردىڭ «قوبىلاندى باتىر» جىرىنا قاتىستى اليحانعا سىلتەمە جاساي الماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

- 1971 جىلى وكسفورد ەنتسيكلوپەدياسىنا شىققان ماعلۇماتتا «ءاليحان بوكەيحان - رەۆوليۋتسيونەر، سونداي-اق، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى، قازاق ەپوسى مەن فولكلورىن زەرتتەگەن تۇڭعىش عالىم» دەپ جازىلعان. سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جازبالارىندا دا وسىعان ساياتىن دەرەكتەر كەزدەسەدى. الاش كوسەمىنىڭ «قوبىلاندى باتىر» تۋرالى ەكى زەرتتەۋى بار. العاشقىسى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىنىڭ ەپوستىق نەگىزىن تالداۋ بولسا، ەكىنشى ەڭبەگىندە جىرداعى ايەل كەيىپكەر - انالىق، قارلىعا، قۇرتقا، كوكلان كەمپىردىڭ سۋرەتتەلگەن وقيعالارعا بايلانىستى قىزمەتىن جىكتەپ، تالداپ بەرەدى. XX عاسىردىڭ باسىندا توڭكەرىستەن ەسى شىققان قازاق حالقىنا سەنىم ۇيالاتار، ەلىن قورعاعان باتىردىڭ بەينەسىن الىپ شىعۋ كەرەك بولدى.  سوندىقتان، ءاليحان بوكەيحان قوبىلاندى باتىردىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرتەگى ەمەس، تاريحي تۇلعا ەكەنىن دالەلدەيدى. ال، كەڭەستىك فولكلوريستيكا قوبىلاندىنى تاريحتا بولماعان دەپ، ءاليحاننىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارادى. سول كەزەڭدە قالىپتاسقان فولكلورتانۋشىلاردىڭ اليحانعا سىلتەمە جاساي الماۋى - قوبىلاندىنى ەرتەگى دەپ ءتۇسىنۋى بولىپ تابىلادى.

- نە سەبەپتى ءاليحان بوكەيحان لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويدىڭ ادامگەرشىلىك جانە مورالدىك فيلوسوفياسىنا ءجيى جۇگىندى؟

- ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەزىندە تولستويدى ءتۇسىنىپ سويلەۋ - كەز-كەلگەن ساياساتكەرگە ابىروي اكەلگەن. ءتىپتى، الاش قايراتكەرى ادەبيەتتى ساياسي باياندامالاردا ءجيى قولدانعان. بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا ساياسي ورتاداداعى «گەتە كەلتىرەدى»، «شوپەنگاۋەر سويلەيدى»، «تولستوي ايتادى» دەگەن پىكىرلەرى مارتين ليۋتەر مەن ابايدىڭ ويلارىمەن تۇجىرىمدالادى. احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگىندە «عاليحان اعا شاكارىمنىڭ تولستويمەن حات الىسۋىن قاداعالادى» دەلىنگەن. دەمەك سول 1918 جىلداردىڭ وزىندە ءاليحان بوكەيحان ەكى ويشىلدىڭ پىكىر الماسۋىن زەرتتەپ، تولستويشا ويلاي بىلگەن.

- ءاليحان بوكيحانوۆتىڭ تۇڭعىش ابايتانۋشى ەكەنى دە داۋسىز. بىراق، XIX عاسىرداعى ءانشى-كومپوزيتورلاردىڭ بارلىعىن ءجىتى بىلە تۇرا، ءاليحان بوكەيحان نەگە ابايدى، ونىڭ پوەزياسىن بارىنەن جوعارى قويدى؟

