Júma, 29 Nauryz 2024
Anyq-qanyghy 3924 4 pikir 10 Qazan, 2018 saghat 10:07

Ruhany mýgedek bolyp qalmaymyz ba?

Býgingi kýni qoghamgha tez tarap, tanymaldylyqqa ie bolyp, osy ghasyrdyng sózdik qorynyng sәnine ainalyp otyrghan «hayp» sózin kýnde estiytin bolyp jýrmiz. «High Yield Investment Program» búl birneshe sózding qysqarghan týri. Yaghny «tabysty, paydaly investisiyalyq joba» degen maghynany bildiredi. «Hayptyn» tarihy HH ghasyrda AQSh-tan bastau alghan eken. Amerikandyq media maman Duglas Rashkofftyng jazuynsha, múnyng týpki maghynasy «teri astyndaghy iyne».

1920 jyldary búl sóz esirtkige tәueldilerge qatysty qoldanylghan. Hayp – tәueldilik. Demek shuy kóp, dauryqpa, dýrlikpe, aiqayshyl nemese aldamshy jarnama desek te bolady. Býginde óz atyn shygharu ýshin jasalatyn jarnamanyng búl týri asqynu sheginde túr. Búrynyraqta betke maqtaghanda úyalyp qalatyn adam, qazir ózin-ózi maqtap, atyn shygharugha arlanbaytyn boldy. Hayptyng shou-biznestegilerge tәn dýnie bolyp otyrghanyn nesine jasyramyz. «Áu» degeni jer jarghandar qatary jiyilegen tústa, jan-jaghyndaghy әriptesterimen bәsekege týsip, el nazarynda bolu ýshin ózining kýndelikti ómirinen bir janalyq jasap, tipti bolmasa óz oiynan bir nәrse oilap tabatyn bolghan. Kórip jýrgenimizdey qazir haypshylar kameradan jasqanbaydy. Erkin týrde aitqysy kelgenin aitady, sonan song ótirik aitudan úyalmay, ózi satyp alghan «syi-syyapattardy» ózine tabys etip jatqanyn әldebireulerding atynan úiymdastyrady. Tipti keybir telejýrgizushilerding ózi haypshy­lar­men birge hayp jasauda.

Shou-baghdarlamalar sany janbyrdan keyin shyqqan sanyrauqúlaqtay qaptap ketti. Onda aitylmaytyn mәsele qalmay bara jatyr. Jamandap jýrgen kenes zamanynda keleshek úrpaq tәrbiyesine jat sanalady dep telearnadan kórsetpek túrmaq, atyn ataugha tiym salynatyn jaylar, býgingi kýni arnada aiqaylap aitylyp, sol jaghdaydy jarnamalap túrghangha úqsaydy. Arnalardan (qay telearna, qay telejýrgizushi turaly aityp otyrghanymdy kózi qaraqty kórermen sezip otyrghan bolar. avt) germafrodit (qosjynysty) adamdar, ishine jyn kirgender t.b jayly kórgenge de, estigenge de úyalys tabatyn birneshe baghdarlamalardy kózim shalyp qalyp jýr. Ózime ol baghdarlamalar óte jiyirkenishti әser qaldyrdy. Sebebi ol kýndiz ne keshki as uaqytynda ata-ana men balalar birge otyrghanda kórsetiledi. Erkekting qyz bolyp qylmyndaghany, qyzdyng erkekshe kýjireygeni, ýlken túryp, kishining sóilegeni, ata-anasyn úryp-soqqan, balasyn qoqysqa tastaghan súmdyq jaylar tarqatylyp beriledi. Ayta ketu kerek sol baghdarlamada qosjynystylar Qazaqstan aumaghynda 1,5 mln. shamasynda ekeni aityldy. Al ony naqtylap, olardyng 990 myny ómir sýrip jatyr degendi algha tartqan telejýrgizushi qatysushylardyng birine «eger sizding balanyz osynday bolsa qaytesiz?» degen orynsyz súraq qoyyp jatty. Belsendi kórermenning kózaymyna ainalghan telejýrgizushilerding arzan aiqay-shuy basym baghdarlamalary osylay órbude. Sondyqtan da býgingi telearna mәdeniyetinde qazaqy, adamy qúndylyqtar qúldyrap, til men dilge, dinge degen kózqaras әlsirep bara jatyr. Olay deytin sebebim telearnanyng tәrbiyelik manyzy erekshe zor, sondyqtan júmsaq orynda otyrghandardan bastap, óner adamdarynyng últtyq qúndylyghymyzgha zalalyn keltire­tin baghdarlamardan saq bolyp, mәdeniyet, әdep qaghidalaryn ústanyp qazaq tilinde sauatty boluy, jinaqy jýrui oryndy. Áytpese olar orysqa úqsaymyn dep tilin búrmalap, arabqa eliktep betin túmshalap, shetelge eliktep «jyndy» bola bastady.

«Orys bolam dep әlekke týstin, aghylshyn bolam dep alasúrasyn, arab bolmaqqa úmtyldyn, al jaraydy, aghylshynsha aghyp túr, orystyng saltyn iste, arabtyng kiyimin japsyr ýstine, biraq betindi qaytesin? Sypyryp tastaysyng ba? Beting qazaq qoy. Qanyndy qaytpeksin? Aghyzyp tastaymysyn?»,- degendi Zeynep Ahmetova apayymyz osyndaydan kýigennen aitqan bolar bәlkim?!

Áleumettik jelining damyghan kezinde jaqsyly-jamandy jana­lyq­tar lezde taraydy. Ýlken-kishining bir-birimen bas qosyp, әngime aitugha uaqyty joq. Olardyng kópshiligining bar oiy әleumettik jelidegi jazbalarda. Kózderi úiqygha ketkenshe úyaly telefonda. Bayqasanyzdar toy-domalaq pen qazaly jerlerde de «alaqanday әlemge» ýnilgen sorly bastar. Bireu ýilense de, bireu qaza bolsa da sol әlemnen estip, bilip otyrady. Sonan song janalyqtaryn tilsiz, sózsiz telefon pernelerimen tergishtep jazyp jetkizip otyrady. Bir jaghynan әleumettik jelidegi әngimelerding paydasy bar desek te, HHI ghasyrdyng onlayn-dәuiri keybireulerdi jargha jyghyp jatqanyn eskeruimiz kerek-aq.

«Zamanyng qanday bolsa, bórkindi solay ki» degendi algha tartyp, kózsiz elikteuden payda bolghan zamanauy әnshiler kóbeyip jatyr. Olar últtyq sanasy tolyq qalyptaspaghan jastargha únaydy. Mәn-maghynasy joq, tilderin búrmalap, múrnynyng astymen mingirlep aitatyn әnder jastardy eliktiredi. Soghan qol soghyp qoshemettep, әnderin úyalylaryna jýktep, qúlaqqap kiyip ózimen-ózi jyn úrghan baqsyday bolghan býgingi adamdardyng keypi syrt kózge tipti ersi.

Muzyka – jauhar óner, jan-dýniyendi baurap alyp, sezimindi tәrbiyeleytin qúdyret, biraq bәri emes. Muzykanyng da muzykasy, әnning de әni bar. Sondyqtan әlemde astyrtyn týrde mәdeny terror jýrip jatqanyn sezine bilip, jastarymyzgha solardyng jaqsysy men jamanyn tanday alatyn talghamyn qalyptastyryp, oghan óz qúndylyqtarymyzdy qarsy qoya biluimiz kerek dep esepteymin.

Janar Túrdybekqyzy

Abai.kz

 

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2275
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3591