- تولستوي كلاسسيكالىق رومان نەگىزىن قالادى. پۋشكين رەسەيلىكتەردىڭ كۇنى بولدى. دوستوەۆسكيدى XIX عاسىردىڭ اياعىنداعى ورىس حالقىنىڭ پايعامبارى دەپ جاتتى. وسى كەزەڭدە ءاليحان قازاققا جول نۇسقار ۇلى تۇلعانىڭ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. ول بۇقاردىڭ تولعاۋلارىن جاتقا بىلەتىن، ماسكەۋدە رادلوۆتىڭ جازۋىمەن «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋدى» كىتاپقا باسقان، «ەرتارعىننىڭ» ماراباي اقىننان جازىپ الىنعان نۇسقاسىن، 1923 جىلى ءۇي قاماۋىندا وتىرىپ «ەرسايىندى» شىعارادى. بىرنەشە عاسىرلىق قازاق پوەزياسىن ءبىلىپ وتىرىپ، ءاليحان سولاردىڭ اراسىنان ابايدى ءبولىپ الادى. 1907 جىلى سەمەيدەگى ابايدىڭ ۇرپاعىمەن تانىسىپ، كاكىتايمەن حات الىسىپ، 1909 جىلى ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن شىعارۋدى ءوز موينىنا جۇكتەيدى. 1905 جىلى ورىس حالقىنا تانىستىرۋ ءۇشىن «اباي قۇنانباەۆ كىم؟» دەگەن نەكرولوگ جازادى. الەم ادەبيەتىمەن جاقسى تانىس ءاليحان ابايدىڭ ولەڭدەرى گەتەنىڭ شىعارمالارىنان كەم تۇسپەيتىنىن بايقاپ، ونىڭ ليريكاسىن ەۋروپالىق ۇلگىلەرمەن تەڭ قويادى. 1914 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىن جازۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. سەبەبى، 1909 جىلعى ءاليحاننىڭ احمەتكە جازعان حاتىندا «ءسىز ءسوز ونەرىن قالىپتاستىرعان اباي تۋرالى جازىڭىز، حالىق اۋىز ادەبيەتى جونىندە جازىڭىز» دەگەن تاپسىرما بەرگەنى بار. سوندىقتان، اباي ەسىمىنىڭ قازاق پەن ورىسقا، شەتەلگە تارالۋىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى مول.

- ايگۇل سەرىكقىزى، ءسىزدى ادەبيەتتانۋشى رەتىندە ءاليحان بوكەيحاننان ەڭ تاڭقالدىرعان نارسە نە؟

- تاڭقالدىرعانى ءاليحاننىڭ جان-جاقتىلىعى. ساياساتتانۋشى، تاريحشى، ادەبيەتشى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۇلت مۇددەسىن ءوز موينىنا الدى. اسىرەسە، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ قازاق ومىرىنە كەرەكتىگىن ايقىنداپ بەردى. قازاقتىڭ ءتىلى عانا ەمەس، ادەبيەتى، ءانى ولمەۋ كەرەك دەگەن ءاليحاننان زاتاەۆيچ ولەڭ جازىپ الىپ وتىرعان. «ۇلت ادەبيەتىندە قازاقتىڭ تاريحى جاتىر» دەگەن ساياسي كوسەم: «ءبىزدىڭ تاريحتى كارامزين سەكىلدى توم-تومداپ جازعاندار جوق، ولاردىڭ كەرەگى دە جوق. ءبىزدىڭ تاريح ەپوستا، روماندا، حالىق اندەرىندە، ابايدا تۇر» - دەيدى. ونىڭ ويىن كەيىننەن جۇسىپبەك، ماعجاندار جالعاستىردى. كەز-كەلگەن ىستە ۇلتتىق مۇددە تۇرۋى كەرەك دەگەن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى شاكارىمنىڭ شەجىرەسىن جوعارى باعالادى، «الاش» قالماقتىڭ ەمەس، قازاقتىڭ ءسوزى دەپ تۇڭعىش دالەلدەپ شىقتى. ءاليحان وزىنەن كەيىنگىلەرگە وقۋلىق جازۋدى تاپسىرىپ، 1922 جىلى ماعجان جۇماباەۆ «پەداگوگيكانى»، 1923 جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «پسيحولوگيانى»، مىرجاقىپ «ەسەپ قۇرالىن» جازدى. ەڭ تاڭقالارلىعى ءاليحاندا «ءبىز ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى؟» دەگەن قاعيدا بولعان. قازاقتىڭ قاي تۇسى كەنجە قالىپ جاتىر، سول باعىتتا جۇمىس اتقارعان جانە بۇل ساياسي كوسەم بولا تۇرا جاسالىنعان دۇنيەلەر. ءاليحاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاقتى سۇيەتىن جۇرەك كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان: سالامات وماش